อปณฺณกํ วณฺณุปถํ, เสริวํ จูฬเสฏฺฐิ จ;

ตณฺฑุลํ เทวธมฺมญฺจ, กฏฺฐวาหนคามณิ;

มฆเทวํ วิหารีติ, ปิณฺฑิตา ทส ชาตกาติฯ

2. สีลวคฺโค

[11] 1. ลกฺขณมิคชาตกวณฺณนา

โหติ สีลวตํ อตฺโถติ อิทํ สตฺถา ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺตสฺส วตฺถุ ยาว อภิมารปฺปโยชนา ขณฺฑหาลชาตเก อาวิภวิสฺสติ, ยาว ธนปาลกวิสฺสชฺชนา ปน จูฬหํสชาตเก อาวิภวิสฺสติ, ยาว ปถวิปฺปเวสนา ทฺวาทสนิปาเต สมุทฺทวาณิชชาตเก อาวิภวิสฺสติฯ

เอกสฺมิญฺหิ สมเย เทวทตฺโต ปญฺจ วตฺถูนิ ยาจิตฺวา อลภนฺโต สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย คยาสีเส วิหรติฯ อถ เตสํ ภิกฺขูนํ ญาณํ ปริปากํ อคมาสิฯ ตํ ญตฺวา สตฺถา ทฺเว อคฺคสาวเก อามนฺเตสิ ‘‘สาริปุตฺตา, ตุมฺหากํ นิสฺสิตกา ปญฺจสตา ภิกฺขู เทวทตฺตสฺส ลทฺธิํ โรเจตฺวา เตน สทฺธิํ คตา, อิทานิ ปน เตสํ ญาณํ ปริปากํ คตํ, ตุมฺเห พหูหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ตตฺถ คนฺตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา เต ภิกฺขู มคฺคผเลหิ ปโพเธตฺวา คเหตฺวา อาคจฺฉถา’’ติฯ เต ตเถว คนฺตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มคฺคผเลหิ ปโพเธตฺวา ปุนทิวเส อรุณุคฺคมนเวลาย เต ภิกฺขู อาทาย เวฬุวนเมว อาคมํสุฯ อาคนฺตฺวา จ ปน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ฐิตกาเล ภิกฺขู เถรํ ปสํสิตฺวา ภควนฺตํ อาหํสุ – ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ เชฏฺฐภาติโก ธมฺมเสนาปติ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต อาคจฺฉนฺโต อติวิย โสภติ, เทวทตฺโต ปน ปริหีนปริวาโร ชาโต’’ติฯ น, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต อิทาเนว ญาติสงฺฆปริวุโต อาคจฺฉนฺโต โสภติ, ปุพฺเพปิ โสภิเยวฯ

เทวทตฺโตปิ น อิทาเนว คณโต ปริหีโน, ปุพฺเพปิ ปริหีโนเยวาติฯ ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจิํสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิฯ

อตีเต มคธรฏฺเฐ ราชคหนคเร เอโก มคธราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต มิคโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา วุทฺธิปฺปตฺโต มิคสหสฺสปริวาโร อรญฺเญ วสติฯ ตสฺส ลกฺขโณ จ กาโฬ จาติ ทฺเว ปุตฺตา อเหสุํฯ โส อตฺตโน มหลฺลกกาเล ‘‘ตาตา, อหํ อิทานิ มหลฺลโก, ตุมฺเห อิมํ คณํ ปริหรถา’’ติ ปญฺจ ปญฺจ มิคสตานิ เอเกกํ ปุตฺตํ ปฏิจฺฉาเปสิ ฯ ตโต ปฏฺฐาย เต ทฺเว ชนา มิคคณํ ปริหรนฺติฯ มคธรฏฺฐสฺมิญฺจ สสฺสปากสมเย กิฏฺฐสมฺพาเธ อรญฺเญ มิคานํ ปริปนฺโถ โหติฯ มนุสฺสา สสฺสขาทกานํ มิคานํ มารณตฺถาย ตตฺถ ตตฺถ โอปาตํ ขณนฺติ, สูลานิ โรเปนฺติ, ปาสาณยนฺตานิ สชฺเชนฺติ, กูฏปาสาทโย ปาเส โอฑฺเฑนฺติ, พหู มิคา วินาสํ อาปชฺชนฺติฯ โพธิสตฺโต กิฏฺฐสมฺพาธสมยํ ญตฺวา ทฺเว ปุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘ตาตา, อยํ กิฏฺฐสมฺพาธสมโย, พหู มิคา วินาสํ ปาปุณนฺติ, มยํ มหลฺลกา เยน เกนจิ อุปาเยน เอกสฺมิํ ฐาเน วีตินาเมสฺสาม, ตุมฺเห ตุมฺหากํ มิคคเณ คเหตฺวา อรญฺเญ ปพฺพตปาทํ ปวิสิตฺวา สสฺสานํ อุทฺธฏกาเล อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ ปิตุ วจนํ สุตฺวา สปริวารา นิกฺขมิํสุฯ เตสํ ปน คมนมคฺคํ มนุสฺสา ชานนฺติ ‘‘อิมสฺมิํ กาเล มิคา ปพฺพตมาโรหนฺติ, อิมสฺมิํ กาเล โอโรหนฺตี’’ติฯ เต ตตฺถ ตตฺถ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน นิลีนา พหู มิเค วิชฺฌิตฺวา มาเรนฺติฯ

กาฬมิโค อตฺตโน ทนฺธตาย ‘‘อิมาย นาม เวลาย คนฺตพฺพํ, อิมาย เวลาย น คนฺตพฺพ’’นฺติ อชานนฺโต มิคคณํ อาทาย ปุพฺพณฺเหปิ สายนฺเหปิ ปโทเสปิ ปจฺจูเสปิ คามทฺวาเรน คจฺฉติฯ มนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ ปกติยา ฐิตา จ นิลีนา จ พหู มิเค วินาสํ ปาเปนฺติฯ เอวํ โส อตฺตโน ทนฺธตาย พหู มิเค วินาสํ ปาเปตฺวา อปฺปเกเหว มิเคหิ อรญฺญํ ปาวิสิฯ ลกฺขณมิโค ปน ปณฺฑิโต พฺยตฺโต อุปายกุสโล ‘‘อิมาย เวลาย คนฺตพฺพํ, อิมาย เวลาย น คนฺตพฺพ’’นฺติ ชานาติฯ

โส คามทฺวาเรนปิ น คจฺฉติ , ทิวาปิ น คจฺฉติ, ปโทเสปิ น คจฺฉติ, ปจฺจูเสปิ น คจฺฉติ, มิคคณํ อาทาย อฑฺฒรตฺตสมเยเยว คจฺฉติฯ ตสฺมา เอกมฺปิ มิคํ อวินาเสตฺวา อรญฺญํ ปาวิสิฯ เต ตตฺถ จตฺตาโร มาเส วสิตฺวา สสฺเสสุ อุทฺธเฏสุ ปพฺพตา โอตริํสุฯ

กาโฬ ปจฺจาคจฺฉนฺโตปิ ปุริมนเยเนว อวเสสมิเค วินาสํ ปาเปนฺโต เอกโกว อาคมิฯ ลกฺขโณ ปน เอกมิคมฺปิ อวินาเสตฺวา ปญฺจหิ มิคสเตหิ ปริวุโต มาตาปิตูนํ สนฺติกํ อาคมิฯ โพธิสตฺโต ทฺเวปิ ปุตฺเต อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา มิคคเณน สทฺธิํ มนฺเตนฺโต อิมํ คาถํ สมุฏฺฐาเปสิ –

[11]

‘‘โหติ สีลวตํ อตฺโถ, ปฏิสนฺถารวุตฺตินํ;

ลกฺขณํ ปสฺส อายนฺตํ, ญาติสงฺฆปุรกฺขตํ;

อถ ปสฺสสิมํ กาฬํ, สุวิหีนํว ญาติภี’’ติฯ

ตตฺถ สีลวตนฺติ สุขสีลตาย สีลวนฺตานํ อาจารสมฺปนฺนานํฯ อตฺโถติ วุฑฺฒิฯ ปฏิสนฺถารวุตฺตินนฺติ ธมฺมปฏิสนฺถาโร จ อามิสปฏิสนฺถาโร จ เอเตสํ วุตฺตีติ ปฏิสนฺถารวุตฺติโน, เตสํ ปฏิสนฺถารวุตฺตินํฯ เอตฺถ จ ปาปนิวารณโอวาทานุสาสนิวเสน ธมฺมปฏิสนฺถาโร จ, โคจรลาภาปนคิลานุปฏฺฐานธมฺมิกรกฺขาวเสน อามิสปฏิสนฺถาโร จ เวทิตพฺโพฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเมสุ ทฺวีสุ ปฏิสนฺถาเรสุ ฐิตานํ อาจารสมฺปนฺนานํ ปณฺฑิตานํ วุฑฺฒิ นาม โหตีติฯ อิทานิ ตํ วุฑฺฒิํ ทสฺเสตุํ ปุตฺตมาตรํ อาลปนฺโต วิย ‘‘ลกฺขณํ ปสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – อาจารปฏิสนฺถารสมฺปนฺนํ อตฺตโน ปุตฺตํ เอกมิคมฺปิ อวินาเสตฺวา ญาติสงฺเฆน ปุรกฺขตํ ปริวาริตํ อาคจฺฉนฺตํ ปสฺสฯ ตาย ปน อาจารปฏิสนฺถารสมฺปทาย วิหีนํ ทนฺธปญฺญํ อถ ปสฺสสิมํ กาฬํ เอกมฺปิ ญาติํ อนวเสเสตฺวา สุวิหีนเมว ญาตีหิ เอกกํ อาคจฺฉนฺตนฺติฯ เอวํ ปุตฺตํ อภินนฺทิตฺวา ปน โพธิสตฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต อิทาเนว ญาติสงฺฆปริวาริโต โสภติ, ปุพฺเพปิ โสภติเยวฯ

น จ เทวทตฺโต เอตรหิเยว คณมฺหา ปริหีโน, ปุพฺเพปิ ปริหีโนเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กาโฬ เทวทตฺโต อโหสิ, ปริสาปิสฺส เทวทตฺตปริสาว, ลกฺขโณ สาริปุตฺโต, ปริสา ปนสฺส พุทฺธปริสา, มาตา ราหุลมาตา, ปิตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ลกฺขณมิคชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[12] 2. นิคฺโรธมิคชาตกวณฺณนา

นิคฺโรธเมว เสเวยฺยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กุมารกสฺสปตฺเถรสฺส มาตรํ อารพฺภ กเถสิฯ สา กิร ราชคหนคเร มหาวิภวสฺส เสฏฺฐิโน ธีตา อโหสิ อุสฺสนฺนกุสลมูลา ปริมทฺทิตสงฺขารา ปจฺฉิมภวิกา, อนฺโตฆเฏ ปทีโป วิย ตสฺสา หทเย อรหตฺตูปนิสฺสโย ชลติฯ สา อตฺตานํ ชานนกาลโต ปฏฺฐาย เคเห อนภิรตา ปพฺพชิตุกามา หุตฺวา มาตาปิตโร อาห – ‘‘อมฺมตาตา, มยฺหํ ฆราวาเส จิตฺตํ นาภิรมติ, อหํ นิยฺยานิเก พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตุกามา, ปพฺพาเชถ ม’’นฺติฯ อมฺม, กิํ วเทสิ, อิทํ กุลํ พหุวิภวํ, ตฺวญฺจ อมฺหากํ เอกธีตา, น ลพฺภา ตยา ปพฺพชิตุนฺติฯ สา ปุนปฺปุนํ ยาจิตฺวาปิ มาตาปิตูนํ สนฺติกา ปพฺพชฺชํ อลภมานา จินฺเตสิ ‘‘โหตุ, ปติกุลํ คตา สามิกํ อาราเธตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ สา วยปฺปตฺตา ปติกุลํ คนฺตฺวา ปติเทวตา หุตฺวา สีลวตี กลฺยาณธมฺมา อคารํ อชฺฌาวสิฯ

อถสฺสา สํวาสมนฺวาย กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺฐหิฯ สา คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ น อญฺญาสิฯ อถ ตสฺมิํ นคเร นกฺขตฺตํ โฆสยิํสุ, สกลนครวาสิโน นกฺขตฺตํ กีฬิํสุ, นครํ เทวนครํ วิย อลงฺกตปฏิยตฺตํ อโหสิฯ สา ปน ตาว อุฬารายปิ นกฺขตฺตกีฬาย วตฺตมานาย อตฺตโน สรีรํ น วิลิมฺปติ นาลงฺกโรติ, ปกติเวเสเนว วิจรติฯ

อถ นํ สามิโก อาห – ‘‘ภทฺเท, สกลนครํ นกฺขตฺตนิสฺสิตํ, ตฺวํ ปน สรีรํ นปฺปฏิชคฺคสี’’ติฯ

อยฺยปุตฺต, ทฺวตฺติํสาย เม กุณเปหิ ปูริตํ สรีรํ, กิํ อิมินา อลงฺกเตน, อยญฺหิ กาโย เนว เทวนิมฺมิโต, น พฺรหฺมนิมฺมิโต, น สุวณฺณมโย, น มณิมโย, น หริจนฺทนมโย, น ปุณฺฑรีกกุมุทุปฺปลคพฺภสมฺภูโต , น อมโตสธปูริโต, อถ โข กุณเป ชาโต, มาตาเปตฺติกสมฺภโว, อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโม, กฏสิวฑฺฒโน, ตณฺหูปาทินฺโน, โสกานํ นิทานํ, ปริเทวานํ วตฺถุ, สพฺพโรคานํ อาลโย, กมฺมกรณานํ ปฏิคฺคโห, อนฺโตปูติ, พหิ นิจฺจปคฺฆรโณ, กิมิกุลานํ อาวาโส, สิวถิกปยาโต, มรณปริโยสาโน, สพฺพโลกสฺส จกฺขุปเถ วตฺตมาโนปิ –

‘‘อฏฺฐินหารุสํยุตฺโต, ตจมํสาวเลปโน;

ฉวิยา กาโย ปฏิจฺฉนฺโน, ยถาภูตํ น ทิสฺสติฯ

‘‘อนฺตปูโร อุทรปูโร, ยกนเปฬสฺส วตฺถิโน;

หทยสฺส ปปฺผาสสฺส, วกฺกสฺส ปิหกสฺส จฯ

‘‘สิงฺฆาณิกาย เขฬสฺส, เสทสฺส จ เมทสฺส จ;

โลหิตสฺส ลสิกาย, ปิตฺตสฺส จ วสาย จฯ

‘‘อถสฺส นวหิ โสเตหิ, อสุจี สวติ สพฺพทา;

อกฺขิมฺหา อกฺขิคูถโก, กณฺณมฺหา กณฺณคูถโกฯ

‘‘สิงฺฆาณิกา จ นาสโต, มุเขน วมเตกทา;

ปิตฺตํ เสมฺหญฺจ วมติ, กายมฺหา เสทชลฺลิกาฯ

‘‘อถสฺส สุสิรํ สีสํ, มตฺถลุงฺคสฺส ปูริตํ;

สุภโต นํ มญฺญติ พาโล, อวิชฺชาย ปุรกฺขโตฯ (สุ. นิ. 196-201);

‘‘อนนฺตาทีนโว กาโย, วิสรุกฺขสมูปโม;

อาวาโส สพฺพโรคานํ, ปุญฺโช ทุกฺขสฺส เกวโลฯ (อป. เถร 2.54.55);

‘‘สเจ อิมสฺส กายสฺส, อนฺโต พาหิรโก สิยา;

ทณฺฑํ นูน คเหตฺวาน, กาเก โสเณ จ วารเยฯ

‘‘ทุคฺคนฺโธ อสุจิ กาโย, กุณโป อุกฺกรูปโม;

นินฺทิโต จกฺขุภูเตหิ, กาโย พาลาภินนฺทิโตฯ

‘‘อลฺลจมฺมปฏิจฺฉนฺโน, นวทฺวาโร มหาวโณ;

สมนฺตโต ปคฺฆรติ, อสุจี ปูติคนฺธิโย’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.122);

อยฺยปุตฺต , อิมํ กายํ อลงฺกริตฺวา กิํ กริสฺสามิ? นนุ อิมสฺส อลงฺกตกรณํ คูถปุณฺณฆฏสฺส พหิ จิตฺตกมฺมกรณํ วิย โหตีติ? เสฏฺฐิปุตฺโต ตสฺสา วจนํ สุตฺวา อาห ‘‘ภทฺเท, ตฺวํ อิมสฺส สรีรสฺส อิเม โทเส ปสฺสมานา กสฺมา น ปพฺพชสี’’ติ? ‘‘อยฺยปุตฺต, อหํ ปพฺพชฺชํ ลภมานา อชฺเชว ปพฺพเชยฺย’’นฺติฯ เสฏฺฐิปุตฺโต ‘‘สาธุ, อหํ ตํ ปพฺพาเชสฺสามี’’ติ วตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา มหาสกฺการํ กตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ภิกฺขุนุปสฺสยํ เนตฺวา ตํ ปพฺพาเชนฺโต เทวทตฺตปกฺขิยานํ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพาเชสิฯ สา ปพฺพชฺชํ ลภิตฺวา ปริปุณฺณสงฺกปฺปา อตฺตมนา อโหสิฯ

อถสฺสา คพฺเภ ปริปากํ คจฺฉนฺเต อินฺทฺริยานํ อญฺญถตฺตํ หตฺถปาทปิฏฺฐีนํ พหลตฺตํ อุทรปฏลสฺส จ มหนฺตตํ ทิสฺวา ภิกฺขุนิโย ตํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘อยฺเย, ตฺวํ คพฺภินี วิย ปญฺญายสิ, กิํ เอต’’นฺติ? อยฺเย, ‘‘อิทํ นาม การณ’’นฺติ น ชานามิ, สีลํ ปน เม ปริปุณฺณนฺติ ฯ อถ นํ ตา ภิกฺขุนิโย เทวทตฺตสฺส สนฺติกํ เนตฺวา เทวทตฺตํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘อยฺย, อยํ กุลธีตา กิจฺเฉน สามิกํ อาราเธตฺวา ปพฺพชฺชํ ลภิ, อิทานิ ปนสฺสา คพฺโภ ปญฺญายติ, มยํ อิมสฺส คพฺภสฺส คิหิกาเล วา ปพฺพชิตกาเล วา ลทฺธภาวํ น ชานาม, กิํทานิ กโรมา’’ติ? เทวทตฺโต อตฺตโน อพุทฺธภาเวน จ ขนฺติเมตฺตานุทฺทยานญฺจ นตฺถิตาย เอวํ จินฺเตสิ ‘‘เทวทตฺตปกฺขิกา ภิกฺขุนี กุจฺฉินา คพฺภํ ปริหรติ, เทวทตฺโต จ ตํ อชฺฌุเปกฺขติเยวาติ มยฺหํ ครหา อุปฺปชฺชิสฺสติ, มยา อิมํ อุปฺปพฺพาเชตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส อวีมํสิตฺวาว เสลคุฬํ ปวฏฺฏยมาโน วิย ปกฺขนฺทิตฺวา ‘‘คจฺฉถ, อิมํ อุปฺปพฺพาเชถา’’ติ อาหฯ ตา ตสฺส วจนํ สุตฺวา อุฏฺฐาย วนฺทิตฺวา อุปสฺสยํ คตาฯ

อถ สา ทหรา ตา ภิกฺขุนิโย อาห – ‘‘อยฺเย, น เทวทตฺตตฺเถโร พุทฺโธ, นาปิ มยฺหํ ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชฺชา, โลเก ปน อคฺคปุคฺคลสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติเก มยฺหํ ปพฺพชฺชา, สา จ ปน เม ทุกฺเขน ลทฺธา, มา นํ อนฺตรธาเปถ, เอถ มํ คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ เชตวนํ คจฺฉถา’’ติฯ ตา ตํ อาทาย ราชคหา ปญฺจจตฺตาลีสโยชนิกํ มคฺคํ อติกฺกมฺม อนุปุพฺเพน เชตวนํ ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา จินฺเตสิ – ‘‘กิญฺจาปิ คิหิกาเล เอติสฺสา คพฺโภ ปติฏฺฐิโต, เอวํ สนฺเตปิ ‘สมโณ โคตโม เทวทตฺเตน ชหิตํ อาทาย จรตี’ติ ติตฺถิยานํ โอกาโส ภวิสฺสติฯ

ตสฺมา อิมํ กถํ ปจฺฉินฺทิตุํ สราชิกาย ปริสาย มชฺเฌ อิมํ อธิกรณํ วินิจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ปุนทิวเส ราชานํ ปเสนทิโกสลํ มหาอนาถปิณฺฑิกํ จูฬอนาถปิณฺฑิกํ วิสาขํ มหาอุปาสิกํ อญฺญานิ จ อภิญฺญาตานิ มหากุลานิ ปกฺโกสาเปตฺวา สายนฺหสมเย จตูสุ ปริสาสุ สนฺนิปติตาสุ อุปาลิตฺเถรํ อามนฺเตสิ ‘‘คจฺฉ, ตฺวํ จตุปริสมชฺเฌ อิมิสฺสา ทหรภิกฺขุนิยา กมฺมํ โสเธหี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร ปริสมชฺฌํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา รญฺโญ ปุรโต วิสาขํ อุปาสิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา อิมํ อธิกรณํ ปฏิจฺฉาเปสิ ‘‘คจฺฉ วิสาเข, ‘อยํ ทหรา อสุกมาเส อสุกทิวเส ปพฺพชิตา’ติ ตถโต ญตฺวา อิมสฺส คพฺภสฺส ปุเร วา ปจฺฉา วา ลทฺธภาวํ ชานาหี’’ติฯ อุปาสิกา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สาณิํ ปริกฺขิปาเปตฺวา อนฺโตสาณิยํ ทหรภิกฺขุนิยา หตฺถปาทนาภิอุทรปริโยสานาทีนิ โอโลเกตฺวา มาสทิวเส สมาเนตฺวา คิหิภาเว คพฺภสฺส ลทฺธภาวํ ตถโต ญตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ เถโร จตุปริสมชฺเฌ ตํ ภิกฺขุนิํ สุทฺธํ อกาสิฯ สา สุทฺธา หุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆญฺจ สตฺถารญฺจ วนฺทิตฺวา ภิกฺขุนีหิ สทฺธิํ อุปสฺสยเมว คตาฯ สา คพฺภปริปากมนฺวาย ปทุมุตฺตรปาทมูเล ปตฺถิตปตฺถนํ มหานุภาวํ ปุตฺตํ วิชายิฯ

อเถกทิวสํ ราชา ภิกฺขุนุปสฺสยสมีเปน คจฺฉนฺโต ทารกสทฺทํ สุตฺวา อมจฺเจ ปุจฺฉิฯ อมจฺจา ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘เทว, ทหรภิกฺขุนี ปุตฺตํ วิชาตา, ตสฺเสโส สทฺโท’’ติ อาหํสุฯ ‘‘ภิกฺขุนีนํ, ภเณ, ทารกปฏิชคฺคนํ นาม ปลิโพโธ, มยํ นํ ปฏิชคฺคิสฺสามา’’ติ ราชา ตํ ทารกํ นาฏกิตฺถีนํ ทาเปตฺวา กุมารปริหาเรน วฑฺฒาเปสิฯ นามคฺคหณทิวเส จสฺส ‘‘กสฺสโป’’ติ นามํ อกํสุฯ อถ นํ กุมารปริหาเรน วฑฺฒิตตฺตา ‘‘กุมารกสฺสโป’’ติ สญฺชานิํสุฯ โส สตฺตวสฺสิกกาเล สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ปริปุณฺณวสฺโส อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ธมฺมกถิเกสุ จิตฺรกถี อโหสิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ จิตฺตกถิกานํ ยทิทํ กุมารกสฺสโป’’ติ (อ. นิ. 1.209, 217) เอตทคฺเค ฐเปสิฯ โส ปจฺฉา วมฺมิกสุตฺเต (ม. นิ. 1.249 อาทโย) อรหตฺตํ ปาปุณิฯ มาตาปิสฺส ภิกฺขุนี วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อคฺคผลํ ปตฺตาฯ กุมารกสฺสปตฺเถโร พุทฺธสาสเน คคนมชฺเฌ ปุณฺณจนฺโท วิย ปากโฏ ชาโตฯ

อเถกทิวสํ ตถาคโต ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ภิกฺขูนํ โอวาทํ ทตฺวา คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ ภิกฺขู โอวาทํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเนสุ ทิวสภาคํ เขเปตฺวา สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, เทวทตฺเตน อตฺตโน อพุทฺธภาเวน เจว ขนฺติเมตฺตาทีนญฺจ อภาเวน กุมารกสฺสปตฺเถโร จ เถรี จ อุโภ นาสิตา, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน ธมฺมราชตาย เจว ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปตฺติยา จ อุภินฺนมฺปิ เตสํ ปจฺจโย ชาโต’’ติ พุทฺธคุเณ วณฺณยมานา นิสีทิํสุฯ สตฺถา พุทฺธลีลาย ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากเมว คุณกถายา’’ติ สพฺพํ อาโรจยิํสุฯ น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว อิเมสํ อุภินฺนํ ปจฺจโย จ ปติฏฺฐา จ ชาโต, ปุพฺเพปิ อโหสิเยวาติฯ ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจิํสุฯ ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ การยมาเน โพธิสตฺโต มิคโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ โส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต สุวณฺณวณฺโณ อโหสิ, อกฺขีนิ ปนสฺส มณิคุฬสทิสานิ อเหสุํ, สิงฺคานิ รชตวณฺณานิ, มุขํ รตฺตกมฺพลปุญฺชวณฺณํ, หตฺถปาทปริยนฺตา ลาขารสปริกมฺมกตา วิย, วาลธิ จมรสฺส วิย อโหสิ, สรีรํ ปนสฺส มหนฺตํ อสฺสโปตกปฺปมาณํ อโหสิฯ โส ปญฺจสตมิคปริวาโร อรญฺเญ วาสํ กปฺเปสิ นาเมน นิคฺโรธมิคราชา นามฯ อวิทูเร ปนสฺส อญฺโญปิ ปญฺจสตมิคปริวาโร สาขมิโค นาม วสติ, โสปิ สุวณฺณวณฺโณว อโหสิฯ

เตน สมเยน พาราณสิราชา มิควธปฺปสุโต โหติ, วินา มํเสน น ภุญฺชติ, มนุสฺสานํ กมฺมจฺเฉทํ กตฺวา สพฺเพ เนคมชานปเท สนฺนิปาเตตฺวา เทวสิกํ มิควํ คจฺฉติฯ มนุสฺสา จินฺเตสุํ – ‘‘อยํ ราชา อมฺหากํ กมฺมจฺเฉทํ กโรติ, ยํนูน มยํ อุยฺยาเน มิคานํ นิวาปํ วปิตฺวา ปานียํ สมฺปาเทตฺวา พหู มิเค อุยฺยานํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ พนฺธิตฺวา รญฺโญ นิยฺยาเทยฺยามา’’ติฯ

เต สพฺเพ อุยฺยาเน มิคานํ นิวาปติณานิ โรเปตฺวา อุทกํ สมฺปาเทตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา วาคุรานิ อาทาย มุคฺคราทินานาวุธหตฺถา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มิเค ปริเยสมานา ‘‘มชฺเฌ ฐิเต มิเค คณฺหิสฺสามา’’ติ โยชนมตฺตํ ฐานํ ปริกฺขิปิตฺวา สงฺขิปมานา นิคฺโรธมิคสาขมิคานํ วสนฏฺฐานํ มชฺเฌ กตฺวา ปริกฺขิปิํสุฯ อถ นํ มิคคณํ ทิสฺวา รุกฺขคุมฺพาทโย จ ภูมิญฺจ มุคฺคเรหิ ปหรนฺตา มิคคณํ คหนฏฺฐานโต นีหริตฺวา อสิสตฺติธนุอาทีนิ อาวุธานิ อุคฺคิริตฺวา มหานาทํ นทนฺตา ตํ มิคคณํ อุยฺยานํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ ปิธาย ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, นิพทฺธํ มิควํ คจฺฉนฺตา อมฺหากํ กมฺมํ นาเสถ, อมฺเหหิ อรญฺญโต มิเค อาเนตฺวา ตุมฺหากํ อุยฺยานํ ปูริตํ, อิโต ปฏฺฐาย เตสํ มํสานิ ขาทถา’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

ราชา เตสํ วจนํ สุตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา มิเค โอโลเกนฺโต ทฺเว สุวณฺณมิเค ทิสฺวา เตสํ อภยํ อทาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ปน กทาจิ สยํ คนฺตฺวา เอกํ มิคํ วิชฺฌิตฺวา อาเนติ, กทาจิสฺส ภตฺตการโก คนฺตฺวา วิชฺฌิตฺวา อาหรติฯ มิคา ธนุํ ทิสฺวาว มรณภเยน ตชฺชิตา ปลายนฺติ, ทฺเว ตโย ปหาเร ลภิตฺวา กิลมนฺติปิ, คิลานาปิ โหนฺติ, มรณมฺปิ ปาปุณนฺติฯ มิคคโณ ตํ ปวตฺติํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิฯ โส สาขํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘สมฺม, พหู มิคา นสฺสนฺติ, เอกํเสน มริตพฺเพ สติ อิโต ปฏฺฐาย มา กณฺเฑน มิเค วิชฺฌนฺตุ, ธมฺมคณฺฑิกฏฺฐาเน มิคานํ วาโร โหตุฯ เอกทิวสํ มม ปริสาย วาโร ปาปุณาตุ, เอกทิวสํ ตว ปริสาย, วารปฺปตฺโต มิโค คนฺตฺวา ธมฺมคณฺฑิกาย คีวํ ฐเปตฺวา นิปชฺชตุ, เอวํ สนฺเต มิคา กิลนฺตา น ภวิสฺสนฺตี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ ตโต ปฏฺฐาย วารปฺปตฺโตว มิโค คนฺตฺวา ธมฺมคณฺฑิกาย คีวํ ฐเปตฺวา นิปชฺชติ, ภตฺตการโก อาคนฺตฺวา ตตฺถ นิปนฺนกเมว คเหตฺวา คจฺฉติฯ

อเถกทิวสํ สาขมิคสฺส ปริสาย เอกิสฺสา คพฺภินิมิคิยา วาโร ปาปุณิฯ สา สาขํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สามิ, อหํ คพฺภินี, ปุตฺตํ วิชายิตฺวา ทฺเว ชนา วารํ คมิสฺสาม, มยฺหํ วารํ อติกฺกาเมหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘น สกฺกา ตว วารํ อญฺเญสํ ปาเปตุํ, ตฺวเมว ตุยฺหํ วารํ ชานิสฺสสิ, คจฺฉาหี’’ติ อาหฯ สา ตสฺส สนฺติกา อนุคฺคหํ อลภมานา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ

โส ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘โหตุ คจฺฉ ตฺวํ, อหํ เต วารํ อติกฺกาเมสฺสามี’’ติ สยํ คนฺตฺวา ธมฺมคณฺฑิกาย สีสํ กตฺวา นิปชฺชิฯ ภตฺตการโก ตํ ทิสฺวา ‘‘ลทฺธาภโย มิคราชา ธมฺมคณฺฑิกาย นิปนฺโน, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ เวเคน คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ

ราชา ตาวเทว รถํ อารุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ทิสฺวา อาห ‘‘สมฺม มิคราช, นนุ มยา ตุยฺหํ อภยํ ทินฺนํ, กสฺมา ตฺวํ อิธ นิปนฺโน’’ติฯ มหาราช, คพฺภินี มิคี อาคนฺตฺวา ‘‘มม วารํ อญฺญสฺส ปาเปหี’’ติ อาห, น สกฺกา โข ปน มยา เอกสฺส มรณทุกฺขํ อญฺญสฺส อุปริ นิกฺขิปิตุํ, สฺวาหํ อตฺตโน ชีวิตํ ตสฺสา ทตฺวา ตสฺสา สนฺตกํ มรณํ คเหตฺวา อิธ นิปนฺโน, มา อญฺญํ กิญฺจิ อาสงฺกิตฺถ, มหาราชาติฯ ราชา อาห – ‘‘สามิ, สุวณฺณวณฺณมิคราช, มยา น ตาทิโส ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺโน มนุสฺเสสุปิ ทิฏฺฐปุพฺโพ, เตน เต ปสนฺโนสฺมิ, อุฏฺเฐหิ, ตุยฺหญฺจ ตสฺสา จ อภยํ ทมฺมี’’ติฯ ‘‘ทฺวีหิ อภเย ลทฺเธ อวเสสา กิํ กริสฺสนฺติ, นรินฺทา’’ติ? ‘‘อวเสสานมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติฯ ‘‘มหาราช, เอวมฺปิ อุยฺยาเนเยว มิคา อภยํ ลภิสฺสนฺติ, เสสา กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอเตสมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติฯ ‘‘มหาราช, มิคา ตาว อภยํ ลภนฺตุ, เสสา จตุปฺปทา กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ ? ‘‘เอเตสมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติฯ ‘‘มหาราช, จตุปฺปทา ตาว อภยํ ลภนฺตุ, ทิชคณา กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอเตสมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติฯ ‘‘มหาราช, ทิชคณา ตาว อภยํ ลภนฺตุ, อุทเก วสนฺตา มจฺฉา กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอเตสมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติฯ เอวํ มหาสตฺโต ราชานํ สพฺพสตฺตานํ อภยํ ยาจิตฺวา อุฏฺฐาย ราชานํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ‘‘ธมฺมํ จร, มหาราช, มาตาปิตูสุ ปุตฺตธีตาสุ พฺราหฺมณคหปติเกสุ เนคมชานปเทสุ ธมฺมํ จรนฺโต สมํ จรนฺโต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ คมิสฺสสี’’ติ รญฺโญ พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสตฺวา กติปาหํ อุยฺยาเน วสิตฺวา รญฺโญ โอวาทํ ทตฺวา มิคคณปริวุโต อรญฺญํ ปาวิสิฯ สาปิ โข มิคเธนุ ปุปฺผกณฺณิกสทิสํ ปุตฺตํ วิชายิฯ โส กีฬมาโน สาขมิคสฺส สนฺติกํ คจฺฉติฯ อถ นํ มาตา ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ปุตฺต, อิโต ปฏฺฐาย มา เอตสฺส สนฺติกํ คจฺฉ, นิคฺโรธสฺเสว สนฺติกํ คจฺเฉยฺยาสี’’ติ โอวทนฺตี อิมํ คาถมาห –

[12]

‘‘นิคฺโรธเมว เสเวยฺย, น สาขมุปสํวเส;

นิคฺโรธสฺมิํ มตํ เสยฺโย, ยญฺเจ สาขสฺมิ ชีวิต’’นฺติฯ

ตตฺถ นิคฺโรธเมว เสเวยฺยาติ ตาต ตฺวํ วา อญฺโญ วา อตฺตโน หิตกาโม นิคฺโรธเมว เสเวยฺย ภเชยฺย อุปสงฺกเมยฺย, น สาขมุปสํวเสติ สาขมิคํ ปน น อุปสํวเส อุปคมฺม น สํวเสยฺย, เอตํ นิสฺสาย ชีวิกํ น กปฺเปยฺยฯ นิคฺโรธสฺมิํ มตํ เสยฺโยติ นิคฺโรธรญฺโญ ปาทมูเล มรณมฺปิ เสยฺโย วรํ อุตฺตมํฯ ยญฺเจ สาขสฺมิ ชีวิตนฺติ ยํ ปน สาขสฺส สนฺติเก ชีวิตํ, ตํ เนว เสยฺโย น วรํ น อุตฺตมนฺติ อตฺโถฯ

ตโต ปฏฺฐาย จ ปน อภยลทฺธกา มิคา มนุสฺสานํ สสฺสานิ ขาทนฺติ, มนุสฺสา ‘‘ลทฺธาภยา อิเม มิคา’’ติ มิเค ปหริตุํ วา ปลาเปตุํ วา น วิสหนฺติ, เต ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา รญฺโญ ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ราชา ‘‘มยา ปสนฺเนน นิคฺโรธมิคราชสฺส วโร ทินฺโน, อหํ รชฺชํ ชเหยฺยํ, น จ ตํ ปฏิญฺญํ ภินฺทามิ, คจฺฉถ น โกจิ มม วิชิเต มิเค ปหริตุํ ลภตี’’ติ อาหฯ นิคฺโรธมิโค ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา มิคคณํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย ปเรสํ สสฺสํ ขาทิตุํ น ลภิสฺสถา’’ติ มิเค โอวทิตฺวา มนุสฺสานํ อาโรจาเปสิ ‘‘อิโต ปฏฺฐาย สสฺสการกา มนุสฺสา สสฺสรกฺขณตฺถํ วติํ มา กโรนฺตุ, เขตฺตํ ปน อาวิชฺฌิตฺวา ปณฺณสญฺญํ พนฺธนฺตู’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย กิร เขตฺเตสุ ปณฺณพนฺธนสญฺญา อุทปาทิฯ ตโต ปฏฺฐาย ปณฺณสญฺญํ อติกฺกมนมิโค นาม นตฺถิฯ อยํ กิร เนสํ โพธิสตฺตโต ลทฺธโอวาโทฯ เอวํ มิคคณํ โอวทิตฺวา โพธิสตฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา สทฺธิํ มิเคหิ ยถากมฺมํ คโต, ราชาปิ โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนวาหํ เถริยา จ กุมารกสฺสปสฺส จ อวสฺสโย, ปุพฺเพปิ อวสฺสโย เอวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา จตุสจฺจธมฺมเทสนํ วินิวฏฺเฏตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา สาขมิโค เทวทตฺโต อโหสิ, ปริสาปิสฺส เทวทตฺตปริสาว, มิคเธนุ เถรี อโหสิ, ปุตฺโต กุมารกสฺสโป, ราชา อานนฺโท, นิคฺโรธมิคราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

นิคฺโรธมิคชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[13] 3. กณฺฑิชาตกวณฺณนา

ธิรตฺถุ กณฺฑินํ สลฺลนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ อฏฺฐกนิปาเต อินฺทฺริยชาตเก อาวิภวิสฺสติฯ ภควา ปน ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ ‘‘ภิกฺขุ, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ มาตุคามํ นิสฺสาย ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา วีตจฺจิเตสุ องฺคาเรสุ ปกฺโก’’ติฯ ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจิํสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนการณํ ปากฏํ อกาสิฯ อิโต ปรํ ปน ภิกฺขูนํ ยาจนํ ภวนฺตรปฏิจฺฉนฺนตญฺจ อวตฺวา ‘‘อตีตํ อาหรี’’ติ เอตฺตกเมว วกฺขาม, เอตฺตเก วุตฺเตปิ ยาจนญฺจ วลาหกคพฺภโต จนฺทนีหรณูปมาย ภวนฺตรปฏิจฺฉนฺนการณภาโว จาติ สพฺพเมตํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา เวทิตพฺพํฯ

อตีเต มคธรฏฺเฐ ราชคเห มคธราชา รชฺชํ กาเรสิฯ มคธวาสิกานํ สสฺสสมเย มิคานํ มหาปริปนฺโถ โหติฯ เต อรญฺเญ ปพฺพตปาทํ ปวิสนฺติฯ ตตฺถ เอโก อรญฺญวาสี ปพฺพเตยฺยมิโค เอกาย คามนฺตวาสินิยา มิคโปติกาย สทฺธิํ สนฺถวํ กตฺวา เตสํ มิคานํ ปพฺพตปาทโต โอรุยฺห ปุน คามนฺตํ โอตรณกาเล มิคโปติกาย ปฏิพทฺธจิตฺตตฺตา เตหิ สทฺธิํเยว โอตริฯ อถ นํ สา อาห – ‘‘ตฺวํ โขสิ, อยฺย, ปพฺพเตยฺโย พาลมิโค, คามนฺโต จ นาม สาสงฺโก สปฺปฏิภโย, มา อมฺเหหิ สทฺธิํ โอตรี’’ติฯ โส ตสฺสา ปฏิพทฺธจิตฺตตฺตา อนิวตฺติตฺวา สทฺธิํเยว อคมาสิฯ มคธวาสิโน ‘‘อิทานิ มิคานํ ปพฺพตปาทา โอตรณกาโล’’ติ ญตฺวา มคฺเค ปฏิจฺฉนฺนโกฏฺฐเกสุ ติฏฺฐนฺติฯ เตสมฺปิ ทฺวินฺนํ อาคมนมคฺเค เอโก ลุทฺทโก ปฏิจฺฉนฺนโกฏฺฐเก ฐิโต โหติฯ มิคโปติกา มนุสฺสคนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘เอโก ลุทฺทโก ฐิโต ภวิสฺสตี’’ติ ตํ พาลมิคํ ปุรโต กตฺวา สยํ ปจฺฉโต อโหสิฯ ลุทฺทโก เอเกเนว สรปฺปหาเรน มิคํ ตตฺเถว ปาเตติฯ มิคโปติกา ตสฺส วิทฺธภาวํ ญตฺวา อุปฺปติตฺวา วาตคติยาว ปลายิฯ ลุทฺทโก โกฏฺฐกโต นิกฺขมิตฺวา มิคํ โอกฺกนฺติตฺวา อคฺคิํ กตฺวา วีตจฺจิเตสุ องฺคาเรสุ มธุรมํสํ ปจิตฺวา ขาทิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา อวเสสํ โลหิตพินฺทูหิ ปคฺฆรนฺเตหิ กาเชนาทาย ทารเก โตเสนฺโต ฆรํ อคมาสิฯ

ตทา โพธิสตฺโต ตสฺมิํ วนสณฺเฑ รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต โหติฯ โส ตํ การณํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส พาลมิคสฺส มรณํ เนว มาตรํ นิสฺสาย, น ปิตรํ นิสฺสาย, อถ โข กามํ นิสฺสายฯ กามนิมิตฺตญฺหิ สตฺตา สุคติยํ หตฺถจฺเฉทาทิกํ, ทุคฺคติยญฺจ ปญฺจวิธพนฺธนาทินานปฺปการกํ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติ, ปเรสํ มรณทุกฺขุปฺปาทนมฺปิ นาม อิมสฺมิํ โลเก ครหิตเมวฯ ยํ ชนปทํ มาตุคาโม วิจาเรติ อนุสาสติ, โส อิตฺถิปริณายโก ชนปโทปิ ครหิโตเยวฯ เย สตฺตา มาตุคามสฺส วสํ คจฺฉนฺติ, เตปิ ครหิตาเยวา’’ติ เอกาย คาถาย ตีณิ ครหวตฺถูนิ ทสฺเสตฺวา วนเทวตาสุ สาธุการํ ทตฺวา คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชยมานาสุ มธุเรน สเรน ตํ วนสณฺฑํ อุนฺนาเทนฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสสิ –

[13]

‘‘ธิรตฺถุ กณฺฑินํ สลฺลํ, ปุริสํ คาฬฺหเวธินํ;

ธิรตฺถุ ตํ ชนปทํ, ยตฺถิตฺถี ปริณายิกา;

เต จาปิ ธิกฺกิตา สตฺตา, เย อิตฺถีนํ วสํ คตา’’ติฯ

ตตฺถ ธิรตฺถูติ ครหณตฺเถ นิปาโต, สฺวายมิธ อุตฺตาสุพฺเพควเสน ครหเณ ทฏฺฐพฺโพฯ อุตฺตสิตุพฺพิคฺโค หิ โหนฺโต โพธิสตฺโต เอวมาหฯ กณฺฑมสฺส อตฺถีติ กณฺฑี, ตํ กณฺฑินํฯ ตํ ปน กณฺฑํ อนุปวิสนฏฺเฐน ‘‘สลฺล’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา กณฺฑินํ สลฺลนฺติ เอตฺถ สลฺลกณฺฑินนฺติ อตฺโถฯ สลฺลํ วา อสฺสตฺถีติปิ สลฺโล, ตํ สลฺลํฯ มหนฺตํ วณมุขํ กตฺวา พลวปฺปหารํ เทนฺโต คาฬฺหํ วิชฺฌตีติ คาฬฺหเวธี, ตํ คาฬฺหเวธินํฯ นานปฺปกาเรน กณฺเฑน, กุมุทปตฺตสณฺฐานถเลน อุชุกคมเนเนว สลฺเลน จ สมนฺนาคตํ คาฬฺหเวธินํ ปุริสํ ธิรตฺถูติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ปริณายิกาติ อิสฺสรา สํวิธายิกาฯ ธิกฺกิตาติ ครหิตาฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ อิโต ปรํ ปน เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา ยํ ยํ อนุตฺตานํ, ตํ ตเทว วณฺณยิสฺสามฯ เอวํ เอกาย คาถาย ตีณิ ครหวตฺถูนิ ทสฺเสตฺวา โพธิสตฺโต วนํ อุนฺนาเทตฺวา พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ สตฺถา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ

อิโต ปรํ ปน ‘‘ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา’’ติ อิทํ อวตฺวา ‘‘อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา’’ติ เอตฺตกเมว วกฺขาม, อวุตฺตมฺปิ ปน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา คเหตพฺพํฯ

ตทา ปพฺพเตยฺยมิโค อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อโหสิ, มิคโปติกา ปุราณทุติยิกา, กาเมสุ โทสํ ทสฺเสตฺวา ธมฺมเทสกเทวตา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

กณฺฑิชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[14] 4. วาตมิคชาตกวณฺณนา

น กิรตฺถิ รเสหิ ปาปิโยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ สตฺถริ กิร ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต ติสฺสกุมาโร นาม มหาวิภวสฺส เสฏฺฐิกุลสฺส ปุตฺโต เอกทิวสํ เวฬุวนํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิตุกาโม ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา มาตาปิตูหิ อนนุญฺญาตตฺตา ปฏิกฺขิตฺโต สตฺตาหํ ภตฺตจฺเฉทํ กตฺวา รฏฺฐปาลตฺเถโร วิย มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิฯ สตฺถา ตํ ปพฺพาเชตฺวา อฑฺฒมาสมตฺตํ เวฬุวเน วิหริตฺวา เชตวนํ อคมาสิฯ ตตฺรายํ กุลปุตฺโต เตรส ธุตงฺคานิ สมาทาย สาวตฺถิยํ สปทานํ ปิณฺฑาย จรมาโน กาลํ วีตินาเมติ, ‘‘จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถโร นามา’’ติ วุตฺเต คคนตเล ปุณฺณจนฺโท วิย พุทฺธสาสเน ปากโฏ ปญฺญาโต อโหสิฯ

ตสฺมิํ กาเล ราชคเห นกฺขตฺตกีฬาย วตฺตมานาย เถรสฺส มาตาปิตโร ยํ ตสฺส คิหิกาเล อโหสิ อาภรณภณฺฑกํ, ตํ รตนจงฺโกฏเก นิกฺขิปิตฺวา อุเร ฐเปตฺวา ‘‘อญฺญาสุ นกฺขตฺตกีฬาสุ อมฺหากํ ปุตฺโต อิมินา อลงฺกาเรน อลงฺกโต นกฺขตฺตํ กีฬติ, ตํ โน เอกปุตฺตํ คเหตฺวา สมโณ โคตโม สาวตฺถินครํ คโต, กหํ นุ โข โส เอตรหิ นิสินฺโน, กหํ ฐิโต’’ติ วตฺวา โรทนฺติฯ

อเถกา วณฺณทาสี ตํ กุลํ คนฺตฺวา เสฏฺฐิภริยํ โรทนฺติํ ทิสฺวา ปุจฺฉิ ‘‘กิํ ปน, อยฺเย, โรทสี’’ติ? ‘‘สา ตมตฺถํ อาโรเจสิ’’ฯ ‘‘กิํ ปน, อยฺเย, อยฺยปุตฺโต ปิยายตี’’ติ? ‘‘อสุกญฺจ อสุกญฺจา’’ติฯ

‘‘สเจ ตุมฺเห อิมสฺมิํ เคเห สพฺพํ อิสฺสริยํ มยฺหํ เทถ, อหํ โว ปุตฺตํ อาเนสฺสามี’’ติฯ เสฏฺฐิภริยา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ตํ อุยฺโยเชสิ ‘‘คจฺฉ, อตฺตโน พเลน มม ปุตฺตํ อาเนหี’’ติฯ สา ปฏิจฺฉนฺนยาเน นิสินฺนา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา เถรสฺส ภิกฺขาจารวีถิยํ นิวาสํ คเหตฺวา เสฏฺฐิกุลา อาคเต มนุสฺเส เถรสฺส อทสฺเสตฺวา อตฺตโน ปริวาเรเนว ปริวุตา เถรสฺส ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐสฺส อาทิโตว อุฬุงฺกยาคุญฺจ รสกภิกฺขญฺจ ทตฺวา รสตณฺหาย พนฺธิตฺวา อนุกฺกเมน เคเห นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ ททมานา จ อตฺตโน วสํ อุปคตภาวํ ญตฺวา คิลานาลยํ ทสฺเสตฺวา อนฺโตคพฺเภ นิปชฺชิฯ เถโรปิ ภิกฺขาจารเวลาย สปทานํ จรนฺโต เคหทฺวารํ อคมาสิฯ ปริชโน เถรสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา เถรํ ฆเร นิสีทาเปสิฯ เถโร นิสีทิตฺวาว ‘‘กหํ อุปาสิกา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘คิลานา, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ทสฺสนํ อิจฺฉตี’’ติฯ โส รสตณฺหาย พทฺโธ อตฺตโน วตสมาทานํ ภินฺทิตฺวา ตสฺสา นิปนฺนฏฺฐานํ ปาวิสิฯ สา อตฺตโน อาคตการณํ กเถตฺวา ตํ ปโลเภตฺวา รสตณฺหาย พนฺธิตฺวา อุปฺปพฺพาเชตฺวา อตฺตโน วเส ฐเปตฺวา ยาเน นิสีทาเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ราชคหเมว อคมาสิฯ สา ปวตฺติ ปากฏา ชาตาฯ

ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ‘‘จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถรํ กิร เอกา วณฺณทาสี รสตณฺหาย พนฺธิตฺวา อาทาย คตา’’ติ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ สตฺถา ธมฺมสภํ อุปคนฺตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ อาหฯ เต ตํ ปวตฺติํ กถยิํสุฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เอโส ภิกฺขุ รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา ตสฺสา วสํ คโต, ปุพฺเพปิ ตสฺสา วสํ คโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ รญฺโญ พฺรหฺมทตฺตสฺส สญฺชโย นาม อุยฺยานปาโล อโหสิฯ อเถโก วาตมิโค ตํ อุยฺยานํ อาคนฺตฺวา สญฺชยํ ทิสฺวา ปลายติ, สญฺชโยปิ น ตํ ตชฺเชตฺวา นีหรติฯ โส ปุนปฺปุนํ อาคนฺตฺวา อุยฺยาเนเยว จรติฯ อุยฺยานปาโล อุยฺยาเน นานปฺปการานิ ปุปฺผผลานิ คเหตฺวา ทิวเส ทิวเส รญฺโญ อภิหรติฯ

อถ นํ เอกทิวสํ ราชา ปุจฺฉิ ‘‘สมฺม อุยฺยานปาล, อุยฺยาเน กิญฺจิ อจฺฉริยํ ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เทว, อญฺญํ น ปสฺสามิ, เอโก ปน วาตมิโค อาคนฺตฺวา อุยฺยาเน จรติ, เอตํ ปสฺสามี’’ติฯ ‘‘สกฺขิสฺสติ ปน ตํ คเหตุ’’นฺติฯ ‘‘โถกํ มธุํ ลภนฺโต อนฺโต ราชนิเวสนมฺปิ นํ อาเนตุํ สกฺขิสฺสามิ, เทวา’’ติฯ ราชา ตสฺส มธุํ ทาเปสิฯ โส ตํ คเหตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา วาตมิคสฺส จรณฏฺฐาเน ติณานิ มธุนา มกฺเขตฺวา นิลียิฯ มิโค อาคนฺตฺวา มธุมกฺขิตานิ ติณานิ ขาทิตฺวา รสตณฺหาย พทฺโธ อญฺญตฺร อคนฺตฺวา อุยฺยานเมว อาคจฺฉติฯ อุยฺยานปาโล ตสฺส มธุมกฺขิตติเณสุ ปลุทฺธภาวํ ญตฺวา อนุกฺกเมน อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ โส ตํ ทิสฺวา กติปาหํ ปลายิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปสฺสนฺโต วิสฺสาสํ อาปชฺชิตฺวา อนุกฺกเมน อุยฺยานปาลสฺส หตฺเถ ฐิตติณานิ ขาทิตุํ อารภิฯ

โส ตสฺส วิสฺสาสํ อาปนฺนภาวํ ญตฺวา ยาว ราชนิเวสนา วีถิํ กิลญฺเชหิ ปริกฺขิปิตฺวา ตหิํ ตหิํ สาขาภงฺคํ ปาเตตฺวา มธุลาพุกํ อํเส ลคฺเคตฺวา ติณกลาปํ อุปกจฺฉเก ฐเปตฺวา มธุมกฺขิตานิ ติณานิ มิคสฺส ปุรโต ปุรโต วิกิรนฺโต อนฺโตราชนิเวสนํเยว อคมาสิฯ มิเค อนฺโต ปวิฏฺเฐ ทฺวารํ ปิทหิํสุฯ มิโค มนุสฺเส ทิสฺวา กมฺปมาโน มรณภยตชฺชิโต อนฺโตนิเวสนงฺคเณ อาธาวติ ปริธาวติฯ ราชา ปาสาทา โอรุยฺห ตํ กมฺปมานํ ทิสฺวา ‘‘วาตมิโค นาม มนุสฺสานํ ทิฏฺฐฏฺฐานํ สตฺตาหํ น คจฺฉติ, ตชฺชิตฏฺฐานํ ยาวชีวํ น คจฺฉติ, โส เอวรูโป คหนนิสฺสิโต วาตมิโค รสตณฺหาย พทฺโธ อิทานิ เอวรูปํ ฐานํ อาคโต, นตฺถิ วต โภ โลเก รสตณฺหาย ปาปตรํ นามา’’ติ อิมาย คาถาย ธมฺมเทสนํ ปฏฺฐเปสิ –

[14]

‘‘น กิรตฺถิ รเสหิ ปาปิโย, อาวาเสหิว สนฺถเวหิ วา;

วาตมิคํ คหนนิสฺสิตํ, วสมาเนสิ รเสหิ สญฺชโย’’ติฯ

ตตฺถ กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโตฯ รเสหีติ ชิวฺหาวิญฺเญยฺเยหิ มธุรมฺพิลาทีหิฯ ปาปิโยติ ปาปตโรฯ

อาวาเสหิว สนฺถเวหิ วาติ นิพทฺธวสนฏฺฐานสงฺขาเตสุ หิ อาวาเสสุปิ มิตฺตสนฺถเวสุปิ ฉนฺทราโค ปาปโกว, เตหิ ปน สจฺฉนฺทราคปริโภเคหิ อาวาเสหิ วา มิตฺตสนฺถเวหิ วา สตคุเณน จ สหสฺสคุเณน จ สตสหสฺสคุเณน จ ธุวปฏิเสวนฏฺเฐน อาหารํ วินา ชีวิตินฺทฺริยปาลนาย อภาเวน จ สจฺฉนฺทราคปริโภครสาว ปาปตราติฯ โพธิสตฺโต ปน อนุสฺสวาคตํ วิย อิมมตฺถํ กตฺวา ‘‘น กิรตฺถิ รเสหิ ปาปิโย, อาวาเสหิว สนฺถเวหิ วา’’ติ อาหฯ อิทานิ เตสํ ปาปิยภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วาตมิค’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ คหนนิสฺสิตนฺติ คหนฏฺฐานนิสฺสิตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปสฺสถ รสานํ ปาปิยภาวํ, อิทํ นาม อรญฺญายตเน คหนนิสฺสิตํ วาตมิคํ สญฺชโย อุยฺยานปาโล มธุรเสหิ อตฺตโน วสํ อาเนสิ, สพฺพถาปิ สจฺฉนฺทราคปริโภเคหิ รเสหิ นาม อญฺญํ ปาปตรํ ลามกตรํ นตฺถีติ รสตณฺหาย อาทีนวํ กเถสิฯ กเถตฺวา จ ปน ตํ มิคํ อรญฺญเมว เปเสสิฯ

สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, สา วณฺณทาสี อิทาเนว เอตํ รสตณฺหาย พนฺธิตฺวา อตฺตโน วเส กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ ‘‘ตทา สญฺชโย อยํ วณฺณทาสี อโหสิ, วาตมิโค จูฬปิณฺฑปาติโก, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วาตมิคชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[15] 5. ขราทิยชาตกวณฺณนา

อฏฺฐกฺขุรํ ขราทิเยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร ภิกฺขุ ทุพฺพโจ โอวาทํ น คณฺหาติฯ อถ นํ สตฺถา ปุจฺฉิ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ทุพฺพโจ โอวาทํ น คณฺหาสี’’ติ? ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ ตฺวํ ทุพฺพจตาย ปณฺฑิตานํ โอวาทํ อคฺคเหตฺวา ปาเสน พทฺโธ ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มิโค หุตฺวา มิคคณปริวุโต อรญฺเญ วสติฯ อถสฺส ภคินิมิคี ปุตฺตกํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ภาติก, อยํ เต ภาคิเนยฺโย, เอตํ มิคมายํ อุคฺคณฺหาเปหี’’ติ ปฏิจฺฉาเปสิฯ โส ตํ ภาคิเนยฺยํ ‘‘อสุกเวลาย นาม อาคนฺตฺวา อุคฺคณฺหาหี’’ติ อาหฯ โส วุตฺตเวลาย นาคจฺฉติฯ

ยถา จ เอกทิวสํ, เอวํ สตฺต ทิวเส สตฺโตวาเท อติกฺกนฺโต โส มิคมายํ อนุคฺคณฺหิตฺวาว วิจรนฺโต ปาเส พชฺฌิฯ มาตาปิสฺส ภาตรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิํ เต, ภาติก, ภาคิเนยฺโย มิคมายํ อุคฺคณฺหาปิโต’’ติ ปุจฺฉิฯ โพธิสตฺโต จ ‘‘ตสฺส อโนวาทกสฺส มา จินฺตยิ, น เต ปุตฺเตน มิคมายา อุคฺคหิตา’’ติ วตฺวา อิทานิปิ ตํ อโนวทิตุกาโมว หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

[15]

‘‘อฏฺฐกฺขุรํ ขราทิเย, มิคํ วงฺกาติวงฺกินํ;

สตฺตหิ กาลาติกฺกนฺตํ, น นํ โอวทิตุสฺสเห’’ติฯ

ตตฺถ อฏฺฐกฺขุรนฺติ เอเกกสฺมิํ ปาเท ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ วเสน อฏฺฐกฺขุรํฯ ขราทิเยติ ตํ นาเมน อาลปติฯ มิคนฺติ สพฺพสงฺคาหิกวจนํฯ วงฺกาติวงฺกินนฺติ มูเล วงฺกานิ, อคฺเค อติวงฺกานีติ วงฺกาติวงฺกานิ, ตาทิสานิ สิงฺคานิ อสฺส อตฺถีติ วงฺกาติวงฺกี, ตํ วงฺกาติวงฺกินํฯ สตฺตหิ กาลาติกฺกนฺตนฺติ สตฺตหิ โอวาทกาเลหิ โอวาทํ อติกฺกนฺตํฯ น นํ โอวทิตุสฺสเหติ เอตํ ทุพฺพจมิคํ อหํ โอวทิตุํ น อุสฺสหามิ, เอตสฺส เม โอวาทตฺถาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชตีติ ทสฺเสติฯ อถ นํ ทุพฺพจมิคํ ปาเส พทฺธํ ลุทฺโท มาเรตฺวา มํสํ อาทาย ปกฺกามิฯ

สตฺถาปิ ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ ‘‘ตทา ภาคิเนยฺโย มิโค ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, ภคินี อุปฺปลวณฺณา, โอวาทมิโค ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ขราทิยชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[16] 6. ติปลฺลตฺถมิคชาตกวณฺณนา

มิคํ ติปลฺลตฺถนฺติ อิทํ สตฺถา โกสมฺพิยํ พทริการาเม วิหรนฺโต สิกฺขากามํ ราหุลตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ กาเล สตฺถริ อาฬวินครํ อุปนิสฺสาย อคฺคาฬเว เจติเย วิหรนฺเต พหู อุปาสกา อุปาสิกา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย จ วิหารํ ธมฺมสฺสวนตฺถาย คจฺฉนฺติ, ทิวา ธมฺมสฺสวนํ โหติฯ คจฺฉนฺเต ปน กาเล อุปาสิกาโย ภิกฺขุนิโย จ น คจฺฉิํสุ, ภิกฺขู เจว อุปาสกา จ อเหสุํฯ ตโต ปฏฺฐาย รตฺติํ ธมฺมสฺสวนํ ชาตํฯ ธมฺมสฺสวนปริโยสาเน เถรา ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐานานิ คจฺฉนฺติฯ ทหรา สามเณรา จ อุปาสเกหิ สทฺธิํ อุปฏฺฐานสาลายํ สยนฺติฯ เตสุ นิทฺทํ อุปคเตสุ เอกจฺเจ ฆุรุฆุรุปสฺสาสา กากจฺฉมานา ทนฺเต ขาทนฺตา นิปชฺชิํสุ, เอกจฺเจ มุหุตฺตํ นิทฺทายิตฺวา อุฏฺฐหิํสุฯ เต ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา ‘‘โย ปน ภิกฺขุ อนุปสมฺปนฺเนน สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 49) สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตฺวา โกสมฺพิํ อคมาสิฯ

ตตฺถ ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ ราหุลํ อาหํสุ – ‘‘อาวุโส ราหุล, ภควตา สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, อิทานิ ตฺวํ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ ชานาหี’’ติฯ ปุพฺเพ ปน เต ภิกฺขู ภควติ จ คารวํ ตสฺส จายสฺมโต สิกฺขากามตํ ปฏิจฺจ ตํ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อาคตํ อติวิย สงฺคณฺหนฺติ, ขุทฺทกมญฺจกํ ปญฺญเปตฺวา อุสฺสีสกกรณตฺถาย จีวรํ เทนฺติฯ ตํ ทิวสํ ปน สิกฺขาปทภเยน วสนฏฺฐานมฺปิ น อทํสุฯ ราหุลภทฺโทปิ ‘‘ปิตา เม’’ติ ทสพลสฺส วา, ‘‘อุปชฺฌาโย เม’’ติ ธมฺมเสนาปติโน วา, ‘‘อาจริโย เม’’ติ มหาโมคฺคลฺลานสฺส วา, ‘‘จูฬปิตา เม’’ติ อานนฺทตฺเถรสฺส วา สนฺติกํ อคนฺตฺวา ทสพลสฺส วฬญฺชนวจฺจกุฏิํ พฺรหฺมวิมานํ ปวิสนฺโต วิย ปวิสิตฺวา วาสํ กปฺเปสิฯ พุทฺธานญฺหิ วฬญฺชนกุฏิยํ ทฺวารํ สุปิหิตํ โหติ, คนฺธปริภณฺฑกตา ภูมิ, คนฺธทามมาลาทามานิ โอสาริตาเนว โหนฺติ, สพฺพรตฺติํ ทีโป ฌายติฯ ราหุลภทฺโท ปน น ตสฺสา กุฏิยา อิมํ สมฺปตฺติํ ปฏิจฺจ ตตฺถ วาสํ อุปคโต, ภิกฺขูหิ ปน ‘‘วสนฏฺฐานํ ชานาหี’’ติ วุตฺตตฺตา โอวาทคารเวน สิกฺขากามตาย ตตฺถ วาสํ อุปคโตฯ

อนฺตรนฺตรา หิ ภิกฺขู ตํ อายสฺมนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ตสฺส วีมํสนตฺถาย มุฏฺฐิสมฺมชฺชนิํ วา กจวรฉฑฺฑนกํ วา พหิ ขิปิตฺวา ตสฺมิํ อาคเต ‘‘อาวุโส, อิมํ เกน ฉฑฺฑิต’’นฺติ วทนฺติฯ ตตฺถ เกหิจิ ‘‘ราหุโล อิมินา มคฺเคน คโต’’ติ วุตฺเต โส อายสฺมา ‘‘นาหํ, ภนฺเต, เอตํ ชานามี’’ติ อวตฺวาว ตํ ปฏิสาเมตฺวา ‘‘ขมถ เม, ภนฺเต’’ติ ขมาเปตฺวา คจฺฉติฯ เอวเมส สิกฺขากาโมฯ

โส ตํ สิกฺขากามตํเยว ปฏิจฺจ ตตฺถ วาสํ อุปคโตฯ อถ สตฺถา ปุเรอรุณํเยว วจฺจกุฏิทฺวาเร ฐตฺวา อุกฺกาสิ, โสปายสฺมา อุกฺกาสิฯ ‘‘โก เอโส’’ติ? ‘‘อหํ ราหุโล’’ติ นิกฺขมิตฺวา วนฺทิฯ ‘‘กสฺมา ตฺวํ ราหุล อิธ นิปนฺโนสี’’ติ? ‘‘วสนฏฺฐานสฺส อภาวโต’’ฯ ‘‘ปุพฺเพ หิ, ภนฺเต, ภิกฺขู มม สงฺคหํ กโรนฺติ, อิทานิ อตฺตโน อาปตฺติภเยน วสนฏฺฐานํ น เทนฺติ, สฺวาหํ ‘อิทํ อญฺเญสํ อสงฺฆฏฺฏนฏฺฐาน’นฺติ อิมินา การเณน อิธ นิปนฺโนสฺมีติฯ อถ ภควโต ‘‘ราหุลํ ตาว ภิกฺขู เอวํ ปริจฺจชนฺติ, อญฺเญ กุลทารเก ปพฺพาเชตฺวา กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ ธมฺมสํเวโค อุทปาทิฯ

อถ ภควา ปาโตว ภิกฺขู สนฺนิปาตาเปตฺวา ธมฺมเสนาปติํ ปุจฺฉิ ‘‘ชานาสิ ปน ตฺวํ, สาริปุตฺต, อชฺช กตฺถจิ ราหุลสฺส วุตฺถภาว’’นฺติ? ‘‘น ชานามิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘สาริปุตฺต, อชฺช ราหุโล วจฺจกุฏิยํ วสิ, สาริปุตฺต, ตุมฺเห ราหุลํ เอวํ ปริจฺจชนฺตา อญฺเญ กุลทารเก ปพฺพาเชตฺวา กิํ กริสฺสถ? เอวญฺหิ สนฺเต อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิตา น ปติฏฺฐา ภวิสฺสนฺติ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย อนุปสมฺปนฺเนน เอกํ ทฺเว ทิวเส อตฺตโน สนฺติเก วสาเปตฺวา ตติยทิวเส เตสํ วสนฏฺฐานํ ญตฺวา พหิ วาเสถา’’ติ อิมํ อนุปญฺญตฺติํ กตฺวา ปุน สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสิฯ

ตสฺมิํ สมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ภิกฺขู ราหุลสฺส คุณกถํ กเถนฺติ ‘‘ปสฺสถาวุโส, ยาว สิกฺขากาโม วตายํ ราหุโล, ‘ตว วสนฏฺฐานํ ชานาหี’ติ วุตฺโต นาม ‘อหํ ทสพลสฺส ปุตฺโต, ตุมฺหากํ เสนาสนสฺมา ตุมฺเหเยว นิกฺขมถา’ติ เอกํ ภิกฺขุมฺปิ อปฺปฏิปฺผริตฺวา วจฺจกุฏิยํ วาสํ กปฺเปสี’’ติฯ เอวํ เตสุ กถยมาเนสุ สตฺถา ธมฺมสภํ คนฺตฺวา อลงฺกตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ อาหฯ ‘‘ภนฺเต, ราหุลสฺส สิกฺขากามกถาย, น อญฺญาย กถายา’’ติฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ราหุโล อิทาเนว สิกฺขากาโม, ปุพฺเพ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ สิกฺขากาโมเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต ราชคเห เอโก มคธราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต มิคโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา มิคคณปริวุโต อรญฺเญ วสติฯ อถสฺส ภคินี อตฺตโน ปุตฺตกํ อุปเนตฺวา ‘‘ภาติก, อิมํ เต ภาคิเนยฺยํ มิคมายํ สิกฺขาเปหี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตาต, อสุกเวลาย นาม อาคนฺตฺวา สิกฺเขยฺยาสี’’ติ อาหฯ โส มาตุเลน วุตฺตเวลํ อนติกฺกมิตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา มิคมายํ สิกฺขิฯ โส เอกทิวสํ วเน วิจรนฺโต ปาเสน พทฺโธ พทฺธรวํ รวิ, มิคคโณ ปลายิตฺวา ‘‘ปุตฺโต เต ปาเสน พทฺโธ’’ติ ตสฺส มาตุยา อาโรเจสิฯ สา ภาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภาติก, ภาคิเนยฺโย เต มิคมายํ สิกฺขาปิโต’’ติ ปุจฺฉิฯ โพธิสตฺโต ‘‘มา ตฺวํ ปุตฺตสฺส กิญฺจิ ปาปกํ อาสงฺกิ, สุคฺคหิตา เตน มิคมายา, อิทานิ ตํ หาสยมาโน อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[16]

‘‘มิคํ ติปลฺลตฺถมเนกมายํ, อฏฺฐกฺขุรํ อฑฺฒรตฺตาปปายิํ;

เอเกน โสเตน ฉมาสฺสสนฺโต, ฉหิ กลาหิติโภติ ภาคิเนยฺโย’’ติฯ

ตตฺถ มิคนฺติ ภาคิเนยฺยมิคํฯ ติปลฺลตฺถนฺติ ปลฺลตฺถํ วุจฺจติ สยนํ, อุโภหิ ปสฺเสหิ อุชุกเมว จ นิปนฺนกวเสนาติ ตีหากาเรหิ ปลฺลตฺถํ อสฺส, ตีณิ วา ปลฺลตฺถานิ อสฺสาติ ติปลฺลตฺโถ, ตํ ติปลฺลตฺถํฯ อเนกมายนฺติ พหุมายํ พหุวญฺจนํฯ อฏฺฐกฺขุรนฺติ เอเกกสฺมิํ ปาเท ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ วเสน อฏฺฐหิ ขุเรหิ สมนฺนาคตํฯ อฑฺฒรตฺตาปปายินฺติ ปุริมยามํ อติกฺกมิตฺวา มชฺฌิมยาเม อรญฺญโต อาคมฺม ปานียสฺส ปิวนโต อฑฺฒรตฺเต อาปํ ปิวตีติ อฑฺฒรตฺตาปปายีฯ ตํ อฑฺฒรตฺเต อปายินฺติ อตฺโถฯ มม ภาคิเนยฺยํ มิคํ อหํ สาธุกํ มิคมายํ อุคฺคณฺหาเปสิํฯ กถํ? ยถา เอเกน โสเตน ฉมาสฺสสนฺโต, ฉหิ กลาหิติโภติ ภาคิเนยฺโยติฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – อหญฺหิ ตว ปุตฺตํ ตถา อุคฺคณฺหาเปสิํ, ยถา เอกสฺมิํ อุปริมนาสิกาโสเต วาตํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ปถวิยา อลฺลีเนน เอเกน เหฏฺฐิมโสเตน ตตฺเถว ฉมายํ อสฺสสนฺโต ฉหิ กลาหิ ลุทฺทกํ อติโภติ, ฉหิ โกฏฺฐาเสหิ อชฺโฌตฺถรติ วญฺเจตีติ อตฺโถฯ กตมาหิ ฉหิ? จตฺตาโร ปาเท ปสาเรตฺวา เอเกน ปสฺเสน เสยฺยาย, ขุเรหิ ติณปํสุขณเนน, ชิวฺหานินฺนามเนน อุทรสฺส อุทฺธุมาตภาวกรเณน, อุจฺจารปสฺสาววิสฺสชฺชเนน, วาตสนฺนิรุมฺภเนนาติฯ

อปโร นโย – ปาเทน ปํสุํ คเหตฺวา อภิมุขากฑฺฒเนน, ปฏิปณามเนน, อุโภสุ ปสฺเสสุ สญฺจรเณน, อุทรํ อุทฺธํ ปกฺขิปเนน, อโธ อวกฺขิปเนนาติ อิมาหิ ฉหิ กลาหิ ยถา อติโภติ, ‘‘มโต อย’’นฺติ สญฺญํ อุปฺปาเทตฺวา วญฺเจติ, เอวํ ตํ มิคมายํ อุคฺคณฺหาเปสินฺติ ทีเปติฯ

อปโร นโย – ตถา นํ อุคฺคณฺหาเปสิํ, ยถา เอเกน โสเตน ฉมาสฺสสนฺโต ฉหิ กลาหิติ ทฺวีสุปิ นเยสุ ทสฺสิเตหิ ฉหิ การเณหิ กลาหิติ กลายิสฺสติ, ลุทฺทํ วญฺเจสฺสตีติ อตฺโถฯ โภตีติ ภคินิํ อาลปติฯ ภาคิเนยฺโยติ เอวํ ฉหิ การเณหิ วญฺจนกํ ภาคิเนยฺยํ นิทฺทิสติฯ เอวํ โพธิสตฺโต ภาคิเนยฺยสฺส มิคมายาย สาธุกํ อุคฺคหิตภาวํ ทสฺเสนฺโต ภคินิํ สมสฺสาเสติฯ

โสปิ มิคโปตโก ปาเส พทฺโธ อวิปฺผนฺทิตฺวาเยว ภูมิยํ มหาผาสุกปสฺเสน ปาเท ปสาเรตฺวา นิปนฺโน ปาทานํ อาสนฺนฏฺฐาเน ขุเรเหว ปหริตฺวา ปํสุญฺจ ติณานิ จ อุปฺปาเฏตฺวา อุจฺจารปสฺสาวํ วิสฺสชฺเชตฺวา สีสํ ปาเตตฺวา ชิวฺหํ นินฺนาเมตฺวา สรีรํ เขฬกิลินฺนํ กตฺวา วาตคฺคหเณน อุทรํ อุทฺธุมาตกํ กตฺวา อกฺขีนิ ปริวตฺเตตฺวา เหฏฺฐา นาสิกาโสเตน วาตํ สญฺจราเปนฺโต อุปริมนาสิกาโสเตน วาตํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา สกลสรีรํ ถทฺธภาวํ คาหาเปตฺวา มตาการํ ทสฺเสสิฯ นีลมกฺขิกาปิ นํ สมฺปริวาเรสุํ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน กากา นิลียิํสุฯ ลุทฺโท อาคนฺตฺวา อุทรํ หตฺเถน ปหริตฺวา ‘‘อติปาโตว พทฺโธ ภวิสฺสติ, ปูติโก ชาโต’’ติ ตสฺส พนฺธนรชฺชุกํ โมเจตฺวา ‘‘เอตฺเถวทานิ นํ อุกฺกนฺติตฺวา มํสํ อาทาย คมิสฺสามี’’ติ นิราสงฺโก หุตฺวา สาขาปลาสํ คเหตุํ อารทฺโธฯ มิคโปตโกปิ อุฏฺฐาย จตูหิ ปาเทหิ ฐตฺวา กายํ วิธุนิตฺวา คีวํ ปสาเรตฺวา มหาวาเตน ฉินฺนวลาหโก วิย เวเคน มาตุ สนฺติกํ อคมาสิฯ

สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, ราหุโล อิทาเนว สิกฺขากาโม, ปุพฺเพปิ สิกฺขากาโมเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ภาคิเนยฺยมิคโปตโก ราหุโล อโหสิ, มาตา อุปฺปลวณฺณา, มาตุลมิโค ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ติปลฺลตฺถมิคชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[17] 7. มาลุตชาตกวณฺณนา

กาเฬ วา ยทิ วา ชุณฺเหติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว วุฑฺฒปพฺพชิเต อารพฺภ กเถสิฯ เต กิร โกสลชนปเท เอกสฺมิํ อรญฺญาวาเส วสนฺติฯ เอโก กาฬตฺเถโร นาม, เอโก ชุณฺหตฺเถโร นามฯ อเถกทิวสํ ชุณฺโห กาฬํ ปุจฺฉิ ‘‘ภนฺเต กาฬ, สีตํ นาม กสฺมิํ กาเล โหตี’’ติฯ โส ‘‘กาเฬ โหตี’’ติ อาหฯ อเถกทิวสํ กาโฬ ชุณฺหํ ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต ชุณฺห, สีตํ นาม กสฺมิํ กาเล โหตี’’ติฯ โส ‘‘ชุณฺเห โหตี’’ติ อาหฯ เต อุโภปิ อตฺตโน กงฺขํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺตา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, สีตํ นาม กสฺมิํ กาเล โหตี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘ปุพฺเพปิ อหํ, ภิกฺขเว, ตุมฺหากํ อิมํ ปญฺหํ กเถสิํ, ภวสงฺเขปคตตฺตา ปน น สลฺลกฺขยิตฺถา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต เอกสฺมิํ ปพฺพตปาเท สีโห จ พฺยคฺโฆ จ ทฺเว สหายา เอกิสฺสาเยว คุหาย วสนฺติฯ ตทา โพธิสตฺโตปิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตสฺมิํเยว ปพฺพตปาเท วสติฯ อเถกทิวสํ เตสํ สหายกานํ สีตํ นิสฺสาย วิวาโท อุทปาทิฯ พฺยคฺโฆ ‘‘กาเฬเยว สีตํ โหตี’’ติ อาหฯ สีโห ‘‘ชุณฺเหเยว สีตํ โหตี’’ติ อาหฯ เต อุโภปิ อตฺตโน กงฺขํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺตา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิํสุฯ โพธิสตฺโต อิมํ คาถมาห –

[17]

‘‘กาเฬ วา ยทิ วา ชุณฺเห, ยทา วายติ มาลุโต;

วาตชานิ หิ สีตานิ, อุโภตฺถมปราชิตา’’ติฯ

ตตฺถ กาเฬ วา ยทิ วา ชุณฺเหติ กาฬปกฺเข วา ชุณฺหปกฺเข วาฯ ยทา วายติ มาลุโตติ ยสฺมิํ สมเย ปุรตฺถิมาทิเภโท วาโต วายติ, ตสฺมิํ สมเย สีตํ โหติฯ กิํการณา? วาตชานิ หิ สีตานิ, ยสฺมา วาเต วิชฺชนฺเตเยว สีตานิ โหนฺติ, กาฬปกฺโข วา ชุณฺหปกฺโข วา เอตฺถ อปมาณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อุโภตฺถมปราชิตาติ อุโภปิ ตุมฺเห อิมสฺมิํ ปญฺเห อปราชิตาติฯ เอวํ โพธิสตฺโต เต สหายเก สญฺญาเปสิฯ

สตฺถาปิ ‘‘ภิกฺขเว, ปุพฺเพปิ มยา ตุมฺหากํ อยํ ปญฺโห กถิโต’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน ทฺเวปิ เถรา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ สตฺถา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา พฺยคฺโฆ กาโฬ อโหสิ, สีโห ชุณฺโห, ปญฺหวิสฺสชฺชนกตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มาลุตชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[18] 8. มตกภตฺตชาตกวณฺณนา

เอวํ เจ สตฺตา ชาเนยฺยุนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มตกภตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล มนุสฺสา พหู อเชฬกาทโย มาเรตฺวา กาลกเต ญาตเก อุทฺทิสฺส มตกภตฺตํ นาม เทนฺติฯ ภิกฺขู เต มนุสฺเส ตถา กโรนฺเต ทิสฺวา สตฺถารํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘เอตรหิ, ภนฺเต, มนุสฺสา พหู ปาเณ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา มตกภตฺตํ นาม เทนฺติฯ อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอตฺถ วุฑฺฒี’’ติ? สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ‘มตกภตฺตํ ทสฺสามา’ติ กเตปิ ปาณาติปาเต กาจิ วุฑฺฒิ นาม อตฺถิ, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อากาเส นิสชฺช ธมฺมํ เทเสตฺวา เอตฺถ อาทีนวํ กเถตฺวา สกลชมฺพุทีปวาสิเก เอตํ กมฺมํ ชหาเปสุํฯ อิทานิ ปน ภวสงฺเขปคตตฺตา ปุน ปาตุภูต’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ทิสาปาโมกฺโข อาจริยพฺราหฺมโณ ‘‘มตกภตฺตํ ทสฺสามี’’ติ เอกํ เอฬกํ คาหาเปตฺวา อนฺเตวาสิเก อาห – ‘‘ตาตา, อิมํ เอฬกํ นทิํ เนตฺวา นฺหาเปตฺวา กณฺเฐ มาลํ ปริกฺขิปิตฺวา ปญฺจงฺคุลิกํ ทตฺวา มณฺเฑตฺวา อาเนถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตํ อาทาย นทิํ คนฺตฺวา นฺหาเปตฺวา มณฺเฑตฺวา นทีตีเร ฐเปสุํฯ โส เอฬโก อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ทิสฺวา ‘‘เอวรูปา นาม ทุกฺขา อชฺช มุจฺจิสฺสามี’’ติ โสมนสฺสชาโต มตฺติกาฆฏํ ภินฺทนฺโต วิย มหาหสิตํ หสิตฺวา ปุน ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ มํ ฆาเตตฺวา มยา ลทฺธทุกฺขํ ลภิสฺสตี’’ติ พฺราหฺมเณ การุญฺญํ อุปฺปาเทตฺวา มหนฺเตน สทฺเทน ปโรทิฯ

อถ นํ เต มาณวา ปุจฺฉิํสุ ‘‘สมฺม เอฬก , ตฺวํ มหาสทฺเทน หสิ เจว โรทิ จ, เกน นุ โข การเณน หสิ, เกน การเณน ปโรที’’ติ? ‘‘ตุมฺเห มํ อิมํ การณํ อตฺตโน อาจริยสฺส สนฺติเก ปุจฺเฉยฺยาถา’’ติฯ เต ตํ อาทาย คนฺตฺวา อิทํ การณํ อาจริยสฺส อาโรเจสุํฯ อาจริโย เตสํ วจนํ สุตฺวา เอฬกํ ปุจฺฉิ ‘‘กสฺมา ตฺวํ เอฬก, หสิ, กสฺมา โรที’’ติ? เอฬโก อตฺตนา กตกมฺมํ ชาติสฺสรญาเณน อนุสฺสริตฺวา พฺราหฺมณสฺส กเถสิ ‘‘อหํ, พฺราหฺมณ, ปุพฺเพ ตาทิโสว มนฺตชฺฌายกพฺราหฺมโณ หุตฺวา ‘มตกภตฺตํ ทสฺสามี’ติ เอกํ เอฬกํ มาเรตฺวา มตกภตฺตํ อทาสิํ, สฺวาหํ เอกสฺส เอฬกสฺส ฆาติตตฺตา เอเกนูเนสุ ปญฺจสุ อตฺตภาวสเตสุ สีสจฺเฉทํ ปาปุณิํ, อยํ เม โกฏิยํ ฐิโต ปญฺจสติโม อตฺตภาโว, สฺวาหํ ‘อชฺช เอวรูปา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามี’ติ โสมนสฺสชาโต อิมินา การเณน หสิํฯ โรทนฺโต ปน ‘อหํ ตาว เอกํ เอฬกํ มาเรตฺวา ปญฺจ ชาติสตานิ สีสจฺเฉททุกฺขํ ปตฺวา อชฺช ตมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามิ, อยํ ปน พฺราหฺมโณ มํ มาเรตฺวา อหํ วิย ปญฺจ ชาติสตานิ สีสจฺเฉททุกฺขํ ลภิสฺสตี’ติ ตยิ การุญฺเญน โรทิ’’นฺติฯ ‘‘เอฬก, มา ภายิ, นาหํ ตํ มาเรสฺสามี’’ติฯ ‘‘พฺราหฺมณ, กิํ วเทสิ, ตยิ มาเรนฺเตปิ อมาเรนฺเตปิ น สกฺกา อชฺช มยา มรณา มุจฺจิตุ’’นฺติฯ ‘‘เอฬก, มา ภายิ, อหํ เต อารกฺขํ คเหตฺวา ตยา สทฺธิํเยว วิจริสฺสามี’’ติฯ ‘‘พฺราหฺมณ, อปฺปมตฺตโก ตว อารกฺโข, มยา กตปาปํ ปน มหนฺตํ พลว’’นฺติฯ

พฺราหฺมโณ เอฬกํ มุญฺจิตฺวา ‘‘อิมํ เอฬกํ กสฺสจิปิ มาเรตุํ น ทสฺสามี’’ติ อนฺเตวาสิเก อาทาย เอฬเกเนว สทฺธิํ วิจริฯ เอฬโก วิสฺสฏฺฐมตฺโตว เอกํ ปาสาณปิฏฺฐิํ นิสฺสาย ชาตคุมฺเพ คีวํ อุกฺขิปิตฺวา ปณฺณานิ ขาทิตุํ อารทฺโธฯ

ตงฺขณญฺเญว ตสฺมิํ ปาสาณปิฏฺเฐ อสนิ ปติ, ตโต เอกา ปาสาณสกลิกา ฉิชฺชิตฺวา เอฬกสฺส ปสาริตคีวาย ปติตฺวา สีสํ ฉินฺทิ, มหาชโน สนฺนิปติฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺมิํ ฐาเน รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺโตฯ โส ปสฺสนฺตสฺเสว ตสฺส มหาชนสฺส เทวตานุภาเวน อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา ‘‘อิเม สตฺตา เอวํ ปาปสฺส ผลํ ชานมานา อปฺเปวนาม ปาณาติปาตํ น กเรยฺยุ’’นฺติ มธุรสฺสเรน ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[18]

‘‘เอวํ เจ สตฺตา ชาเนยฺยุํ, ทุกฺขายํ ชาติสมฺภโว;

น ปาโณ ปาณินํ หญฺเญ, ปาณฆาตี หิ โสจตี’’ติฯ

ตตฺถ เอวํ เจ สตฺตา ชาเนยฺยุนฺติ อิเม สตฺตา เอวํ เจ ชาเนยฺยุํฯ กถํ? ทุกฺขายํ ชาติสมฺภโวติ อยํ ตตฺถ ตตฺถ ชาติ จ ชาตสฺส อนุกฺกเมน วฑฺฒิสงฺขาโต สมฺภโว จ ชราพฺยาธิมรณอปฺปิยสมฺปโยคปิยวิปฺปโยคหตฺถปาทจฺเฉทาทีนํ ทุกฺขานํ วตฺถุภูตตฺตา ‘‘ทุกฺโข’’ติ ยทิ ชาเนยฺยุํฯ น ปาโณ ปาณินํ หญฺเญติ ‘‘ปรํ วธนฺโต ชาติสมฺภเว วธํ ลภติ, ปีเฬนฺโต ปีฬํ ลภตี’’ติ ชาติสมฺภวสฺส ทุกฺขวตฺถุตาย ทุกฺขภาวํ ชานนฺโต โกจิ ปาโณ อญฺญํ ปาณินํ น หญฺเญ, สตฺโต สตฺตํ น หเนยฺยาติ อตฺโถฯ กิํการณา? ปาณฆาตี หิ โสจตีติ, ยสฺมา สาหตฺถิกาทีสุ ฉสุ ปโยเคสุ เยน เกนจิ ปโยเคน ปรสฺส ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทเนน ปาณฆาตี ปุคฺคโล อฏฺฐสุ มหานิรเยสุ โสฬสสุ อุสฺสทนิรเยสุ นานปฺปการาย ติรจฺฉานโยนิยา เปตฺติวิสเย อสุรกาเยติ อิเมสุ จตูสุ อปาเยสุ มหาทุกฺขํ อนุภวมาโน ทีฆรตฺตํ อนฺโตนิชฺฌายนลกฺขเณน โสเกน โสจติฯ ยถา วายํ เอฬโก มรณภเยน โสจติ, เอวํ ทีฆรตฺตํ โสจตีติปิ ญตฺวา น ปาโณ ปาณินํ หญฺเญ, โกจิ ปาณาติปาตกมฺมํ นาม น กเรยฺยฯ โมเหน ปน มูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธีกตา อิมํ อาทีนวํ อปสฺสนฺตา ปาณาติปาตํ กโรนฺตีติฯ

เอวํ มหาสตฺโต นิรยภเยน ตชฺเชตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ มนุสฺสา ตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา นิรยภยภีตา ปาณาติปาตา วิรมิํสุฯ

โพธิสตฺโตปิ ธมฺมํ เทเสตฺวา มหาชนํ สีเล ปติฏฺฐาเปตฺวา ยถากมฺมํ คโต, มหาชโนปิ โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวนครํ ปูเรสิฯ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘อหํ เตน สมเยน รุกฺขเทวตา อโหสิ’’นฺติฯ

มตกภตฺตชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[19] 9. อายาจิตภตฺตชาตกวณฺณนา

สเจ มุจฺเจ เปจฺจ มุจฺเจติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวตานํ อายาจนพลิกมฺมํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา กิร มนุสฺสา วณิชฺชาย คจฺฉนฺตา ปาเณ วธิตฺวา เทวตานํ พลิกมฺมํ กตฺวา ‘‘มยํ อนนฺตราเยน อตฺถสิทฺธิํ ปตฺวา อาคนฺตฺวา ปุน ตุมฺหากํ พลิกมฺมํ กริสฺสามา’’ติ อายาจิตฺวา คจฺฉนฺติฯ ตตฺถานนฺตราเยน อตฺถสิทฺธิํ ปตฺวา อาคตา ‘‘เทวตานุภาเวน อิทํ ชาต’’นฺติ มญฺญมานา พหู ปาเณ วธิตฺวา อายาจนโต มุจฺจิตุํ พลิกมฺมํ กโรนฺติ, ตํ ทิสฺวา ภิกฺขู ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอตฺถ อตฺโถ’’ติ ภควนฺตํ ปุจฺฉิํสุฯ ภควา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต กาสิรฏฺเฐ เอกสฺมิํ คามเก กุฏุมฺพิโก คามทฺวาเร ฐิตนิคฺโรธรุกฺเข เทวตาย พลิกมฺมํ ปฏิชานิตฺวา อนนฺตราเยน อาคนฺตฺวา พหู ปาเณ วธิตฺวา ‘‘อายาจนโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ รุกฺขมูลํ คโตฯ รุกฺขเทวตา ขนฺธวิฏเป ฐตฺวา อิมํ คาถมาห –

[19]

‘‘สเจ มุจฺเจ เปจฺจ มุจฺเจ, มุจฺจมาโน หิ พชฺฌติ;

น เหวํ ธีรา มุจฺจนฺติ, มุตฺติ พาลสฺส พนฺธน’’นฺติฯ

ตตฺถ สเจ มุจฺเจ เปจฺจ มุจฺเจติ โภ ปุริส, ตฺวํ สเจ มุจฺเจ ยทิ มุจฺจิตุกาโมสิฯ เปจฺจ มุจฺเจติ ยถา ปรโลเก น พชฺฌสิ, เอวํ มุจฺจาหิฯ มุจฺจมาโน หิ พชฺฌตีติ ยถา ปน ตฺวํ ปาณํ วธิตฺวา มุจฺจิตุํ อิจฺฉสิ, เอวํ มุจฺจมาโน หิ ปาปกมฺเมน พชฺฌติฯ ตสฺมา น เหวํ ธีรา มุจฺจนฺตีติ เย ปณฺฑิตปุริสา, เต เอวํ ปฏิสฺสวโต น มุจฺจนฺติฯ กิํการณา? เอวรูปา หิ มุตฺติ พาลสฺส พนฺธนํ, เอสา ปาณาติปาตํ กตฺวา มุตฺติ นาม พาลสฺส พนฺธนเมว โหตีติ ธมฺมํ เทเสสิฯ

ตโต ปฏฺฐาย มนุสฺสา เอวรูปา ปาณาติปาตกมฺมา วิรตา ธมฺมํ จริตฺวา เทวนครํ ปูรยิํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘อหํ เตน สมเยน รุกฺขเทวตา อโหสิ’’นฺติฯ

อายาจิตภตฺตชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[20] 10. นฬปานชาตกวณฺณนา

ทิสฺวา ปทมนุตฺติณฺณนฺติ อิทํ สตฺถา โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน นฬกปานคามํ ปตฺวา นฬกปานโปกฺขรณิยํ เกตกวเน วิหรนฺโต นฬทณฺฑเก อารพฺภ กเถสิฯ ตทา กิร ภิกฺขู นฬกปานโปกฺขรณิยํ นฺหตฺวา สูจิฆรตฺถาย สามเณเรหิ นฬทณฺฑเก คาหาเปตฺวา เต สพฺพตฺถกเมว ฉิทฺเท ทิสฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยํ สูจิฆรตฺถาย นฬทณฺฑเก คณฺหาเปม, เต มูลโต ยาว อคฺคา สพฺพตฺถกเมว ฉิทฺทา, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา ‘‘อิทํ, ภิกฺขเว, มยฺหํ โปราณกอธิฏฺฐาน’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

ปุพฺเพ กิร โส วนสณฺโฑ อรญฺโญ อโหสิฯ ตสฺสาปิ โปกฺขรณิยา เอโก ทกรกฺขโส โอติณฺโณติณฺเณ ขาทติฯ ตทา โพธิสตฺโต โรหิตมิคโปตกปฺปมาโณ กปิราชา หุตฺวา อสีติสหสฺสมตฺตวานรปริวุโต ยูถํ ปริหรนฺโต ตสฺมิํ อรญฺเญ วสติฯ โส วานรคณสฺส โอวาทํ อทาสิ ‘‘ตาตา, อิมสฺมิํ อรญฺเญ วิสรุกฺขาปิ อมนุสฺสปริคฺคหิตโปกฺขรณิโยปิ โหนฺติ, ตุมฺเห อขาทิตปุพฺพํ ผลาผลํ ขาทนฺตา วา อปีตปุพฺพํ ปานียํ ปิวนฺตา วา มํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา เอกทิวสํ อคตปุพฺพฏฺฐานํ คตา ตตฺถ พหุเทว ทิวสํ จริตฺวา ปานียํ คเวสมานา เอกํ โปกฺขรณิํ ทิสฺวา ปานียํ อปิวิตฺวาว โพธิสตฺตสฺสาคมนํ โอโลกยมานา นิสีทิํสุฯ โพธิสตฺโต อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ ตาตา, ปานียํ น ปิวถา’’ติ อาหฯ ‘‘ตุมฺหากํ อาคมนํ โอโลเกมา’’ติฯ ‘‘สุฏฺฐุ, ตาตา’’ติ โพธิสตฺโต โปกฺขรณิํ อาวิชฺฌิตฺวา ปทํ ปริจฺฉินฺทนฺโต โอติณฺณเมว ปสฺสิ, น อุตฺติณฺณํฯ โส ‘‘นิสฺสํสยํ เอสา อมนุสฺสปริคฺคหิตา’’ติ ญตฺวา ‘‘สุฏฺฐุ โว กตํ, ตาตา, ปานียํ อปิวนฺเตหิ, อมนุสฺสปริคฺคหิตา อย’’นฺติ อาหฯ

ทกรกฺขโสปิ เตสํ อโนตรณภาวํ ญตฺวา นีโลทโร ปณฺฑรมุโข สุรตฺตหตฺถปาโท พีภจฺฉทสฺสโน หุตฺวา อุทกํ ทฺวิธา กตฺวา นิกฺขมิตฺวา ‘‘กสฺมา นิสินฺนาตฺถ, โอตริตฺวา ปานียํ ปิวถา’’ติ อาหฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ปุจฺฉิ ‘‘ตฺวํ อิธ นิพฺพตฺตทกรกฺขโสสี’’ติ? ‘‘อาม, อห’’นฺติฯ ‘‘ตฺวํ โปกฺขรณิํ โอติณฺณเก ลภสี’’ติ? ‘‘อาม, ลภามิ, อหํ อิโธติณฺณํ อนฺตมโส สกุณิกํ อุปาทาย น กิญฺจิ มุญฺจามิ, ตุมฺเหปิ สพฺเพ ขาทิสฺสามี’’ติฯ ‘‘น มยํ อตฺตานํ ตุยฺหํ ขาทิตุํ ทสฺสามา’’ติฯ ‘‘ปานียํ ปน ปิวิสฺสถา’’ติฯ ‘‘อาม, ปานียํ ปิวิสฺสาม, น จ เต วสํ คมิสฺสามา’’ติฯ ‘‘อถ กถํ ปานียํ ปิวิสฺสถา’’ติ? กิํ ปน ตฺวํ มญฺญสิ ‘‘โอตริตฺวา ปิวิสฺสนฺตี’’ติฯ ‘‘มยญฺหิ อโนตริตฺวา อสีติสหสฺสานิปิ เอกเมกํ นฬทณฺฑกํ คเหตฺวา อุปฺปลนาเฬน อุทกํ ปิวนฺตา วิย ตว โปกฺขรณิยา ปานียํ ปิวิสฺสาม, เอวํ โน ตฺวํ ขาทิตุํ น สกฺขิสฺสสี’’ติฯ เอตมตฺถํ วิทิตฺวา สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมิสฺสา คาถาย ปุริมปททฺวยํ อภาสิ –

[20]

‘‘ทิสฺวา ปทมนุตฺติณฺณํ, ทิสฺวาโนตริตํ ปท’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, โส กปิราชา ตสฺสา โปกฺขรณิยา เอกมฺปิ อุตฺติณฺณปทํ นาทฺทส, โอตริตํ ปน โอติณฺณปทเมว อทฺทสฯ เอวํ ทิสฺวา ปทํ อนุตฺติณฺณํ ทิสฺวาน โอตริตํ ปทํ ‘‘อทฺธายํ โปกฺขรณี อมนุสฺสปริคฺคหิตา’’ติ ญตฺวา เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต สปริโส อาห –

‘‘นเฬน วาริํ ปิสฺสามา’’ติ;

ตสฺสตฺโถ – มยํ ตว โปกฺขรณิยํ นเฬน ปานียํ ปิวิสฺสามาติฯ ปุน มหาสตฺโต อาห –

‘‘เนว มํ ตฺวํ วธิสฺสสี’’ติ;

เอวํ นเฬน ปานียํ ปิวนฺตํ สปริสมฺปิ มํ ตฺวํ เนว วธิสฺสสีติ อตฺโถฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต เอกํ นฬทณฺฑกํ อาหราเปตฺวา ปารมิโย อาวชฺเชตฺวา สจฺจกิริยํ กตฺวา มุเขน ธมิ, นโฬ อนฺโต กิญฺจิ คณฺฐิํ อเสเสตฺวา สพฺพตฺถกเมว สุสิโร อโหสิ ฯ อิมินา นิยาเมน อปรมฺปิ อปรมฺปิ อาหราเปตฺวา มุเขน ธมิตฺวา อทาสิฯ เอวํ สนฺเตปิ น สกฺกา นิฏฺฐาเปตุํ, ตสฺมา เอวํ น คเหตพฺพํฯ

โพธิสตฺโต ปน ‘‘อิมํ โปกฺขรณิํ ปริวาเรตฺวา ชาตา สพฺเพปิ นฬา เอกจฺฉิทฺทา โหนฺตู’’ติ อธิฏฺฐาสิ ฯ โพธิสตฺตานญฺหิ หิตูปจารสฺส มหนฺตตาย อธิฏฺฐานํ สมิชฺฌติฯ ตโต ปฏฺฐาย สพฺเพปิ ตํ โปกฺขรณิํ ปริวาเรตฺวา อุฏฺฐิตนฬา เอกจฺฉิทฺทา ชาตาฯ อิมสฺมิญฺหิ กปฺเป จตฺตาริ กปฺปฏฺฐิยปาฏิหาริยานิ นามฯ กตมานิ จตฺตาริ? จนฺเท สสลกฺขณํ สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ ฐสฺสติ, วฏฺฏกชาตเก อคฺคิโน นิพฺพุตฏฺฐานํ สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ อคฺคิ น ฌายิสฺสติ, ฆฏีการนิเวสนฏฺฐานํ สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ อโนวสฺสกํ ฐสฺสติ, อิมํ โปกฺขรณิํ ปริวาเรตฺวา อุฏฺฐิตนฬา สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ เอกจฺฉิทฺทา ภวิสฺสนฺตีติ อิมานิ จตฺตาริ กปฺปฏฺฐิยปาฏิหาริยานิ นามฯ

โพธิสตฺโต เอวํ อธิฏฺฐหิตฺวา เอกํ นฬํ อาทาย นิสีทิฯ เตปิ อสีติสหสฺสวานรา เอเกกํ อาทาย โปกฺขรณิํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิํสุฯ เตปิ โพธิสตฺตสฺส นเฬน อากฑฺฒิตฺวา ปานียํ ปิวนกาเล สพฺเพ ตีเร นิสินฺนาว ปิวิํสุฯ เอวํ เตหิ ปานีเย ปิวิเต ทกรกฺขโส กิญฺจิ อลภิตฺวา อนตฺตมโน สกนิเวสนเมว คโตฯ โพธิสตฺโตปิ สปริวาโร อรญฺญเมว ปาวิสิฯ

สตฺถา ปน ‘‘อิเมสํ, ภิกฺขเว, นฬานํ เอกจฺฉิทฺทภาโว นาม มยฺหเมเวตํ โปราณกอธิฏฺฐาน’’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทกรกฺขโส เทวทตฺโต อโหสิ, อสีติสหสฺสวานรา พุทฺธปริสา, อุปายกุสโล ปน กปิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

นฬปานชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

สีลวคฺโค ทุติโยฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

นิคฺโรธํ ลกฺขณํ กณฺฑิ, วาตมิคํ ขราทิยํ;

ติปลฺลตฺถํ มาลุตญฺจ, มตภตฺต อยาจิตํ;

นฬปานนฺติ เต ทสาติฯ

3. กุรุงฺควคฺโค

[21] 1. กุรุงฺคมิคชาตกวณฺณนา