เมนู

อตีเต ปน วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล ปุนพฺพสุมิตฺโต นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณิฏฺฐกาสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมิํเยว ฐาเน โยชนปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิฯ สิขิสฺส ภควโต กาเล สิริวฑฺโฒ นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณผาลสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมิํเยว ฐาเน ติคาวุตปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิฯ เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล โสตฺถิโช นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณหตฺถิปทสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมิํเยว ฐาเน อฑฺฒโยชนปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิฯ กกุสนฺธสฺส ภควโต กาเล อจฺจุโต นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณิฏฺฐกาสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมิํเยว ฐาเน คาวุตปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิฯ โกณาคมนสฺส ภควโต กาเล อุคฺโค นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณกจฺฉปสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมิํเยว ฐาเน อฑฺฒคาวุตปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิฯ กสฺสปสฺส ภควโต กาเล สุมงฺคโล นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณกฏฺฏิสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมิํเยว ฐาเน โสฬสกรีสปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิฯ อมฺหากํ ปน ภควโต กาเล อนาถปิณฺฑิโก นาม เสฏฺฐิ กหาปณโกฏิสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมิํเยว ฐาเน อฏฺฐกรีสปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิฯ อิทํ กิร ฐานํ สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตฏฺฐานเมวฯ

อิติ มหาโพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตปฺปตฺติโต ยาว มหาปรินิพฺพานมญฺจา ยสฺมิํ ยสฺมิํ ฐาเน ภควา วิหาสิ, อิทํ สนฺติเกนิทานํ นาม, ตสฺส วเสน สพฺพชาตกานิ วณฺณยิสฺสามฯ

นิทานกถา นิฏฺฐิตาฯ

1. เอกกนิปาโต

1. อปณฺณกวคฺโค

1. อปณฺณกชาตกวณฺณนา

อิมํ ตาว อปณฺณกธมฺมเทสนํ ภควา สาวตฺถิํ อุปนิสฺสาย เชตวนมหาวิหาเร วิหรนฺโต กเถสิฯ กํ ปน อารพฺภ อยํ กถา สมุฏฺฐิตาติ? เสฏฺฐิสฺส สหายเก ปญฺจสเต ติตฺถิยสาวเกฯ เอกสฺมิญฺหิ ทิวเส อนาถปิณฺฑิโก เสฏฺฐิ อตฺตโน สหายเก ปญฺจสเต อญฺญติตฺถิยสาวเก อาทาย พหุํ มาลาคนฺธวิเลปนญฺเจว สปฺปิเตลมธุผาณิตวตฺถจฺฉาทนานิ จ คาหาเปตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา เภสชฺชานิ เจว วตฺถานิ จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส วิสฺสชฺเชตฺวา ฉ นิสชฺชาโทเส วชฺเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เตปิ อญฺญติตฺถิยสาวกา ตถาคตํ วนฺทิตฺวา สตฺถุ ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกํ มุขํ, ลกฺขณานุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิตํ พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺตํ พฺรหฺมกายํ, อาเวฬาเวฬา ยมกยมกา หุตฺวา นิจฺฉรนฺติโย ฆนพุทฺธรสฺมิโย จ โอโลกยมานา อนาถปิณฺฑิกสฺส สมีเปเยว นิสีทิํสุฯ

อถ เนสํ สตฺถา มโนสิลาตเล สีหนาทํ นทนฺโต ตรุณสีโห วิย คชฺชนฺโต ปาวุสฺสกเมโฆ วิย จ อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย จ รตนทามํ คนฺเถนฺโต วิย จ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคเตน สวนีเยน กมนีเยน พฺรหฺมสฺสเรน นานานยวิจิตฺตํ มธุรธมฺมกถํ กเถสิฯ เต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺตา อุฏฺฐาย ทสพลํ วนฺทิตฺวา อญฺญติตฺถิยสรณํ ภินฺทิตฺวา พุทฺธํ สรณํ อคมํสุฯ เต ตโต ปฏฺฐาย นิจฺจกาลํ อนาถปิณฺฑิเกน สทฺธิํ คนฺธมาลาทิหตฺถา วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺติ, ทานํ เทนฺติ, สีลํ รกฺขนฺติ, อุโปสถกมฺมํ กโรนฺติฯ

อถ ภควา สาวตฺถิโต ปุนเทว ราชคหํ อคมาสิฯ

เต ตถาคตสฺส คตกาเล ตํ สรณํ ภินฺทิตฺวา ปุน อญฺญติตฺถิยสรณํ คนฺตฺวา อตฺตโน มูลฏฺฐาเนเยว ปติฏฺฐิตาฯ ภควาปิ สตฺตฏฺฐ มาเส วีตินาเมตฺวา ปุน เชตวนเมว อคมาสิฯ อนาถปิณฺฑิโก ปุนปิ เต อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารํ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เตปิ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ อถ เนสํ ตถาคเต จาริกํ ปกฺกนฺเต คหิตสรณํ ภินฺทิตฺวา ปุน อญฺญติตฺถิยสรณเมว คเหตฺวา มูเล ปติฏฺฐิตภาวํ ภควโต อาโรเจสิฯ

ภควา อปริมิตกปฺปโกฏิโย นิรนฺตรํ ปวตฺติตวจีสุจริตานุภาเวน ทิพฺพคนฺธคนฺธิตํ นานาคนฺธปูริตํ รตนกรณฺฑกํ วิวรนฺโต วิย มุขปทุมํ วิวริตฺวา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺโต ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห อุปาสกา ตีณิ สรณานิ ภินฺทิตฺวา อญฺญติตฺถิยสรณํ คตา’’ติ ปุจฺฉิฯ อถ เตหิ ปฏิจฺฉาเทตุํ อสกฺโกนฺเตหิ ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ วุตฺเต สตฺถา ‘‘อุปาสกา เหฏฺฐา อวีจิํ อุปริ ภวคฺคํ ปริจฺเฉทํ กตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สีลาทีหิ คุเณหิ พุทฺเธน สทิโส นาม นตฺถิ, กุโต อธิกตโร’’ติฯ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ (สํ. นิ. 5.139; อ. นิ. 4.34), ยํ กิญฺจิ วิตฺตํ อิธ วา หุรํ วา…เป.… (ขุ. ปา. 6.3; สุ. นิ. 226) อคฺคโต เว ปสนฺนาน’’นฺติอาทีหิ (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90) สุตฺเตหิ ปกาสิเต รตนตฺตยคุเณ ปกาเสตฺวา ‘‘เอวํ อุตฺตมคุเณหิ สมนฺนาคตํ รตนตฺตยํ สรณํ คตา อุปาสกา วา อุปาสิกา วา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตกา นาม นตฺถิ, อปายนิพฺพตฺติโต ปน มุจฺจิตฺวา เทวโลเก อุปฺปชฺชิตฺวา มหาสมฺปตฺติํ อนุโภนฺติ, ตสฺมา ตุมฺเหหิ เอวรูปํ สรณํ ภินฺทิตฺวา อญฺญติตฺถิยสรณํ คจฺฉนฺเตหิ อยุตฺตํ กต’’นฺติ อาหฯ

เอตฺถ จ ตีณิ รตนานิ โมกฺขวเสน อุตฺตมวเสน สรณคตานํ อปาเยสุ นิพฺพตฺติยา อภาวทีปนตฺถํ อิมานิ สุตฺตานิ ทสฺเสตพฺพานิ –

‘‘เย เกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมิํ;

ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺติฯ (ที. นิ. 2.332; สํ. นิ. 1.37);

‘‘เย เกจิ ธมฺมํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมิํ;

ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺติฯ

‘‘เย เกจิ สงฺฆํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมิํ;

ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺติฯ

‘‘พหุํ เว สรณํ ยนฺติ, ปพฺพตานิ วนานิ จ;

อารามรุกฺขเจตฺยานิ, มนุสฺสา ภยตชฺชิตาฯ

‘‘เนตํ โข สรณํ เขมํ, เนตํ สรณมุตฺตมํ;

เนตํ สรณมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติฯ

‘‘โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ, สงฺฆญฺจ สรณํ คโต;

จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ

‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;

อริยญฺจฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํฯ

‘‘เอตํ โข สรณํ เขมํ, เอตํ สรณมุตฺตมํ;

เอตํ สรณมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติฯ (ธ. ป. 188-192);

น เกวลญฺจ เนสํ สตฺถา เอตฺตกํเยว ธมฺมํ เทเสสิ, อปิจ โข ‘‘อุปาสกา พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานํ นาม, ธมฺมานุสฺสติกมฺมฏฺฐานํ นาม, สงฺฆานุสฺสติกมฺมฏฺฐานํ นาม โสตาปตฺติมคฺคํ เทติ, โสตาปตฺติผลํ เทติ, สกทาคามิมคฺคํ เทติ, สกทาคามิผลํ เทติ, อนาคามิมคฺคํ เทติ, อนาคามิผลํ เทติ, อรหตฺตมคฺคํ เทติ, อรหตฺตผลํ เทตี’’ติเอวมาทีหิปิ นเยหิ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘เอวรูปํ นาม สรณํ ภินฺทนฺเตหิ อยุตฺตํ ตุมฺเหหิ กต’’นฺติ อาหฯ

เอตฺถ จ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานาทีนํ โสตาปตฺติมคฺคาทิปฺปทานํ ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, ภาวิโต พหุลีกโต เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติฯ กตโม เอกธมฺโม? พุทฺธานุสฺสตี’’ติเอวมาทีหิ (อ. นิ. 1.296) สุตฺเตหิ ทีเปตพฺพํฯ

เอวํ ภควา นานปฺปกาเรหิ อุปาสเก โอวทิตฺวา ‘‘อุปาสกา ปุพฺเพปิ มนุสฺสา อสรณํ ‘สรณ’นฺติ ตกฺกคฺคาเหน วิรทฺธคฺคาเหน คเหตฺวา อมนุสฺสปริคฺคหิเต กนฺตาเร ยกฺขภกฺขา หุตฺวา มหาวินาสํ ปตฺตา, อปณฺณกคฺคาหํ ปน เอกํสิกคฺคาหํ อวิรทฺธคฺคาหํ คหิตมนุสฺสา ตสฺมิํเยว กนฺตาเร โสตฺถิภาวํ ปตฺตา’’ติ วตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อภิตฺถวิตฺวา สิรสฺมิํ อญฺชลิํ ปติฏฺฐาเปตฺวา เอวมาห ‘‘ภนฺเต, อิทานิ ตาว อิเมสํ อุปาสกานํ อุตฺตมสรณํ ภินฺทิตฺวา ตกฺกคฺคหณํ อมฺหากํ ปากฏํ, ปุพฺเพ ปน อมนุสฺสปริคฺคหิเต กนฺตาเร ตกฺกิกานํ วินาโส, อปณฺณกคฺคาหํ คหิตมนุสฺสานญฺจ โสตฺถิภาโว อมฺหากํ ปฏิจฺฉนฺโน, ตุมฺหากเมว ปากโฏ, สาธุ วต โน ภควา อากาเส ปุณฺณจนฺทํ อุฏฺฐาเปนฺโต วิย อิมํ การณํ ปากฏํ กโรตู’’ติฯ อถ ภควา ‘‘มยา โข, คหปติ, อปริมิตกาลํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา โลกสฺส กงฺขจฺเฉทนตฺถเมว สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิทฺธํ, สีหวสาย สุวณฺณนาฬิํ ปูเรนฺโต วิย สกฺกจฺจํ โสตํ โอทหิตฺวา สุโณหี’’ติ เสฏฺฐิโน สตุปฺปาทํ ชเนตฺวา หิมคพฺภํ ปทาเลตฺวา ปุณฺณจนฺทํ นีหรนฺโต วิย ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนการณํ ปากฏํ อกาสิฯ

อตีเต กาสิรฏฺเฐ พาราณสินคเร พฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิฯ ตทา โพธิสตฺโต สตฺถวาหกุเล ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทสมาสจฺจเยน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน วยปฺปตฺโต ปญฺจหิ สกฏสเตหิ วณิชฺชํ กโรนฺโต วิจรติฯ โส กทาจิ ปุพฺพนฺตโต อปรนฺตํ คจฺฉติ, กทาจิ อปรนฺตโต ปุพฺพนฺตํฯ พาราณสิยํเยว อญฺโญปิ สตฺถวาหปุตฺโต อตฺถิ พาโล อพฺยตฺโต อนุปายกุสโลฯ ตทา โพธิสตฺโต พาราณสิโต มหคฺฆํ ภณฺฑํ คเหตฺวา ปญฺจ สกฏสตานิ ปูเรตฺวา คมนสชฺชานิ กตฺวา ฐเปสิฯ โสปิ พาลสตฺถวาหปุตฺโต ตเถว ปญฺจ สกฏสตานิ ปูเรตฺวา คมนสชฺชานิ กตฺวา ฐเปสิฯ

ตทา โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘สเจ อยํ พาลสตฺถวาหปุตฺโต มยา สทฺธิํเยว คมิสฺสติ, สกฏสหสฺเส เอกโต มคฺคํ คจฺฉนฺเต มคฺโคปิ นปฺปโหสฺสติ, มนุสฺสานํ ทารุทกาทีนิปิ, พลิพทฺทานํ ติณานิปิ ทุลฺลภานิ ภวิสฺสนฺติ, เอเตน วา มยา วา ปุรโต คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘ทฺวีหิปิ อมฺเหหิ เอกโต คนฺตุํ น สกฺกา, กิํ ตฺวํ ปุรโต คมิสฺสสิ, อุทาหุ ปจฺฉโต’’ติ อาหฯ โส จินฺเตสิ ‘‘มยิ ปุรโต คจฺฉนฺเต พหู อานิสํสา, มคฺเคน อภินฺเนเนว คมิสฺสามิ, โคณา อนามฏฺฐติณํ ขาทิสฺสนฺติ, มนุสฺสานํ อนามฏฺฐํ สูเปยฺยปณฺณํ ภวิสฺสติ, ปสนฺนํ อุทกํ ภวิสฺสติ, ยถารุจิํ อคฺฆํ ฐเปตฺวา ภณฺฑํ วิกฺกิณิสฺสามี’’ติฯ โส ‘‘อหํ, สมฺม, ปุรโต คมิสฺสามี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโตปิ ปจฺฉโต คมเน พหู อานิสํเส อทฺทสฯ เอวํ หิสฺส อโหสิ – ‘‘ปุรโต คจฺฉนฺตา มคฺเค วิสมฏฺฐานํ สมํ กริสฺสนฺติ, อหํ เตหิ คตมคฺเคน คมิสฺสามิ, ปุรโต คเตหิ พลิพทฺเทหิ ปริณตถทฺธติเณ ขาทิเต มม โคณา ปุน อุฏฺฐิตานิ มธุรติณานิ ขาทิสฺสนฺติ, คหิตปณฺณฏฺฐานโต อุฏฺฐิตํ มนุสฺสานํ สูเปยฺยปณฺณํ มธุรํ ภวิสฺสติ, อนุทเก ฐาเน อาวาฏํ ขนิตฺวา เอเต อุทกํ อุปฺปาเทสฺสนฺติ, เตหิ กเตสุ อาวาเฏสุ มยํ อุทกํ ปิวิสฺสาม, อคฺฆฏฺฐปนํ นาม มนุสฺสานํ ชีวิตา โวโรปนสทิสํ, อหํ ปจฺฉโต คนฺตฺวา เอเตหิ ฐปิตคฺเฆน ภณฺฑํ วิกฺกิณิสฺสามี’’ติฯ อถ โส เอตฺตเก อานิสํเส ทิสฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ ปุรโต คจฺฉาหี’’ติ อาหฯ ‘‘สาธุ, สมฺมา’’ติ พาลสตฺถวาโห สกฏานิ โยเชตฺวา นิกฺขนฺโต อนุปุพฺเพน มนุสฺสาวาสํ อติกฺกมิตฺวา กนฺตารมุขํ ปาปุณิฯ

กนฺตารํ นาม – โจรกนฺตารํ, วาฬกนฺตารํ, นิรุทกกนฺตารํ, อมนุสฺสกนฺตารํ, อปฺปภกฺขกนฺตารนฺติ ปญฺจวิธํฯ ตตฺถ โจเรหิ อธิฏฺฐิตมคฺโค โจรกนฺตารํ นามฯ สีหาทีหิ อธิฏฺฐิตมคฺโค วาฬกนฺตารํ นามฯ ยตฺถ นฺหายิตุํ วา ปาตุํ วา อุทกํ นตฺถิ, อิทํ นิรุทกกนฺตารํ นามฯ อมนุสฺสาธิฏฺฐิตํ อมนุสฺสกนฺตารํ นามฯ มูลขาทนียาทิวิรหิตํ อปฺปภกฺขกนฺตารํ นามฯ อิมสฺมิํ ปญฺจวิเธ กนฺตาเร ตํ กนฺตารํ นิรุทกกนฺตารญฺเจว อมนุสฺสกนฺตารญฺจฯ ตสฺมา โส พาลสตฺถวาหปุตฺโต สกเฏสุ มหนฺตมหนฺตา จาฏิโย ฐเปตฺวา อุทกสฺส ปูราเปตฺวา สฏฺฐิโยชนิกํ กนฺตารํ ปฏิปชฺชิฯ

อถสฺส กนฺตารมชฺฌํ คตกาเล กนฺตาเร อธิวตฺถยกฺโข ‘‘อิเมหิ มนุสฺเสหิ คหิตํ อุทกํ ฉฑฺฑาเปตฺวา ทุพฺพเล กตฺวา สพฺเพว เน ขาทิสฺสามี’’ติ สพฺพเสตตรุณพลิพทฺทยุตฺตํ มโนรมํ ยานกํ มาเปตฺวา ธนุกลาปผลกาวุธหตฺเถหิ ทสหิ ทฺวาทสหิ อมนุสฺเสหิ ปริวุโต อุปฺปลกุมุทานิ ปิฬนฺธิตฺวา อลฺลโกโส อลฺลวตฺโถ อิสฺสรปุริโส วิย ตสฺมิํ ยานเก นิสีทิตฺวา กทฺทมมกฺขิเตหิ จกฺเกหิ ปฏิปถํ อคมาสิฯ ปริวารอมนุสฺสาปิสฺส ปุรโต จ ปจฺฉโต จ คจฺฉนฺตา อลฺลเกสา อลฺลวตฺถา อุปฺปลกุมุทมาลา ปิฬนฺธิตฺวา ปทุมปุณฺฑรีกกลาเป คเหตฺวา ภิสมุฬาลานิ ขาทนฺตา อุทกพินฺทูหิ เจว กลเลหิ จ ปคฺฆรนฺเตหิ อคมํสุฯ สตฺถวาหา จ นาม ยทา ธุรวาโต วายติ, ตทา ยานเก นิสีทิตฺวา อุปฏฺฐากปริวุตา รชํ ปริหรนฺตา ปุรโต คจฺฉนฺติฯ ยทา ปจฺฉโต วาโต วายติ, ตทา เตเนว นเยน ปจฺฉโต คจฺฉนฺติฯ ตทา ปน ธุรวาโต อโหสิ, ตสฺมา โส สตฺถวาหปุตฺโต ปุรโต อคมาสิฯ

ยกฺโข ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อตฺตโน ยานกํ มคฺคา โอกฺกมาเปตฺวา ‘‘กหํ คจฺฉถา’’ติ เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ อกาสิฯ สตฺถวาโหปิ อตฺตโน ยานกํ มคฺคา โอกฺกมาเปตฺวา สกฏานํ คมโนกาสํ ทตฺวา เอกมนฺเต ฐิโต ตํ ยกฺขํ อโวจ ‘‘โภ, อมฺเห ตาว พาราณสิโต อาคจฺฉามฯ ตุมฺเห ปน อุปฺปลกุมุทานิ ปิฬนฺธิตฺวา ปทุมปุณฺฑรีกหตฺถา ภิสมุฬาลานิ ขาทนฺตา กทฺทมมกฺขิตา อุทกพินฺทูหิ ปคฺฆรนฺเตหิ อาคจฺฉถฯ กิํ นุ โข ตุมฺเหหิ อาคตมคฺเค เทโว วสฺสติ, อุปฺปลาทิสญฺฉนฺนานิ วา สรานิ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิฯ ยกฺโข ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘สมฺม, กิํ นาเมตํ กเถสิฯ เอสา นีลวนราชิ ปญฺญายติฯ ตโต ปฏฺฐาย สกลํ อรญฺญํ เอโกทกํ, นิพทฺธํ เทโว วสฺสติ, กนฺทรา ปูรา, ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน ปทุมาทิสญฺฉนฺนานิ สรานิ อตฺถี’’ติ วตฺวา ปฏิปาฏิยา คจฺฉนฺเตสุ สกเฏสุ ‘‘อิมานิ สกฏานิ อาทาย กหํ คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อสุกชนปทํ นามา’’ติฯ ‘‘อิมสฺมิํ จิมสฺมิญฺจ สกเฏ กิํ นาม ภณฺฑ’’นฺติ? ‘‘อสุกญฺจ อสุกญฺจา’’ติฯ ‘‘ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตํ สกฏํ อติวิย ครุกํ หุตฺวา อาคจฺฉติ, เอตสฺมิํ กิํ ภณฺฑ’’นฺติ? ‘‘อุทกํ เอตฺถา’’ติฯ ‘‘ปรโต ตาว อุทกํ อาเนนฺเตหิ โว มนาปํ กตํ, อิโต ปฏฺฐาย ปน อุทเกน กิจฺจํ นตฺถิ, ปุรโต พหุ อุทกํ, จาฏิโย ภินฺทิตฺวา อุทกํ ฉฑฺเฑตฺวา สุเขน คจฺฉถา’’ติ อาหฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘ตุมฺเห คจฺฉถ, อมฺหากํ ปปญฺโจ โหตี’’ติ โถกํ คนฺตฺวา เตสํ อทสฺสนํ ปตฺวา อตฺตโน ยกฺขนครเมว อคมาสิฯ

โสปิ พาลสตฺถวาโห อตฺตโน พาลตาย ยกฺขสฺส วจนํ คเหตฺวา จาฏิโย ภินฺทาเปตฺวา ปสตมตฺตมฺปิ อุทกํ อนวเสเสตฺวา สพฺพํ ฉฑฺฑาเปตฺวา สกฏานิ ปาชาเปสิ, ปุรโต อปฺปมตฺตกมฺปิ อุทกํ นาโหสิ, มนุสฺสา ปานียํ อลภนฺตา กิลมิํสุฯ เต ยาว สูริยตฺถงฺคมนา คนฺตฺวา สกฏานิ โมเจตฺวา ปริวฏฺฏเกน ฐเปตฺวา โคเณ จกฺเกสุ พนฺธิํสุฯ เนว โคณานํ อุทกํ อโหสิ, น มนุสฺสานํ ยาคุภตฺตํ วาฯ ทุพฺพลมนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ นิปชฺชิตฺวา สยิํสุฯ รตฺติภาคสมนนฺตเร ยกฺขา ยกฺขนครโต อาคนฺตฺวา สพฺเพปิ โคเณ จ มนุสฺเส จ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา อฏฺฐีนิ อวเสเสตฺวา อคมํสุฯ เอวเมกํ พาลสตฺถวาหปุตฺตํ นิสฺสาย สพฺเพปิ เต วินาสํ ปาปุณิํสุ, หตฺถฏฺฐิกาทีนิ ทิสาวิทิสาสุ วิปฺปกิณฺณานิ อเหสุํฯ ปญฺจ สกฏสตานิ ยถาปูริตาเนว อฏฺฐํสุฯ

โพธิสตฺโตปิ โข พาลสตฺถวาหปุตฺตสฺส นิกฺขนฺตทิวสโต มาสฑฺฒมาสํ วีตินาเมตฺวา ปญฺจหิ สกฏสเตหิ นครา นิกฺขมฺม อนุปุพฺเพน กนฺตารมุขํ ปาปุณิฯ โส ตตฺถ อุทกจาฏิโย ปูเรตฺวา พหุํ อุทกํ อาทาย ขนฺธาวาเร เภริํ จราเปตฺวา มนุสฺเส สนฺนิปาเตตฺวา เอวมาห ‘‘ตุมฺเห มํ อนาปุจฺฉิตฺวา ปสตมตฺตมฺปิ อุทกํ มา วฬญฺชยิตฺถ, กนฺตาเร วิสรุกฺขา นาม โหนฺติ, ปตฺตํ วา ปุปฺผํ วา ผลํ วา ตุมฺเหหิ ปุเร อขาทิตปุพฺพํ มํ อนาปุจฺฉิตฺวา มา ขาทิตฺถา’’ติฯ เอวํ มนุสฺสานํ โอวาทํ ทตฺวา ปญฺจหิ สกฏสเตหิ กนฺตารํ ปฏิปชฺชิฯ ตสฺมิํ กนฺตารมชฺฌํ สมฺปตฺเต โส ยกฺโข ปุริมนเยเนว โพธิสตฺตสฺส ปฏิปเถ อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวาว อญฺญาสิ ‘‘อิมสฺมิํ กนฺตาเร อุทกํ นตฺถิ, นิรุทกกนฺตาโร นาเมส, อยญฺจ นิพฺภโย รตฺตเนตฺโต, ฉายาปิสฺส น ปญฺญายติ, นิสฺสํสยํ อิมินา ปุรโต คโต พาลสตฺถวาหปุตฺโต สพฺพํ อุทกํ ฉฑฺฑาเปตฺวา กิลเมตฺวา สปริโส ขาทิโต ภวิสฺสติ, มยฺหํ ปน ปณฺฑิตภาวํ อุปายโกสลฺลํ น ชานาติ มญฺเญ’’ติฯ ตโต นํ อาห ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห, มยํ วาณิชา นาม อญฺญํ อุทกํ อทิสฺวา คหิตอุทกํ น ฉฑฺเฑม, ทิฏฺฐฏฺฐาเน ปน ฉฑฺเฑตฺวา สกฏานิ สลฺลหุกานิ กตฺวา คมิสฺสามา’’ติ ยกฺโข โถกํ คนฺตฺวา อทสฺสนํ อุปคมฺม อตฺตโน ยกฺขนครเมว คโตฯ

ยกฺเข ปน คเต มนุสฺสา โพธิสตฺตํ อาหํสุ ‘‘อยฺย, เอเต มนุสฺสา ‘เอสา นีลวนราชิ ปญฺญายติ, ตโต ปฏฺฐาย นิพทฺธํ เทโว วสฺสตี’ติ วตฺวา อุปฺปลกุมุทมาลาธาริโน ปทุมปุณฺฑรีกกลาเป อาทาย ภิสมุฬาลานิ ขาทนฺตา อลฺลวตฺถา อลฺลเกสา อุทกพินฺทูหิ ปคฺฆรนฺเตหิ อาคตา, อุทกํ ฉฑฺเฑตฺวา สลฺลหุเกหิ สกเฏหิ ขิปฺปํ คจฺฉามา’’ติฯ โพธิสตฺโต เตสํ กถํ สุตฺวา สกฏานิ ฐปาเปตฺวา สพฺเพ มนุสฺเส สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ ‘อิมสฺมิํ กนฺตาเร สโร วา โปกฺขรณี วา อตฺถี’ติ กสฺสจิ สุตปุพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น, อยฺย, สุตปุพฺพ’’นฺติฯ นิรุทกกนฺตาโร นาม เอโส, อิทานิ เอกจฺเจ มนุสฺสา ‘‘เอตาย นีลวนราชิยา ปุรโต เทโว วสฺสตี’’ติ วทนฺติ, ‘‘วุฏฺฐิวาโต นาม กิตฺตกํ ฐานํ วายตี’’ติ? ‘‘โยชนมตฺตํ, อยฺยา’’ติฯ ‘‘กจฺจิ ปน โว เอกสฺสาปิ สรีรํ วุฏฺฐิวาโต ปหรตี’’ติ? ‘‘นตฺถิ อยฺยา’’ติฯ ‘‘เมฆสีสํ นาม กิตฺตเก ฐาเน ปญฺญายตี’’ติ? ‘‘ติโยชนมตฺเต อยฺยา’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปน โว เกนจิ เอกมฺปิ เมฆสีสํ ทิฏฺฐ’’นฺติ? ‘‘นตฺถิ, อยฺยา’’ติฯ ‘‘วิชฺชุลตา นาม กิตฺตเก ฐาเน ปญฺญายตี’’ติ? ‘‘จตุปฺปญฺจโยชนมตฺเต, อยฺยา’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปน โว เกนจิ วิชฺชุลโตภาโส ทิฏฺโฐ’’ติ? ‘‘นตฺถิ, อยฺยา’’ติฯ ‘‘เมฆสทฺโท นาม กิตฺตเก ฐาเน สุยฺยตี’’ติ? ‘‘เอกทฺวิโยชนมตฺเต, อยฺยา’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปน โว เกนจิ เมฆสทฺโท สุโต’’ติ? ‘‘นตฺถิ, อยฺยา’’ติฯ ‘‘น เอเต มนุสฺสา, ยกฺขา เอเต, อมฺเห อุทกํ ฉฑฺฑาเปตฺวา ทุพฺพเล กตฺวา ขาทิตุกามา อาคตา ภวิสฺสนฺติฯ ปุรโต คโต พาลสตฺถวาหปุตฺโต น อุปายกุสโลฯ อทฺธา โส เอเตหิ อุทกํ ฉฑฺฑาเปตฺวา กิลเมตฺวา ขาทิโต ภวิสฺสติ, ปญฺจ สกฏสตานิ ยถาปูริตาเนว ฐิตานิ ภวิสฺสนฺติฯ อชฺช มยํ ตานิ ปสฺสิสฺสาม, ปสตมตฺตมฺปิ อุทกํ อฉฑฺเฑตฺวา สีฆสีฆํ ปาเชถา’’ติ ปาชาเปสิฯ

โส คจฺฉนฺโต ยถาปูริตาเนว ปญฺจ สกฏสตานิ โคณมนุสฺสานญฺจ หตฺถฏฺฐิกาทีนิ ทิสาวิทิสาสุ วิปฺปกิณฺณานิ ทิสฺวา สกฏานิ โมจาเปตฺวา สกฏปริวฏฺฏเกน ขนฺธาวารํ พนฺธาเปตฺวา กาลสฺเสว มนุสฺเส จ โคเณ จ สายมาสภตฺตํ โภชาเปตฺวา มนุสฺสานํ มชฺเฌ โคเณ นิปชฺชาเปตฺวา สยํ พลนายโก หุตฺวา ขคฺคหตฺโถ ติยามรตฺติํ อารกฺขํ คเหตฺวา ฐิตโกว อรุณํ อุฏฺฐาเปสิฯ

ปุนทิวเส ปน ปาโตว สพฺพกิจฺจานิ นิฏฺฐาเปตฺวา โคเณ โภเชตฺวา ทุพฺพลสกฏานิ ฉฑฺฑาเปตฺวา ถิรานิ คาหาเปตฺวา อปฺปคฺฆํ ภณฺฑํ ฉฑฺฑาเปตฺวา มหคฺฆํ ภณฺฑํ อาโรปาเปตฺวา ยถาธิปฺเปตํ ฐานํ คนฺตฺวา ทิคุณติคุเณน มูเลน ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา สพฺพํ ปริสํ อาทาย ปุน อตฺตโน นครเมว อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมกถํ กเถตฺวา ‘‘เอวํ, คหปติ, ปุพฺเพ ตกฺกคฺคาหคาหิโน มหาวินาสํ ปตฺตา, อปณฺณกคฺคาหคาหิโน ปน อมนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา โสตฺถินา อิจฺฉิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปุน สกฏฺฐานเมว ปจฺจาคมิํสู’’ติ วตฺวา ทฺเวปิ วตฺถูนิ ฆเฏตฺวา อิมิสฺสา อปณฺณกธมฺมเทสนาย อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

[1]

‘‘อปณฺณกํ ฐานเมเก, ทุติยํ อาหุ ตกฺกิกา;

เอตทญฺญาย เมธาวี, ตํ คณฺเห ยทปณฺณก’’นฺติฯ

ตตฺถ อปณฺณกนฺติ เอกํสิกํ อวิรทฺธํ นิยฺยานิกํฯ ฐานนฺติ การณํฯ การณญฺหิ ยสฺมา ตทายตฺตวุตฺติตาย ผลํ ติฏฺฐติ นาม, ตสฺมา ‘‘ฐาน’’นฺติ วุจฺจติ, ‘‘ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต’’ติอาทีสุ (วิภ. 809) จสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพฯ อิติ ‘‘อปณฺณกํ ฐาน’’นฺติ ปททฺวเยนาปิ ‘‘ยํ เอกนฺตหิตสุขาวหตฺตา ปณฺฑิเตหิ ปฏิปนฺนํ เอกํสิกการณํ อวิรทฺธการณํ นิยฺยานิกการณํ, ตํ อิท’’นฺติ ทีเปติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, ปเภทโต ปน ตีณิ สรณคมนานิ, ปญฺจ สีลานิ, ทส สีลานิ, ปาติโมกฺขสํวโร, อินฺทฺริยสํวโร, อาชีวปาริสุทฺธิ, ปจฺจยปฏิเสวนํ, สพฺพมฺปิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ; อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตญฺญุตา, ชาคริยานุโยโค, ฌานํ, วิปสฺสนา, อภิญฺญา, สมาปตฺติ, อริยมคฺโค, อริยผลํ, สพฺพมฺเปตํ อปณฺณกฏฺฐานํ อปณฺณกปฏิปทา, นิยฺยานิกปฏิปทาติ อตฺโถฯ

ยสฺมา จ ปน นิยฺยานิกปฏิปทาย เอตํ นามํ, ตสฺมาเยว ภควา อปณฺณกปฏิปทํ ทสฺเสนฺโต อิมํ สุตฺตมาห –

‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อปณฺณกปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหติ, โยนิ จสฺส อารทฺธา โหติ อาสวานํ ขยาย ฯ กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว , ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ, โภชเน มตฺตญฺญู โหติ, ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหติฯ กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป.… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติฯ

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โภชเน มตฺตญฺญู โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย น มทาย…เป.… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โภชเน มตฺตญฺญู โหติฯ

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหติฯ อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย…เป.… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหตี’’ติ (อ. นิ. 3.16)ฯ

อิมสฺมิญฺจาปิ สุตฺเต ตโยว ธมฺมา วุตฺตาฯ อยํ ปน อปณฺณกปฏิปทา ยาว อรหตฺตผลํ ลพฺภเตว ฯ ตตฺถ อรหตฺตผลมฺปิ, ผลสมาปตฺติวิหารสฺส เจว, อนุปาทาปรินิพฺพานสฺส จ, ปฏิปทาเยว นาม โหติฯ

เอเกติ เอกจฺเจ ปณฺฑิตมนุสฺสาฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘อสุกา นามา’’ติ นิยโม นตฺถิ, อิทํ ปน สปริสํ โพธิสตฺตํเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ทุติยํ อาหุ ตกฺกิกาติ ทุติยนฺติ ปฐมโต อปณฺณกฏฺฐานโต นิยฺยานิกการณโต ทุติยํ ตกฺกคฺคาหการณํ อนิยฺยานิกการณํฯ อาหุ ตกฺกิกาติ เอตฺถ ปน สทฺธิํ ปุริมปเทน อยํ โยชนา – อปณฺณกฏฺฐานํ เอกํสิกการณํ อวิรทฺธการณํ นิยฺยานิกการณํ เอเก โพธิสตฺตปฺปมุขา ปณฺฑิตมนุสฺสา คณฺหิํสุฯ เย ปน พาลสตฺถวาหปุตฺตปฺปมุขา ตกฺกิกา อาหุ, เต ทุติยํ สาปราธํ อเนกํสิกฏฺฐานํ วิรทฺธการณํ อนิยฺยานิกการณํ อคฺคเหสุํฯ เตสุ เย อปณฺณกฏฺฐานํ อคฺคเหสุํ, เต สุกฺกปฏิปทํ ปฏิปนฺนาฯ เย ทุติยํ ‘‘ปุรโต ภวิตพฺพํ อุทเกนา’’ติ ตกฺกคฺคาหสงฺขาตํ อนิยฺยานิกการณํ อคฺคเหสุํฯ เต กณฺหปฏิปทํ ปฏิปนฺนาฯ

ตตฺถ สุกฺกปฏิปทา อปริหานิปฏิปทา, กณฺหปฏิปทา ปริหานิปฏิปทาฯ ตสฺมา เย สุกฺกปฏิปทํ ปฏิปนฺนา, เต อปริหีนา โสตฺถิภาวํ ปตฺตาฯ เย ปน กณฺหปฏิปทํ ปฏิปนฺนา, เต ปริหีนา อนยพฺยสนํ อาปนฺนาติ อิมมตฺถํ ภควา อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติโน วตฺวา อุตฺตริ อิทมาห ‘‘เอตทญฺญาย เมธาวี, ตํ คณฺเห ยทปณฺณก’’นฺติฯ

ตตฺถ เอตทญฺญาย เมธาวีติ ‘‘เมธา’’ติ ลทฺธนามาย วิปุลาย วิสุทฺธาย อุตฺตมาย ปญฺญาย สมนฺนาคโต กุลปุตฺโต เอตํ อปณฺณเก เจว สปณฺณเก จาติ ทฺวีสุ อตกฺกคฺคาหตกฺกคฺคาหสงฺขาเตสุ ฐาเนสุ คุณโทสํ วุทฺธิหานิํ อตฺถานตฺถํ ญตฺวาติ อตฺโถฯ ตํ คณฺเห ยทปณฺณกนฺติ ยํ อปณฺณกํ เอกํสิกํ สุกฺกปฏิปทาอปริหานิยปฏิปทาสงฺขาตํ นิยฺยานิกการณํ, ตเทว คณฺเหยฺยฯ กสฺมา? เอกํสิกาทิภาวโตเยวฯ อิตรํ ปน น คณฺเหยฺยฯ กสฺมา? อเนกํสิกาทิภาวโตเยวฯ อยญฺหิ อปณฺณกปฏิปทา นาม สพฺเพสํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธปุตฺตานํ ปฏิปทาฯ สพฺพพุทฺธา หิ อปณฺณกปฏิปทายเมว ฐตฺวา ทฬฺเหน วีริเยน ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิมูเล พุทฺธา นาม โหนฺติ, ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกโพธิํ อุปฺปาเทนฺติ, พุทฺธปุตฺตา สาวกปารมิญาณํ ปฏิวิชฺฌนฺติฯ

อิติ ภควา เตสํ อุปาสกานํ ติสฺโส กุลสมฺปตฺติโย จ ฉ กามสคฺเค พฺรหฺมโลกสมฺปตฺติโย จ ทตฺวาปิ ปริโยสาเน อรหตฺตมคฺคผลทายิกา อปณฺณกปฏิปทา นาม, จตูสุ อปาเยสุ ปญฺจสุ จ นีจกุเลสุ นิพฺพตฺติทายิกา สปณฺณกปฏิปทา นามาติ อิมํ อปณฺณกธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา อุตฺตริ จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหิ อากาเรหิ ปกาเสสิฯ จตุสจฺจปริโยสาเน สพฺเพปิ เต ปญฺจสตา อุปาสกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสสิ – ‘‘ตสฺมิํ สมเย พาลสตฺถวาหปุตฺโต เทวทตฺโต อโหสิ, ตสฺส ปริสา เทวทตฺตปริสาว, ปณฺฑิตสตฺถวาหปุตฺตปริสา พุทฺธปริสา, ปณฺฑิตสตฺถวาหปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

อปณฺณกชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

2. วณฺณุปถชาตกวณฺณนา

อกิลาสุโนติ อิมํ ธมฺมเทสนํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต กเถสิฯ กํ ปน อารพฺภาติ? เอกํ โอสฺสฏฺฐวีริยํ ภิกฺขุํฯ ตถาคเต กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต เอโก สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปทาย ปญฺจวสฺสิโก หุตฺวา ทฺเว มาติกา อุคฺคณฺหิตฺวา วิปสฺสนาจารํ สิกฺขิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อตฺตโน จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา เอกํ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วสฺสํ อุปคนฺตฺวา เตมาสํ วายมนฺโตปิ โอภาสมตฺตํ วา นิมิตฺตมตฺตํ วา อุปฺปาเทตุํ นาสกฺขิฯ

อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘สตฺถารา จตฺตาโร ปุคฺคลา กถิตา, เตสุ มยา ปทปรเมน ภวิตพฺพํ, นตฺถิ มญฺเญ มยฺหํ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว มคฺโค วา ผลํ วา, กิํ กริสฺสามิ อรญฺญวาเสน, สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ พุทฺธสรีรํ โอโลเกนฺโต มธุรํ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต วิหริสฺสามี’’ติ ปุน เชตวนเมว ปจฺจาคมาสิฯ อถ นํ สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตา อาหํสุ – ‘‘อาวุโส, ตฺวํ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ‘สมณธมฺมํ กริสฺสามี’ติ คโต, อิทานิ ปน อาคนฺตฺวา สงฺคณิกาย อภิรมมาโน จรสิ, กิํ นุ โข เต ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํ, อปฺปฏิสนฺธิโก ชาโตสี’’ติ? อาวุโส, อหํ มคฺคํ วา ผลํ วา อลภิตฺวา ‘‘อภพฺพปุคฺคเลน มยา ภวิตพฺพ’’นฺติ วีริยํ โอสฺสชิตฺวา อาคโตมฺหีติฯ ‘‘อการณํ เต, อาวุโส, กตํ ทฬฺหวีริยสฺส สตฺถุ สาสเน ปพฺพชิตฺวา วีริยํ โอสฺสชนฺเตน, อยุตฺตํ เต กตํ, เอหิ ตถาคตสฺส ทสฺเสมา’’ติ ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมํสุฯ

สตฺถา ตํ ทิสฺวา เอวมาห ‘‘ภิกฺขเว, ตุมฺเห เอตํ ภิกฺขุํ อนิจฺฉมานํ อาทาย อาคตา, กิํ กตํ อิมินา’’ติ? ‘‘ภนฺเต, อยํ ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต วีริยํ โอสฺสชิตฺวา อาคโต’’ติ อาหํสุฯ อถ นํ สตฺถา อาห ‘‘สจฺจํ กิร ตยา ภิกฺขุ วีริยํ โอสฺสฏฺฐ’’นฺติ? ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ตฺวํ ภิกฺขุ เอวรูเป มม สาสเน ปพฺพชิตฺวา ‘อปฺปิจฺโฉ’ติ วา ‘สนฺตุฏฺโฐ’ติ วา ‘ปวิวิตฺโต’ติ วา ‘อารทฺธวีริโย’ติ วา เอวํ อตฺตานํ อชานาเปตฺวา ‘โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขู’ติ ชานาเปสิฯ

นนุ ตฺวํ ปุพฺเพ วีริยวา อโหสิ, ตยา เอเกน กตํ วีริยํ นิสฺสาย มรุกนฺตาเร ปญฺจสุ สกฏสเตสุ มนุสฺสา จ โคณา จ ปานียํ ลภิตฺวา สุขิตา ชาตา , อิทานิ กสฺมา วีริยํ โอสฺสชสี’’ติฯ โส ภิกฺขุ เอตฺตเกน วจเนน อุปตฺถมฺภิโต อโหสิฯ

ตํ ปน กถํ สุตฺวา ภิกฺขู ภควนฺตํ ยาจิํสุ – ‘‘ภนฺเต, อิทานิ อิมินา ภิกฺขุนา วีริยสฺส โอสฺสฏฺฐภาโว อมฺหากํ ปากโฏ, ปุพฺเพ ปนสฺส เอกสฺส วีริยํ นิสฺสาย มรุกนฺตาเร โคณมนุสฺสานํ ปานียํ ลภิตฺวา สุขิตภาโว ปฏิจฺฉนฺโน, ตุมฺหากํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสว ปากโฏ, อมฺหากมฺเปตํ การณํ กเถถา’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถา’’ติ ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ สตุปฺปาทํ ชเนตฺวา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนการณํ ปากฏมกาสิฯ

อตีเต กาสิรฏฺเฐ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สตฺถวาหกุเล ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา วยปฺปตฺโต ปญฺจหิ สกฏสเตหิ วณิชฺชํ กโรนฺโต วิจรติฯ โส เอกทา สฏฺฐิโยชนิกํ มรุกนฺตารํ ปฏิปชฺชิฯ ตสฺมิํ กนฺตาเร สุขุมวาลุกา มุฏฺฐินา คหิตา หตฺเถ น ติฏฺฐติ, สูริยุคฺคมนโต ปฏฺฐาย องฺคารราสิ วิย อุณฺหา โหติ, น สกฺกา อกฺกมิตุํฯ ตสฺมา ตํ ปฏิปชฺชนฺตา ทารุทกติลตณฺฑุลาทีนิ สกเฏหิ อาทาย รตฺติเมว คนฺตฺวา อรุณุคฺคมเน สกฏานิ ปริวฏฺฏํ กตฺวา มตฺถเก มณฺฑปํ กาเรตฺวา กาลสฺเสว อาหารกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ฉายาย นิสินฺนา ทิวสํ เขเปตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา ภูมิยา สีตลาย ชาตาย สกฏานิ โยเชตฺวา คจฺฉนฺติ, สมุทฺทคมนสทิสเมว คมนํ โหติฯ ถลนิยามโก นาม ลทฺธุํ วฏฺฏติ, โส ตารกสญฺญา สตฺถํ ตาเรติฯ

โสปิ สตฺถวาโห ตสฺมิํ กาเล อิมินาว นิยาเมน ตํ กนฺตารํ คจฺฉนฺโต เอกูนสฏฺฐิ โยชนานิ คนฺตฺวา ‘‘อิทานิ เอกรตฺเตเนว มรุกนฺตารา นิกฺขมนํ ภวิสฺสตี’’ติ สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา สพฺพํ ทารุทกํ เขเปตฺวา สกฏานิ โยเชตฺวา ปายาสิฯ นิยามโก ปน ปุริมสกเฏ อาสนํ ปตฺถราเปตฺวา อากาเส ตารกํ โอโลเกนฺโต ‘‘อิโต ปาเชถ, อิโต ปาเชถา’’ติ วทมาโน นิปชฺชิฯ

โส ทีฆมทฺธานํ อนิทฺทายนภาเวน กิลนฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิ, โคเณ นิวตฺติตฺวา อาคตมคฺคเมว คณฺหนฺเต น อญฺญาสิฯ โคณา สพฺพรตฺติํ อคมํสุฯ นิยามโก อรุณุคฺคมนเวลาย ปพุทฺโธ นกฺขตฺตํ โอโลเกตฺวา ‘‘สกฏานิ นิวตฺเตถ นิวตฺเตถา’’ติ อาหฯ สกฏานิ นิวตฺเตตฺวา ปฏิปาฏิํ กโรนฺตานญฺเญว อรุโณ อุคฺคโตฯ มนุสฺสา ‘‘หิยฺโย อมฺหากํ นิวิฏฺฐขนฺธาวารฏฺฐานเมเวตํ, ทารุทกมฺปิ โน ขีณํ, อิทานิ นฏฺฐมฺหา’’ติ สกฏานิ โมเจตฺวา ปริวฏฺฏเกน ฐเปตฺวา มตฺถเก มณฺฑปํ กตฺวา อตฺตโน อตฺตโน สกฏสฺส เหฏฺฐา อนุโสจนฺตา นิปชฺชิํสุฯ

โพธิสตฺโต ‘‘มยิ วีริยํ โอสฺสชนฺเต สพฺเพ วินสฺสิสฺสนฺตี’’ติ ปาโต สีตลเวลายเมว อาหิณฺฑนฺโต เอกํ ทพฺพติณคจฺฉํ ทิสฺวา ‘‘อิมานิ ติณานิ เหฏฺฐา อุทกสิเนเหน อุฏฺฐิตานิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา กุทฺทาลํ คาหาเปตฺวา ตํ ปเทสํ ขณาเปสิ, เต สฏฺฐิหตฺถฏฺฐานํ ขณิํสุฯ เอตฺตกํ ฐานํ ขณิตฺวา ปหรนฺตานํ กุทฺทาโล เหฏฺฐาปาสาเณ ปฏิหญฺญิ, ปหฏมตฺเต สพฺเพ วีริยํ โอสฺสชิํสุฯ โพธิสตฺโต ปน ‘‘อิมสฺส ปาสาณสฺส เหฏฺฐา อุทเกน ภวิตพฺพ’’นฺติ โอตริตฺวา ปาสาเณ ฐิโต โอณมิตฺวา โสตํ โอทหิตฺวา สทฺทํ อาวชฺเชนฺโต เหฏฺฐา อุทกสฺส ปวตฺตนสทฺทํ สุตฺวา อุตฺตริตฺวา จูฬุปฏฺฐากํ อาห – ‘‘ตาต, ตยา วีริเย โอสฺสฏฺเฐ สพฺเพ วินสฺสิสฺสาม, ตฺวํ วีริยํ อโนสฺสชนฺโต อิมํ อยกูฏํ คเหตฺวา อาวาฏํ โอตริตฺวา เอตสฺมิํ ปาสาเณ ปหารํ เทหี’’ติฯ โส ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สพฺเพสุ วีริยํ โอสฺสชิตฺวา ฐิเตสุปิ วีริยํ อโนสฺสชนฺโต โอตริตฺวา ปาสาเณ ปหารํ อทาสิฯ ปาสาโณ มชฺเฌ ภิชฺชิตฺวา เหฏฺฐา ปติตฺวา โสตํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา อฏฺฐาสิ, ตาลกฺขนฺธปฺปมาณา อุทกวฏฺฏิ อุคฺคญฺฉิฯ สพฺเพ ปานียํ ปิวิตฺวา นฺหายิํสุ, อติเรกานิ อกฺขยุคาทีนิ ผาเลตฺวา ยาคุภตฺตํ ปจิตฺวา ภุญฺชิตฺวา โคเณ จ โภเชตฺวา สูริเย อตฺถงฺคเต อุทกาวาฏสมีเป ธชํ พนฺธิตฺวา อิจฺฉิตฏฺฐานํ อคมํสุฯ เต ตตฺถ ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา ทิคุณํ ติคุณํ จตุคฺคุณํ ลาภํ ลภิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว อคมํสุฯ เต ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คตา, โพธิสตฺโตปิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมเมว คโตฯ

สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมํ ธมฺมเทสนํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธว อิมํ คาถํ กเถสิ –

[2]

‘‘อกิลาสุโน วณฺณุปเถ ขณนฺตา, อุทงฺคเณ ตตฺถ ปปํ อวินฺทุํ;

เอวํ มุนี วีริยพลูปปนฺโน, อกิลาสุ วินฺเท หทยสฺส สนฺติ’’นฺติฯ

ตตฺถ อกิลาสุโนติ นิกฺโกสชฺชา อารทฺธวีริยาฯ วณฺณุปเถติ วณฺณุ วุจฺจติ วาลุกา, วาลุกามคฺเคติ อตฺโถฯ ขณนฺตาติ ภูมิํ ขณมานาฯ อุทงฺคเณติ เอตฺถ อุทาติ นิปาโต, องฺคเณติ มนุสฺสานํ สญฺจรณฏฺฐาเน, อนาวาเฏ ภูมิภาเคติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ วณฺณุปเถฯ ปปํ อวินฺทุนฺติ อุทกํ ปฏิลภิํสุฯ อุทกญฺหิ ปปียนภาเวน ‘‘ปปา’’ติ วุจฺจติฯ ปวทฺธํ วา อาปํ ปปํ, มโหทกนฺติ อตฺโถฯ

เอวนฺติ โอปมฺมปฏิปาทนํฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ, กายโมเนยฺยาทีสุ วา อญฺญตรํ, เตน สมนฺนาคตตฺตา ปุคฺคโล ‘‘มุนี’’ติ วุจฺจติฯ โส ปเนส อคาริยมุนิ, อนคาริยมุนิ , เสกฺขมุนิ, อเสกฺขมุนิ, ปจฺเจกพุทฺธมุนิ, มุนิมุนีติ อเนกวิโธฯ ตตฺถ อคาริยมุนีติ คิหี อาคตผโล วิญฺญาตสาสโนฯ อนคาริยมุนีติ ตถารูโปว ปพฺพชิโตฯ เสกฺขมุนีติ สตฺต เสกฺขาฯ อเสกฺขมุนีติ ขีณาสโวฯ ปจฺเจกพุทฺธมุนีติ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธฯ มุนิมุนีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ สพฺพสงฺคาหกวเสน โมเนยฺยสงฺขาตาย ปญฺญาย สมนฺนาคโต ‘‘มุนี’’ติ เวทิตพฺโพฯ วีริยพลูปปนฺโนติ วีริเยน เจว กายพลญาณพเลน จ สมนฺนาคโตฯ อกิลาสูติ นิกฺโกสชฺโช –

‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ;

อุปสุสฺสตุ นิสฺเสสํ, สรีเร มํสโลหิต’’นฺติฯ –

เอวํ วุตฺเตน จตุรงฺคสมนฺนาคเตน วีริเยน สมนฺนาคตตฺตา อนลโสฯ วินฺเท หทยสฺส สนฺตินฺติ จิตฺตสฺสปิ หทยรูปสฺสปิ สีตลภาวกรเณน ‘‘สนฺติ’’นฺติ สงฺขํ คตํ ฌานวิปสฺสนาภิญฺญาอรหตฺตมคฺคญาณสงฺขาตํ อริยธมฺมํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ อตฺโถฯ ภควตา หิ –

‘‘ทุกฺขํ, ภิกฺขเว, กุสีโต วิหรติ โวกิณฺโณ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, มหนฺตญฺจ สทตฺถํ ปริหาเปติฯ

อารทฺธวีริโย จ โข, ภิกฺขเว, สุขํ วิหรติ ปวิวิตฺโต ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, มหนฺตญฺจ สทตฺถํ ปริปูเรติ, น, ภิกฺขเว, หีเนน อคฺคสฺส ปตฺติ โหตี’’ติ (สํ. นิ. 2.22) –

เอวํ อเนเกหิ สุตฺเตหิ กุสีตสฺส ทุกฺขวิหาโร, อารทฺธวีริยสฺส จ สุขวิหาโร สํวณฺณิโตฯ อิธาปิ อารทฺธวีริยสฺส อกตาภินิเวสสฺส วิปสฺสกสฺส วีริยพเลน อธิคนฺตพฺพํ ตเมว สุขวิหารํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ มุนี วีริยพลูปปนฺโน, อกิลาสุ วินฺเท หทยสฺส สนฺติ’’นฺติ อาหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา เต วาณิชา อกิลาสุโน วณฺณุปเถ ขณนฺตา อุทกํ ลภิํสุ, เอวํ อิมสฺมิมฺปิ สาสเน อกิลาสุ หุตฺวา วายมมาโน ปณฺฑิโต ภิกฺขุ อิมํ ฌานาทิเภทํ หทยสฺส สนฺติํ ลภติฯ โส ตฺวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ อุทกมตฺตสฺส อตฺถาย วีริยํ กตฺวา อิทานิ เอวรูเป มคฺคผลทายเก นิยฺยานิกสาสเน กสฺมา วีริยํ โอสฺสชสีติ เอวํ อิมํ ธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ

สตฺถาปิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสสิ ‘‘ตสฺมิํ สมเย วีริยํ อโนสฺสชิตฺวา ปาสาณํ ภินฺทิตฺวา มหาชนสฺส อุทกทายโก จูฬุปฏฺฐาโก อยํ โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อโหสิ, อวเสสปริสา อิทานิ พุทฺธปริสา ชาตา, สตฺถวาหเชฏฺฐโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

วณฺณุปถชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

3. เสริววาณิชชาตกวณฺณนา

อิธ เจ นํ วิราเธสีติ อิมมฺปิ ธมฺมเทสนํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต เอกํ โอสฺสฏฺฐวีริยเมว ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ปุริมนเยเนว ภิกฺขูหิ อานีตํ ทิสฺวา สตฺถา อาห – ‘‘ตฺวํ ภิกฺขุ, เอวรูเป มคฺคผลทายเก สาสเน ปพฺพชิตฺวา วีริยํ โอสฺสชนฺโต สตสหสฺสคฺฆนิกาย กญฺจนปาติยา ปริหีโน เสริววาณิโช วิย จิรํ โสจิสฺสสี’’ติฯ

ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจิํสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนการณํ ปากฏมกาสิฯ

อตีเต อิโต ปญฺจเม กปฺเป โพธิสตฺโต เสริวรฏฺเฐ กจฺฉปุฏวาณิโช อโหสิฯ โส เสริวนามเกน เอเกน โลลกจฺฉปุฏวาณิเชน สทฺธิํ โวหารตฺถาย คจฺฉนฺโต นีลวาหํ นาม นทิํ อุตฺตริตฺวา อริฏฺฐปุรํ นาม นครํ ปวิสนฺโต นครวีถิโย ภาเชตฺวา อตฺตโน ปตฺตวีถิยา ภณฺฑํ วิกฺกิณนฺโต วิจริฯ อิตโรปิ อตฺตโน ปตฺตวีถิํ คณฺหิฯ ตสฺมิญฺจ นคเร เอกํ เสฏฺฐิกุลํ ปริชิณฺณํ อโหสิ, สพฺเพ ปุตฺตภาติกา จ ธนญฺจ ปริกฺขยํ อคมํสุ, เอกา ทาริกา อยฺยิกาย สทฺธิํ อวเสสา อโหสิ, ตา ทฺเวปิ ปเรสํ ภติํ กตฺวา ชีวนฺติฯ เคเห ปน ตาสํ มหาเสฏฺฐินา ปริภุตฺตปุพฺพา สุวณฺณปาติ ภาชนนฺตเร นิกฺขิตฺตา ทีฆรตฺตํ อวลญฺชิยมานา มลคฺคหิตา อโหสิ, ตา ตสฺสา สุวณฺณปาติภาวมฺปิ น ชานนฺติฯ โส โลลวาณิโช ตสฺมิํ สมเย ‘‘มณิเก คณฺหถ, มณิเก คณฺหถา’’ติ วิจรนฺโต ตํ ฆรทฺวารํ ปาปุณิฯ สา กุมาริกา ตํ ทิสฺวา อยฺยิกํ อาห ‘‘อมฺม มยฺหํ เอกํ ปิฬนฺธนํ คณฺหา’’ติฯ อมฺม มยํ ทุคฺคตา, กิํ ทตฺวา คณฺหิสฺสามาติฯ อยํ โน ปาติ อตฺถิ, โน จ อมฺหากํ อุปการา, อิมํ ทตฺวา คณฺหาติฯ สา วาณิชํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาสเน นิสีทาเปตฺวา ตํ ปาติํ ทตฺวา ‘‘อยฺย, อิมํ คเหตฺวา ตว ภคินิยา กิญฺจิเทว เทหี’’ติ อาหฯ วาณิโช ปาติํ หตฺเถน คเหตฺวาว ‘‘สุวณฺณปาติ ภวิสฺสตี’’ติ ปริวตฺเตตฺวา ปาติปิฏฺฐิยํ สูจิยา เลขํ กฑฺฒิตฺวา สุวณฺณภาวํ ญตฺวา ‘‘อิมาสํ กิญฺจิ อทตฺวาว อิมํ ปาติํ หริสฺสามี’’ติ ‘‘อยํ กิํ อคฺฆติ, อฑฺฒมาสโกปิสฺสา มูลํ น โหตี’’ติ ภูมิยํ ขิปิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ เอเกน ปวิสิตฺวา นิกฺขนฺตวีถิํ อิตโร ปวิสิตุํ ลภตีติ โพธิสตฺโต ตํ วีถิํ ปวิสิตฺวา ‘‘มณิเก คณฺหถ, มณิเก คณฺหถา’’ติ วิจรนฺโต ตเมว ฆรทฺวารํ ปาปุณิฯ

ปุน สา กุมาริกา ตเถว อยฺยิกํ อาหฯ อถ นํ อยฺยิกา ‘‘อมฺม, ปฐมํ อาคตวาณิโช ปาติํ ภูมิยํ ขิปิตฺวา คโต, อิทานิ กิํ ทตฺวา คณฺหิสฺสามา’’ติ อาหฯ อมฺม, โส วาณิโช ผรุสวาโจ, อยํ ปน ปิยทสฺสโน มุทุสลฺลาโป, อปฺเปว นาม นํ คณฺเหยฺยาติฯ อมฺม, เตน หิ ปกฺโกสาหีติฯ สา ตํ ปกฺโกสิฯ

อถสฺส เคหํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนสฺส ตํ ปาติํ อทํสุฯ โส ตสฺสา สุวณฺณปาติภาวํ ญตฺวา ‘‘อมฺม, อยํ ปาติ สตสหสฺสํ อคฺฆติ, สตสหสฺสคฺฆนกภณฺฑํ มยฺหํ หตฺเถ นตฺถี’’ติ อาหฯ อยฺย, ปฐมํ อาคตวาณิโช ‘‘อยํ อฑฺฒมาสกมฺปิ น อคฺฆตี’’ติ วตฺวา ภูมิยํ ขิปิตฺวา คโต, อยํ ปน ตว ปุญฺเญน สุวณฺณปาติ ชาตา ภวิสฺสติ, มยํ อิมํ ตุยฺหํ เทม, กิญฺจิเทว โน ทตฺวา อิมํ คเหตฺวา ยาหีติฯ โพธิสตฺโต ตสฺมิํ ขเณ หตฺถคตานิ ปญฺจ กหาปณสตานิ ปญฺจสตคฺฆนกญฺจ ภณฺฑํ สพฺพํ ทตฺวา ‘‘มยฺหํ อิมํ ตุลญฺจ ปสิพฺพกญฺจ อฏฺฐ จ กหาปเณ เทถา’’ติ เอตฺตกํ ยาจิตฺวา อาทาย ปกฺกามิฯ โส สีฆเมว นทีตีรํ คนฺตฺวา นาวิกสฺส อฏฺฐ กหาปเณ ทตฺวา นาวํ อภิรุหิฯ

ตโต โลลวาณิโชปิ ปุน ตํ เคหํ คนฺตฺวา ‘‘อาหรถ ตํ ปาติํ, ตุมฺหากํ กิญฺจิเทว ทสฺสามี’’ติ อาหฯ สา ตํ ปริภาสิตฺวา ‘‘ตฺวํ อมฺหากํ สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาติํ อฑฺฒมาสคฺฆนิกมฺปิ น อกาสิ, ตุยฺหํ ปน สามิกสทิโส เอโก ธมฺมิโก วาณิโช อมฺหากํ สหสฺสํ ทตฺวา ตํ อาทาย คโต’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวาว ‘‘สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยา ปริหีโนมฺหิ, มหาชานิกโร วต เม อย’’นฺติ สญฺชาตพลวโสโก สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺโต วิสญฺญี หุตฺวา อตฺตโน หตฺถคเต กหาปเณ เจว ภณฺฑิกญฺจ ฆรทฺวาเรเยว วิกิริตฺวา นิวาสนปารุปนํ ปหาย ตุลาทณฺฑํ มุคฺครํ กตฺวา อาทาย โพธิสตฺตสฺส อนุปทํ ปกฺกนฺโต นทีตีรํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ, นาวิก, นาวํ นิวตฺเตหี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ปน ‘‘ตาต, มา นิวตฺตยี’’ติ ปฏิเสเธสิฯ อิตรสฺสปิ โพธิสตฺตํ คจฺฉนฺตํ ปสฺสนฺตสฺเสว พลวโสโก อุทปาทิ, หทยํ อุณฺหํ อโหสิ, มุขโต โลหิตํ อุคฺคญฺฉิ, วาปิกทฺทโม วิย หทยํ ผลิฯ โส โพธิสตฺเต อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ ฯ อิทํ ปฐมํ เทวทตฺตสฺส โพธิสตฺเต อาฆาตพนฺธนํฯ โพธิสตฺโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมํ ธมฺมเทสนํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธว อิมํ คาถํ กเถสิ –

[3]

‘‘อิธ เจ นํ วิราเธสิ, สทฺธมฺมสฺส นิยามตํ;

จิรํ ตฺวํ อนุตปฺเปสิ, เสริวายํว วาณิโช’’ติฯ

ตตฺถ อิธ เจ นํ วิราเธสิ, สทฺธมฺมสฺส นิยามตนฺติ อิมสฺมิํ สาสเน เอตํ สทฺธมฺมสฺส นิยามตาสงฺขาตํ โสตาปตฺติมคฺคํ วิราเธสิฯ ยทิ วิราเธสิ, วีริยํ โอสฺสชนฺโต นาธิคจฺฉสิ น ปฏิลภสีติ อตฺโถฯ จิรํ ตฺวํ อนุตปฺเปสีติ เอวํ สนฺเต ตฺวํ ทีฆมทฺธานํ โสจนฺโต ปริเทวนฺโต อนุตเปสฺสสิ, อถ วา โอสฺสฏฺฐวีริยตาย อริยมคฺคสฺส วิราธิตตฺตา ทีฆรตฺตํ นิรยาทีสุ อุปฺปนฺโน นานปฺปการานิ ทุกฺขานิ อนุภวนฺโต อนุตปฺปิสฺสสิ กิลมิสฺสสีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ กถํ? เสริวายํว วาณิโชติ ‘‘เสริวา’’ติ เอวํนามโก อยํ วาณิโช ยถาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปุพฺเพ เสริวนามโก วาณิโช สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาติํ ลภิตฺวา ตสฺสา คหณตฺถาย วีริยํ อกตฺวา ตโต ปริหีโน อนุตปฺปิ, เอวเมว ตฺวมฺปิ อิมสฺมิํ สาสเน ปฏิยตฺตสุวณฺณปาติสทิสํ อริยมคฺคํ โอสฺสฏฺฐวีริยตาย อนธิคจฺฉนฺโต ตโต ปริหีโน ทีฆรตฺตํ อนุตปฺปิสฺสสิฯ สเจ ปน วีริยํ น โอสฺสชิสฺสสิ, ปณฺฑิตวาณิโช สุวณฺณปาติํ วิย มม สาสเน นววิธมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมํ ปฏิลภิสฺสสีติฯ

เอวมสฺส สตฺถา อรหตฺเตน กูฏํ คณฺหนฺโต อิมํ ธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ

สตฺถาปิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสสิ – ‘‘ตทา พาลวาณิโช เทวทตฺโต อโหสิ, ปณฺฑิตวาณิโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

เสริววาณิชชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

4. จูฬเสฏฺฐิชาตกวณฺณนา

อปฺปเกนปิ เมธาวีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ ภควา ราชคหํ อุปนิสฺสาย ชีวกมฺพวเน วิหรนฺโต จูฬปนฺถกตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

ตตฺถ จูฬปนฺถกสฺส ตาว นิพฺพตฺติ กเถตพฺพาฯ ราชคเห กิร ธนเสฏฺฐิกุลสฺส ธีตา อตฺตโน ทาเสเนว สทฺธิํ สนฺถวํ กตฺวา ‘‘อญฺเญปิ เม อิมํ กมฺมํ ชาเนยฺยุ’’นฺติ ภีตา เอวมาห ‘‘อมฺเหหิ อิมสฺมิํ ฐาเน วสิตุํ น สกฺกา, สเจ เม มาตาปิตโร อิมํ โทสํ ชานิสฺสนฺติ, ขณฺฑาขณฺฑํ กริสฺสนฺติ, วิเทสํ คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติ หตฺถสารํ คเหตฺวา อคฺคทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ‘‘ยตฺถ วา ตตฺถ วา อญฺเญหิ อชานนฏฺฐานํ คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติ อุโภปิ อคมํสุฯ

เตสํ เอกสฺมิํ ฐาเน วสนฺตานํ สํวาสมนฺวาย ตสฺสา กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺฐาสิฯ สา คพฺภปริปากํ อาคมฺม สามิเกน สทฺธิํ มนฺเตสิ ‘‘คพฺโภ เม ปริปากํ คโต, ญาติพนฺธุวิรหิเต ฐาเน คพฺภวุฏฺฐานํ นาม อุภินฺนมฺปิ อมฺหากํ ทุกฺขเมว, กุลเคหเมว คจฺฉามา’’ติฯ โส ‘‘สจาหํ คมิสฺสามิ, ชีวิตํ เม นตฺถี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อชฺช คจฺฉาม, สฺเว คจฺฉามา’’ติ ทิวเส อติกฺกาเมสิฯ สา จินฺเตสิ ‘‘อยํ พาโล อตฺตโน โทสมหนฺตตาย คนฺตุํ น อุสฺสหติ, มาตาปิตโร นาม เอกนฺตหิตา, อยํ คจฺฉตุ วา มา วา, มยา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ สา ตสฺมิํ เคหา นิกฺขนฺเต เคหปริกฺขารํ ปฏิสาเมตฺวา อตฺตโน กุลฆรํ คตภาวํ อนนฺตรเคหวาสีนํ อาโรเจตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ

อถ โส ปุริโส ฆรํ อาคโต ตํ อทิสฺวา ปฏิวิสฺสเก ปุจฺฉิตฺวา ‘‘กุลฆรํ คตา’’ติ สุตฺวา เวเคน อนุพนฺธิตฺวา อนฺตรามคฺเค สมฺปาปุณิฯ ตสฺสาปิ ตตฺเถว คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิฯ โส ‘‘กิํ อิทํ ภทฺเท’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สามิ, เอโก ปุตฺโต ชาโต’’ติฯ ‘‘อิทานิ กิํ กริสฺสามา’’ติ? ‘‘ยสฺสตฺถาย มยํ กุลฆรํ คจฺเฉยฺยาม, ตํ กมฺมํ อนฺตราว นิปฺผนฺนํ, ตตฺถ คนฺตฺวา กิํ กริสฺสาม, นิวตฺตามา’’ติ ทฺเวปิ เอกจิตฺตา หุตฺวา นิวตฺติํสุฯ ตสฺส จ ทารกสฺส ปนฺเถ ชาตตฺตา ‘‘ปนฺถโก’’ติ นามํ อกํสุ ฯ ตสฺสา น จิรสฺเสว อปโรปิ คพฺโภ ปติฏฺฐหิฯ สพฺพํ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ตสฺสาปิ ทารกสฺส ปนฺเถ ชาตตฺตา ปฐมชาตสฺส ‘‘มหาปนฺถโก’’ติ นามํ กตฺวา อิตรสฺส ‘‘จูฬปนฺถโก’’ติ นามํ อกํสุฯ เต ทฺเวปิ ทารเก คเหตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว อาคตาฯ

เตสํ ตตฺถ วสนฺตานํ อยํ มหาปนฺถกทารโก อญฺเญ ทารเก ‘‘จูฬปิตา มหาปิตา’’ติ, ‘‘อยฺยโก อยฺยิกา’’ติ จ วทนฺเต สุตฺวา มาตรํ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺม, อญฺเญ ทารกา ‘จูฬปิตา มหาปิตา’ติปิ วทนฺติ, ‘อยฺยโก อยฺยิกา’ติปิ วทนฺติ, อมฺหากํ ญาตกา นตฺถี’’ติฯ ‘‘อาม, ตาต, ตุมฺหากํ เอตฺถ ญาตกา นตฺถิ, ราชคหนคเร ปน โว ธนเสฏฺฐิ นาม อยฺยโก, ตตฺถ ตุมฺหากํ พหู ญาตกา’’ติฯ ‘‘กสฺมา ตตฺถ น คจฺฉถ, อมฺมา’’ติ? สา อตฺตโน อคมนการณํ ปุตฺตสฺส อกเถตฺวา ปุตฺเตสุ ปุนปฺปุนํ กเถนฺเตสุ สามิกํ อาห – ‘‘อิเม ทารกา มํ อติวิย กิลเมนฺติ, กิํ โน มาตาปิตโร ทิสฺวา มํสํ ขาทิสฺสนฺติ, เอหิ ทารกานํ อยฺยกกุลํ ทสฺเสสฺสามา’’ติฯ ‘‘อหํ สมฺมุขา ภวิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ตํ ปน ตตฺถ นยิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, อยฺย, เยน เกนจิ อุปาเยน ทารกานํ อยฺยกกุลเมว ทฏฺฐุํ วฏฺฏตี’’ติ ทฺเวปิ ชนา ทารเก อาทาย อนุปุพฺเพน ราชคหํ ปตฺวา นครทฺวาเร เอกิสฺสา สาลาย นิวาสํ กตฺวา ทารกมาตา ทฺเว ทารเก คเหตฺวา อาคตภาวํ มาตาปิตูนํ อาโรจาเปสิฯ

เต ตํ สาสนํ สุตฺวา ‘‘สํสาเร วิจรนฺตานํ น ปุตฺโต น ธีตา นาม นตฺถิ, เต อมฺหากํ มหาปราธิกา, น สกฺกา เตหิ อมฺหากํ จกฺขุปเถ ฐาตุํ, เอตฺตกํ ปน ธนํ คเหตฺวา ทฺเวปิ ชนา ผาสุกฏฺฐานํ คนฺตฺวา ชีวนฺตุ, ทารเก ปน อิธ เปเสนฺตู’’ติฯ เสฏฺฐิธีตา มาตาปิตูหิ เปสิตํ ธนํ คเหตฺวา ทารเก อาคตทูตานํเยว หตฺเถ ทตฺวา เปเสสิ, ทารกา อยฺยกกุเล วฑฺฒนฺติฯ เตสุ จูฬปนฺถโก อติทหโร, มหาปนฺถโก ปน อยฺยเกน สทฺธิํ ทสพลสฺส ธมฺมกถํ โสตุํ คจฺฉติฯ ตสฺส นิจฺจํ สตฺถุ สมฺมุขา ธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมิฯ โส อยฺยกํ อาห ‘‘สเจ ตุมฺเห สมฺปฏิจฺฉถ, อหํ ปพฺพเชยฺย’’นฺติฯ ‘‘กิํ วเทสิ, ตาต, มยฺหํ สกลโลกสฺสปิ ปพฺพชฺชาโต ตเวว ปพฺพชฺชา ภทฺทิกา, สเจ สกฺโกสิ, ปพฺพช ตาตา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คโตฯ สตฺถา ‘‘กิํ มหาเสฏฺฐิ ทารโก เต ลทฺโธ’’ติฯ ‘‘อาม, ภนฺเต อยํ ทารโก มยฺหํ นตฺตา, ตุมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพชามีติ วทตี’’ติ อาหฯ

สตฺถา อญฺญตรํ ปิณฺฑจาริกํ ภิกฺขุํ ‘‘อิมํ ทารกํ ปพฺพาเชหี’’ติ อาณาเปสิฯ เถโร ตสฺส ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิตฺวา ปพฺพาเชสิฯ โส พหุํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปริปุณฺณวสฺโส อุปสมฺปทํ ลภิฯ อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา โยนิโส มนสิกาเร กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

โส ฌานสุเขน, มคฺคสุเขน, ผลสุเขน วีตินาเมนฺโต จินฺเตสิ ‘‘สกฺกา นุ โข อิมํ สุขํ จูฬปนฺถกสฺส ทาตุ’’นฺติฯ ตโต อยฺยกเสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มหาเสฏฺฐิ สเจ ตุมฺเห สมฺปฏิจฺฉถ, อหํ จูฬปนฺถกํ ปพฺพาเชยฺย’’นฺติ อาหฯ ‘‘ปพฺพาเชถ, ภนฺเต’’ติฯ เถโร จูฬปนฺถกทารกํ ปพฺพาเชตฺวา ทสสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปสิฯ จูฬปนฺถกสามเณโร ปพฺพชิตฺวาว ทนฺโธ อโหสิฯ

‘‘ปทุมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธํ, ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ;

องฺคีรสํ ปสฺส วิโรจมานํ, ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเข’’ติฯ (สํ. นิ. 1.123; อ. นิ. 5.195) –

อิมํ เอกคาถํ จตูหิ มาเสหิ คณฺหิตุํ นาสกฺขิฯ โส กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปพฺพชิตฺวา ปญฺญวา หุตฺวา อญฺญตรสฺส ทนฺธภิกฺขุโน อุทฺเทสคฺคหณกาเล ปริหาสเกฬิํ อกาสิฯ โส ภิกฺขุ เตน ปริหาเสน ลชฺชิโต เนว อุทฺเทสํ คณฺหิ, น สชฺฌายมกาสิฯ เตน กมฺเมน อยํ ปพฺพชิตฺวาว ทนฺโธ ชาโต, คหิตคหิตํ ปทํ อุปรูปริ ปทํ คณฺหนฺตสฺส นสฺสติฯ ตสฺส อิมเมว คาถํ คเหตุํ วายมนฺตสฺส จตฺตาโร มาสา อติกฺกนฺตาฯ

อถ นํ มหาปนฺถโก อาห ‘‘จูฬปนฺถก, ตฺวํ อิมสฺมิํ สาสเน อภพฺโพ, จตูหิ มาเสหิ เอกมฺปิ คาถํ คเหตุํ น สกฺโกสิ, ปพฺพชิตกิจฺจํ ปน ตฺวํ กถํ มตฺถกํ ปาเปสฺสสิ, นิกฺขม อิโต’’ติ วิหารา นิกฺกฑฺฒิฯ จูฬปนฺถโก พุทฺธสาสเน สิเนเหน คิหิภาวํ น ปตฺเถติฯ ตสฺมิญฺจ กาเล มหาปนฺถโก ภตฺตุทฺเทสโก โหติฯ

ชีวโก โกมารภจฺโจ พหุํ คนฺธมาลํ อาทาย อตฺตโน อมฺพวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา อุฏฺฐายาสนา ทสพลํ วนฺทิตฺวา มหาปนฺถกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิตฺตกา , ภนฺเต, สตฺถุ สนฺติเก ภิกฺขู’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปญฺจมตฺตานิ ภิกฺขุสตานี’’ติฯ ‘‘สฺเว, ภนฺเต, พุทฺธปฺปมุขานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย อมฺหากํ นิเวสเน ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติฯ ‘‘อุปาสก, จูฬปนฺถโก นาม ภิกฺขุ ทนฺโธ อวิรุฬฺหิธมฺโม, ตํ ฐเปตฺวา เสสานํ นิมนฺตนํ สมฺปฏิจฺฉามี’’ติ เถโร อาหฯ ตํ สุตฺวา จูฬปนฺถโก จินฺเตสิ ‘‘เถโร เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ นิมนฺตนํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต มํ พาหิรํ กตฺวา สมฺปฏิจฺฉติ, นิสฺสํสยํ มยฺหํ ภาติกสฺส มยิ จิตฺตํ ภินฺนํ ภวิสฺสติ, กิํ อิทานิ มยฺหํ อิมินา สาสเนน, คิหี หุตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺโต ชีวิสฺสามี’’ติฯ

โส ปุนทิวเส ปาโตว ‘‘คิหี ภวิสฺสามี’’ติ ปายาสิฯ สตฺถา ปจฺจูสกาเลเยว โลกํ โอโลเกนฺโต อิมํ การณํ ทิสฺวา ปฐมตรํ คนฺตฺวา จูฬปนฺถกสฺส คมนมคฺเค ทฺวารโกฏฺฐเก จงฺกมนฺโต อฏฺฐาสิฯ จูฬปนฺถโก ฆรํ คจฺฉนฺโต สตฺถารํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘กหํ ปน, ตฺวํ จูฬปนฺถก, อิมาย เวลาย คจฺฉสี’’ติ อาหฯ ภาตา มํ, ภนฺเต, นิกฺกฑฺฒติ , เตนาหํ วิพฺภมิตุํ คจฺฉามีติฯ จูฬปนฺถก, ตว ปพฺพชฺชา นาม มม สนฺตกา, ภาตรา นิกฺกฑฺฒิโต กสฺมา มม สนฺติกํ นาคญฺฉิ? เอหิ กิํ เต คิหิภาเวน, มม สนฺติเก ภวิสฺสสี’’ติ ภควา จูฬปนฺถกํ อาทาย คนฺตฺวา คนฺธกุฏิปฺปมุเข นิสีทาเปตฺวา ‘‘จูฬปนฺถก, ตฺวํ ปุรตฺถาภิมุโข หุตฺวา อิมํ ปิโลติกํ ‘รโชหรณํ รโชหรณ’นฺติ ปริมชฺชนฺโต อิเธว โหหี’’ติ อิทฺธิยา อภิสงฺขตํ ปริสุทฺธํ ปิโลติกาขณฺฑํ ทตฺวา กาเล อาโรจิเต ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ชีวกสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ

จูฬปนฺถโกปิ สูริยํ โอโลเกนฺโต ตํ ปิโลติกาขณฺฑํ ‘‘รโชหรณํ รโชหรณ’’นฺติ ปริมชฺชนฺโต นิสีทิ, ตสฺส ตํ ปิโลติกาขณฺฑํ ปริมชฺชนฺตสฺส ปริมชฺชนฺตสฺส กิลิฏฺฐํ อโหสิฯ ตโต จินฺเตสิ ‘‘อิทํ ปิโลติกาขณฺฑํ อติวิย ปริสุทฺธํ, อิมํ ปน อตฺตภาวํ นิสฺสาย ปุริมปกติํ วิชหิตฺวา เอวํ กิลิฏฺฐํ ชาตํ, อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ ขยวยํ ปฏฺฐเปนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒสิฯ สตฺถา ‘‘จูฬปนฺถกสฺส จิตฺตํ วิปสฺสนํ อารุฬฺห’’นฺติ ญตฺวา ‘‘จูฬปนฺถก, ตฺวํ เอตํ ปิโลติกาขณฺฑเมว สํกิลิฏฺฐํ รโชรญฺชิตํ ชาตนฺติ มา สญฺญํ กริ, อพฺภนฺตเร ปน เต ราครชาทโย อตฺถิ, เต หราหี’’ติ วตฺวา โอภาสํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุรโต นิสินฺโน วิย ปญฺญายมานรูโป หุตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเนฯ

‘‘โทโส รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, โทสสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเนฯ

‘‘โมโห รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, โมหสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน’’ติฯ (มหานิ. 209; จูฬนิ. อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 74);

คาถาปริโยสาเน จูฬปนฺถโก สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ, ปฏิสมฺภิทาหิเยวสฺส ตีณิ ปิฏกานิ อาคมํสุฯ โส กิร ปุพฺเพ ราชา หุตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต นลาฏโต เสเท มุจฺจนฺเต ปริสุทฺเธน สาฏเกน นลาฏนฺตํ ปุญฺฉิ, สาฏโก กิลิฏฺโฐ อโหสิฯ โส ‘‘อิมํ สรีรํ นิสฺสาย เอวรูโป ปริสุทฺโธ สาฏโก ปกติํ ชหิตฺวา กิลิฏฺโฐ ชาโต, อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ อนิจฺจสญฺญํ ปฏิลภิฯ เตน การเณนสฺส รโชหรณเมว ปจฺจโย ชาโตฯ

ชีวโกปิ โข โกมารภจฺโจ ทสพลสฺส ทกฺขิโณทกํ อุปนาเมสิฯ สตฺถา ‘‘นนุ, ชีวก, วิหาเร ภิกฺขู อตฺถี’’ติ หตฺเถน ปตฺตํ ปิทหิฯ มหาปนฺถโก ‘‘ภนฺเต, วิหาเร นตฺถิ ภิกฺขู’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘อตฺถิ ชีวกา’’ติ อาหฯ ชีวโก ‘‘เตน หิ, ภเณ, คจฺฉ, วิหาเร ภิกฺขูนํ อตฺถิภาวํ วา นตฺถิภาวํ วา ชานาหี’’ติ ปุริสํ เปเสสิฯ ตสฺมิํ ขเณ จูฬปนฺถโก ‘‘มยฺหํ ภาติโก ‘วิหาเร ภิกฺขู นตฺถี’ติ ภณติ, วิหาเร ภิกฺขูนํ อตฺถิภาวมสฺส ปกาเสสฺสามี’’ติ สกลํ อมฺพวนํ ภิกฺขูนํเยว ปูเรสิฯ เอกจฺเจ ภิกฺขู จีวรกมฺมํ กโรนฺติ, เอกจฺเจ รชนกมฺมํ, เอกจฺเจ สชฺฌายํ กโรนฺตีติ เอวํ อญฺญมญฺญํ อสทิสํ ภิกฺขุสหสฺสํ มาเปสิฯ

โส ปุริโส วิหาเร พหู ภิกฺขู ทิสฺวา นิวตฺติตฺวา ‘‘อยฺย , สกลํ อมฺพวนํ ภิกฺขูหิ ปริปุณฺณ’’นฺติ ชีวกสฺส อาโรเจสิฯ เถโรปิ โข ตตฺเถว –

‘‘สหสฺสกฺขตฺตุมตฺตานํ, นิมฺมินิตฺวาน ปนฺถโก;

นิสีทมฺพวเน รมฺเม, ยาว กาลปฺปเวทนา’’ติฯ (เถรคา. 563);

อถ สตฺถา ตํ ปุริสํ อาห – ‘‘วิหารํ คนฺตฺวา ‘สตฺถา จูฬปนฺถกํ นาม ปกฺโกสตี’ติ วเทหี’’ติฯ เตน คนฺตฺวา ตถาวุตฺเต ‘‘อหํ จูฬปนฺถโก, อหํ จูฬปนฺถโก’’ติ มุขสหสฺสํ อุฏฺฐหิฯ ปุริโส คนฺตฺวา ‘‘สพฺเพปิ กิร เต, ภนฺเต, จูฬปนฺถกาเยว นามา’’ติ อาหฯ เตน หิ ตฺวํ คนฺตฺวา โย ปฐมํ ‘‘อหํ จูฬปนฺถโก’’ติ วทติ, ตํ หตฺเถ คณฺห, อวเสสา อนฺตรธายิสฺสนฺตีติฯ โส ตถา อกาสิ, ตาวเทว สหสฺสมตฺตา ภิกฺขู อนฺตรธายิํสุฯ เถโร เตน ปุริเสน สทฺธิํ อคมาสิฯ สตฺถา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ชีวกํ อามนฺเตสิ ‘‘ชีวก, จูฬปนฺถกสฺส ปตฺตํ คณฺห, อยํ เต อนุโมทนํ กริสฺสตี’’ติฯ ชีวโก ตถา อกาสิฯ เถโร สีหนาทํ นทนฺโต ตรุณสีโห วิย ตีณิ ปิฏกานิ สํโขเภตฺวา อนุโมทนํ อกาสิฯ

สตฺถา อุฏฺฐายาสนา ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขูหิ วตฺเต ทสฺสิเต อุฏฺฐายาสนา คนฺธกุฏิปฺปมุเข ฐตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส สุคโตวาทํ ทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ อุยฺโยเชตฺวา สุรภิคนฺธวาสิตํ คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ อุปคโตฯ อถ สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ ภิกฺขู อิโต จิโต จ สโมสริตฺวา รตฺตกมฺพลสาณิํ ปริกฺขิปนฺตา วิย นิสีทิตฺวา สตฺถุ คุณกถํ อารภิํสุ ‘‘อาวุโส, มหาปนฺถโก จูฬปนฺถกสฺส อชฺฌาสยํ อชานนฺโต ‘จตูหิ มาเสหิ เอกคาถํ คณฺหิตุํ น สกฺโกติ, ทนฺโธ อย’นฺติ วิหารา นิกฺกฑฺฒิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน อนุตฺตรธมฺมราชตาย เอกสฺมิํเยวสฺส อนฺตรภตฺเต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อทาสิ, ตีณิ ปิฏกานิ ปฏิสมฺภิทาหิเยว อาคตานิ, อโห พุทฺธานํ พลํ นาม มหนฺต’’นฺติฯ

อถ ภควา ธมฺมสภายํ อิมํ กถาปวตฺติํ ญตฺวา ‘‘อชฺช มยา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ พุทฺธเสยฺยาย อุฏฺฐาย สุรตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา วิชฺชุลตํ วิย กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา รตฺตกมฺพลสทิสํ สุคตมหาจีวรํ ปารุปิตฺวา สุรภิคนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม มตฺตวารโณ วิย สีหวิกฺกนฺตวิลาเสน วิชมฺภมาโน สีโห วิย อนนฺตาย พุทฺธลีลาย ธมฺมสภํ คนฺตฺวา อลงฺกตมณฺฑปมชฺเฌ สุปญฺญตฺตวรพุทฺธาสนํ อภิรุยฺห ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโต อณฺณวกุจฺฉิํ โอภาสยมาโน ยุคนฺธรมตฺถเก พาลสูริโย วิย อาสนมชฺเฌ นิสีทิฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปน อาคตมตฺเต ภิกฺขุสงฺโฆ กถํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ

สตฺถา มุทุเกน เมตฺตจิตฺเตน ปริสํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ปริสา อติวิย โสภติ, เอกสฺสปิ หตฺถกุกฺกุจฺจํ วา ปาทกุกฺกุจฺจํ วา อุกฺกาสิตสทฺโท วา ขิปิตสทฺโท วา นตฺถิ, สพฺเพปิเม พุทฺธคารเวน สคารวา พุทฺธเตเชน ตชฺชิตา มยิ อายุกปฺปมฺปิ อกเถตฺวา นิสินฺเน ปฐมํ กถํ สมุฏฺฐาเปตฺวา น กเถสฺสนฺติ, กถาสมุฏฺฐาปนวตฺตํ นาม มยาว ชานิตพฺพํ, อหเมว ปฐมํ กเถสฺสามี’’ติ มธุเรน พฺรหฺมสฺสเรน ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว , เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา, กา จ ปน โว อนฺตรากถา วิปฺปกตา’’ติ อาหฯ ภนฺเต, น มยํ อิมสฺมิํ ฐาเน นิสินฺนา อญฺญํ ติรจฺฉานกถํ กเถม, ตุมฺหากํเยว ปน คุเณ วณฺณยมานา นิสินฺนามฺห ‘‘อาวุโส มหาปนฺถโก จูฬปนฺถกสฺส อชฺฌาสยํ อชานนฺโต ‘จตูหิ มาเสหิ เอกํ คาถํ คณฺหิตุํ น สกฺโกติ, ทนฺโธ อย’นฺติ วิหารา นิกฺกฑฺฒิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อนุตฺตรธมฺมราชตาย เอกสฺมิํเยวสฺส อนฺตรภตฺเต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อทาสิ, อโห พุทฺธานํ พลํ นาม มหนฺต’’นฺติฯ สตฺถา ภิกฺขูนํ กถํ สุตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, จูฬปนฺถโก มํ นิสฺสาย อิทานิ ตาว ธมฺเมสุ ธมฺมมหนฺตตํ ปตฺโต, ปุพฺเพ ปน มํ นิสฺสาย โภเคสุปิ โภคมหนฺตตํ ปาปุณี’’ติ อาหฯ ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจิํสุฯ ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิฯ

อตีเต กาสิรฏฺเฐ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิตฺวา จูฬเสฏฺฐิ นาม อโหสิ, โส ปณฺฑิโต พฺยตฺโต สพฺพนิมิตฺตานิ ชานาติฯ

โส เอกทิวสํ ราชุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรวีถิยํ มตมูสิกํ ทิสฺวา ตงฺขณญฺเญว นกฺขตฺตํ สมาเนตฺวา อิทมาห ‘‘สกฺกา จกฺขุมตา กุลปุตฺเตน อิมํ อุนฺทูรํ คเหตฺวา ปุตฺตทารภรณญฺจ กาตุํ กมฺมนฺเต จ ปโยเชตุ’’นฺติ? อญฺญตโร ทุคฺคตกุลปุตฺโต ตํ เสฏฺฐิสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘นายํ อชานิตฺวา กเถสฺสตี’’ติ ตํ มูสิกํ คเหตฺวา เอกสฺมิํ อาปเณ พิฬาลสฺสตฺถาย วิกฺกิณิตฺวา กากณิกํ ลภิตฺวา ตาย กากณิกาย ผาณิตํ คเหตฺวา เอเกน ฆเฏน ปานียํ คณฺหิฯ โส อรญฺญโต อาคจฺฉนฺเต มาลากาเร ทิสฺวา โถกํ โถกํ ผาณิตขณฺฑํ ทตฺวา อุฬุงฺเกน ปานียํ อทาสิ, เต จสฺส เอเกกํ ปุปฺผมุฏฺฐิํ อทํสุฯ โส เตน ปุปฺผมูเลน ปุนทิวเสปิ ผาณิตญฺจ ปานียฆฏญฺจ คเหตฺวา ปุปฺผารามเมว คโตฯ ตสฺส ตํ ทิวสํ มาลาการา อฑฺโฒจิตเก ปุปฺผคจฺเฉ ทตฺวา อคมํสุฯ โส น จิรสฺเสว อิมินา อุปาเยน อฏฺฐ กหาปเณ ลภิฯ

ปุน เอกสฺมิํ วาตวุฏฺฐิทิวเส ราชุยฺยาเน พหู สุกฺขทณฺฑกา จ สาขา จ ปลาสญฺจ วาเตน ปาติตํ โหติ, อุยฺยานปาโล ฉฑฺเฑตุํ อุปายํ น ปสฺสติ ฯ โส ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘สเจ อิมานิ ทารุปณฺณานิ มยฺหํ ทสฺสสิ, อหํ เต อิมานิ สพฺพานิ นีหริสฺสามี’’ติ อุยฺยานปาลํ อาห, โส ‘‘คณฺห อยฺยา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ จูฬนฺเตวาสิโก ทารกานํ กีฬนมณฺฑลํ คนฺตฺวา ผาณิตํ ทตฺวา มุหุตฺเตน สพฺพานิ ทารุปณฺณานิ นีหราเปตฺวา อุยฺยานทฺวาเร ราสิํ กาเรสิฯ ตทา ราชกุมฺภกาโร ราชกุเล ภาชนานํ ปจนตฺถาย ทารูนิ ปริเยสมาโน อุยฺยานทฺวาเร ตานิ ทิสฺวา ตสฺส หตฺถโต กิณิตฺวา คณฺหิฯ ตํ ทิวสํ จูฬนฺเตวาสิโก ทารุวิกฺกเยน โสฬส กหาปเณ จาฏิอาทีนิ จ ปญฺจ ภาชนานิ ลภิฯ

โส จตุวีสติยา กหาปเณสุ ชาเตสุ ‘‘อตฺถิ อยํ อุปาโย มยฺห’’นฺติ นครทฺวารโต อวิทูเร ฐาเน เอกํ ปานียจาฏิํ ฐเปตฺวา ปญฺจสเต ติณหารเก ปานีเยน อุปฏฺฐหิฯ เต อาหํสุ ‘‘สมฺม, ตฺวํ อมฺหากํ พหูปกาโร, กิํ เต กโรมา’’ติ? โส ‘‘มยฺหํ กิจฺเจ อุปฺปนฺเน กริสฺสถา’’ติ วตฺวา อิโต จิโต จ วิจรนฺโต ถลปถกมฺมิเกน จ ชลปถกมฺมิเกน จ สทฺธิํ มิตฺตสนฺถวํ อกาสิฯ ตสฺส ถลปถกมฺมิโก ‘‘สฺเว อิมํ นครํ อสฺสวาณิชโก ปญฺจ อสฺสสตานิ คเหตฺวา อาคมิสฺสตี’’ติ อาจิกฺขิฯ โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ติณหารเก อาห ‘‘อชฺช มยฺหํ เอเกกํ ติณกลาปํ เทถ, มยา จ ติเณ อวิกฺกิณิเต อตฺตโน ติณํ มา วิกฺกิณถา’’ติฯ

เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปญฺจ ติณกลาปสตานิ อาหริตฺวา ตสฺส ฆเร ปาปยิํสุฯ อสฺสวาณิโช สกลนคเร อสฺสานํ โคจรํ อลภิตฺวา ตสฺส สหสฺสํ ทตฺวา ตํ ติณํ คณฺหิฯ

ตโต กติปาหจฺจเยนสฺส ชลปถกมฺมิโก สหายโก อาโรเจสิ ‘‘ปฏฺฏนมฺหิ มหานาวา อาคตา’’ติฯ โส ‘‘อตฺถิ อยํ อุปาโย’’ติ อฏฺฐหิ กหาปเณหิ สพฺพปริวารสมฺปนฺนํ ตาวกาลิกํ รถํ คเหตฺวา มหนฺเตน ยเสน นาวาปฏฺฏนํ คนฺตฺวา เอกํ องฺคุลิมุทฺทิกํ นาวิกสฺส สจฺจการํ ทตฺวา อวิทูเร ฐาเน สาณิยา ปริกฺขิปาเปตฺวา นิสินฺโน ปุริเส อาณาเปสิ ‘‘พาหิรโต วาณิเชสุ อาคเตสุ ตติเยน ปฏิหาเรน มํ อาโรเจถา’’ติ ฯ ‘‘นาวา อาคตา’’ติ สุตฺวา พาราณสิโต สตมตฺตา วาณิชา ‘‘ภณฺฑํ คณฺหามา’’ติ อาคมิํสุฯ ภณฺฑํ ตุมฺเห น ลภิสฺสถ, อสุกฏฺฐาเน นาม มหาวาณิเชน สจฺจกาโร ทินฺโนติฯ เต ตํ สุตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อาคตาฯ ปาทมูลิกปุริสา ปุริมสญฺญาวเสน ตติเยน ปฏิหาเรน เตสํ อาคตภาวํ อาโรเจสุํฯ เต สตมตฺตา วาณิชา เอเกกํ สหสฺสํ ทตฺวา เตน สทฺธิํ นาวาย ปตฺติกา หุตฺวา ปุน เอเกกํ สหสฺสํ ทตฺวา ปตฺติํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ภณฺฑํ อตฺตโน สนฺตกมกํสุฯ

จูฬนฺเตวาสิโก ทฺเว สตสหสฺสานิ คณฺหิตฺวา พาราณสิํ อาคนฺตฺวา ‘‘กตญฺญุนา เม ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอกํ สตสหสฺสํ คาหาเปตฺวา จูฬเสฏฺฐิสฺส สมีปํ คโตฯ อถ นํ เสฏฺฐิ ‘‘กิํ เต, ตาต, กตฺวา อิทํ ธนํ ลทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘ตุมฺเหหิ กถิตอุปาเย ฐตฺวา จตุมาสมฺภนฺตเรเยว ลทฺธ’’นฺติ มตมูสิกํ อาทิํ กตฺวา สพฺพํ วตฺถุํ กเถสิฯ จูฬเสฏฺฐิ ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ เอวรูปํ ทารกํ มม สนฺตกํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วยปฺปตฺตํ อตฺตโน ธีตรํ ทตฺวา สกลกุฏุมฺพสฺส สามิกํ อกาสิฯ โส เสฏฺฐิโน อจฺจเยน ตสฺมิํ นคเร เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิฯ โพธิสตฺโตปิ ยถากมฺมํ อคมาสิฯ

สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ อิมํ ธมฺมเทสนํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธว อิมํ คาถํ กเถสิ –

[4]

‘‘อปฺปเกนปิ เมธาวี, ปาภเตน วิจกฺขโณ;

สมุฏฺฐาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคิํว สนฺธม’’นฺติฯ

ตตฺถ อปฺปเกนปีติ โถเกนปิ ปริตฺตเกนปิฯ เมธาวีติ ปญฺญวาฯ ปาภเตนาติ ภณฺฑมูเลนฯ วิจกฺขโณติ โวหารกุสโลฯ สมุฏฺฐาเปติ อตฺตานนฺติ มหนฺตํ ธนญฺจ ยสญฺจ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ อตฺตานํ สณฺฐาเปติ ปติฏฺฐาเปติฯ ยถา กิํ? อณุํ อคฺคิํว สนฺธมํ, ยถา ปณฺฑิตปุริโส ปริตฺตํ อคฺคิํ อนุกฺกเมน โคมยจุณฺณาทีนิ ปกฺขิปิตฺวา มุขวาเตน ธมนฺโต สมุฏฺฐาเปติ วฑฺเฒติ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ กโรติ, เอวเมว ปณฺฑิโต โถกมฺปิ ปาภตํ ลภิตฺวา นานาอุปาเยหิ ปโยเชตฺวา ธนญฺจ ยสญฺจ วฑฺเฒติ , วฑฺเฒตฺวา จ ปน ตตฺถ อตฺตานํ ปติฏฺฐาเปติ, ตาย เอว วา ปน ธนยสมหนฺตตาย อตฺตานํ สมุฏฺฐาเปติ, อภิญฺญาตํ ปากฏํ กโรตีติ อตฺโถฯ

อิติ ภควา ‘‘ภิกฺขเว, จูฬปนฺถโก มํ นิสฺสาย อิทานิ ธมฺเมสุ ธมฺมมหนฺตตํ ปตฺโต, ปุพฺเพ ปน โภเคสุปิ โภคมหนฺตตํ ปาปุณี’’ติ เอวํ อิมํ ธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา จูฬนฺเตวาสิโก จูฬปนฺถโก อโหสิ, จูฬกเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

จูฬเสฏฺฐิชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

5. ตณฺฑุลนาฬิชาตกวณฺณนา

กิมคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ลาลุทายิตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิํ สมเย อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต สงฺฆสฺส ภตฺตุทฺเทสโก โหติฯ ตสฺมิํ ปาโตว สลากภตฺตานิ อุทฺทิสมาเน ลาลุทายิตฺเถรสฺส กทาจิ วรภตฺตํ ปาปุณาติ, กทาจิ ลามกภตฺตํฯ โส ลามกภตฺตสฺส ปตฺตทิวเส สลากคฺคํ อากุลํ กโรติ, ‘‘กิํ ทพฺโพว สลากํ ทาตุํ ชานาติ, อมฺเห น ชานามา’’ติ วทติฯ ตสฺมิํ สลากคฺคํ อากุลํ กโรนฺเต ‘‘หนฺท ทานิ ตฺวเมว สลากํ เทหี’’ติ สลากปจฺฉิํ อทํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย โส สงฺฆสฺส สลากํ อทาสิฯ

เทนฺโต จ ปน ‘‘อิทํ วรภตฺต’’นฺติ วา ‘‘ลามกภตฺต’’นฺติ วา ‘‘อสุกวสฺสคฺเค วรภตฺต’’นฺติ วา ‘‘อสุกวสฺสคฺเค ลามกภตฺต’’นฺติ วา น ชานาติ, ฐิติกํ กโรนฺโตปิ ‘‘อสุกวสฺสคฺเค ฐิติกา’’ติ น สลฺลกฺเขติฯ ภิกฺขูนํ ฐิตเวลาย ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน อยํ ฐิติกา ฐิตา, อิมสฺมิํ ฐาเน อย’’นฺติ ภูมิยํ วา ภิตฺติยํ วา เลขํ กฑฺฒติฯ ปุนทิวเส สลากคฺเค ภิกฺขู มนฺทตรา วา โหนฺติ พหุตรา วา, เตสุ มนฺทตเรสุ เลขา เหฏฺฐา โหติ, พหุตเรสุ อุปริฯ โส ฐิติกํ อชานนฺโต เลขาสญฺญาย สลากํ เทติฯ

อถ นํ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, อุทายิ, เลขา นาม เหฏฺฐา วา โหติ อุปริ วา, วรภตฺตํ ปน อสุกวสฺสคฺเค ฐิตํ, ลามกภตฺตํ อสุกวสฺสคฺเค’’ติ อาหํสุฯ โส ภิกฺขู ปฏิปฺผรนฺโต ‘‘ยทิ เอวํ อยํ เลขา กสฺมา เอวํ ฐิตา, กิํ อหํ ตุมฺหากํ สทฺทหามิ, อิมิสฺสา เลขาย สทฺทหามี’’ติ วทติฯ อถ นํ ทหรา จ สามเณรา จ ‘‘อาวุโส ลาลุทายิ ตยิ สลากํ เทนฺเต ภิกฺขู ลาเภน ปริหายนฺติ, น ตฺวํ ทาตุํ อนุจฺฉวิโก, คจฺฉ อิโต’’ติ สลากคฺคโต นิกฺกฑฺฒิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ สลากคฺเค มหนฺตํ โกลาหลํ อโหสิฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ ปุจฺฉิ ‘‘อานนฺท, สลากคฺเค มหนฺตํ โกลาหลํ, กิํ สทฺโท นาเมโส’’ติฯ เถโร ตถาคตสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ‘‘อานนฺท, น อิทาเนว ลาลุทายิ อตฺตโน พาลตาย ปเรสํ ลาภหานิํ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ อาหฯ เถโร ตสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจิฯ ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิฯ

อตีเต กาสิรฏฺเฐ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต ราชา อโหสิฯ ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺฆาปนิโก อโหสิฯ หตฺถิอสฺสาทีนิ เจว มณิสุวณฺณาทีนิ จ อคฺฆาเปสิ, อคฺฆาเปตฺวา ภณฺฑสามิกานํ ภณฺฑานุรูปเมว มูลํ ทาเปสิฯ ราชา ปน ลุทฺโธ โหติ, โส โลภปกติตาย เอวํ จินฺเตสิ ‘‘อยํ อคฺฆาปนิโก เอวํ อคฺฆาเปนฺโต น จิรสฺเสว มม เคเห ธนํ ปริกฺขยํ คเมสฺสติ, อญฺญํ อคฺฆาปนิกํ กริสฺสามี’’ติฯ โส สีหปญฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา ราชงฺคณํ โอโลเกนฺโต เอกํ คามิกมนุสฺสํ โลลพาลํ ราชงฺคเณน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘เอส มยฺหํ อคฺฆาปนิกกมฺมํ กาตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ, ภเณ, อมฺหากํ อคฺฆาปนิกกมฺมํ กาตุ’’นฺติ อาหฯ สกฺขิสฺสามิ, เทวาติฯ ราชา อตฺตโน ธนรกฺขณตฺถาย ตํ พาลํ อคฺฆาปนิกกมฺเม ฐเปสิฯ

ตโต ปฏฺฐาย โส พาโล หตฺถิอสฺสาทีนิ อคฺฆาเปนฺโต อคฺฆํ หาเปตฺวา ยถารุจิยา กเถติฯ ตสฺส ฐานนฺตเร ฐิตตฺตา ยํ โส กเถติ, ตเมว มูลํ โหติฯ

ตสฺมิํ กาเล อุตฺตราปถโต เอโก อสฺสวาณิโช ปญฺจ อสฺสสตานิ อาเนสิฯ ราชา ตํ ปุริสํ ปกฺโกสาเปตฺวา อสฺเส อคฺฆาเปสิฯ โส ปญฺจนฺนํ อสฺสสตานํ เอกํ ตณฺฑุลนาฬิกํ อคฺฆมกาสิฯ กตฺวา จ ปน ‘‘อสฺสวาณิชสฺส เอกํ ตณฺฑุลนาฬิกํ เทถา’’ติ วตฺวา อสฺเส อสฺสสาลายํ สณฺฐาเปสิฯ อสฺสวาณิโช โปราณอคฺฆาปนิกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘อิทานิ กิํ กตฺตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส อาห ‘‘ตสฺส ปุริสสฺส ลญฺชํ ทตฺวา เอวํ ปุจฺฉถ ‘อมฺหากํ ตาว อสฺสา เอกํ ตณฺฑุลนาฬิกํ อคฺฆนฺตีติ ญาตเมตํ, ตุมฺเห ปน นิสฺสาย ตณฺฑุลนาฬิยา อคฺฆํ ชานิตุกามมฺหา, สกฺขิสฺสถ โน รญฺโญ สนฺติเก ฐตฺวา สา ตณฺฑุลนาฬิกา อิทํ นาม อคฺฆตีติ วตฺตุ’นฺติ, สเจ สกฺโกมีติ วทติ, ตํ คเหตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คจฺฉถ, อหมฺปิ ตตฺถ อาคมิสฺสามี’’ติฯ

อสฺสวาณิโช ‘‘สาธู’’ติ โพธิสตฺตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อคฺฆาปนิกสฺส ลญฺชํ ทตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ โส ลญฺชํ ลภิตฺวาว ‘‘สกฺขิสฺสามิ ตณฺฑุลนาฬิํ อคฺฆาเปตุ’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ คจฺฉาม ราชกุล’’นฺติ ตํ อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ อคมาสิฯ โพธิสตฺโตปิ อญฺเญปิ พหู อมจฺจา อคมิํสุฯ อสฺสวาณิโช ราชานํ วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘เทว, ปญฺจนฺนํ อสฺสสตานํ เอกํ ตณฺฑุลนาฬิํ อคฺฆนกภาวํ ชานาม, สา ปน ตณฺฑุลนาฬิ กิํ อคฺฆตีติ อคฺฆาปนิกํ ปุจฺฉถ เทวา’’ติฯ ราชา ตํ ปวตฺติํ อชานนฺโต ‘‘อมฺโภ อคฺฆาปนิก, ปญฺจ อสฺสสตานิ กิํ อคฺฆนฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ตณฺฑุลนาฬิํ, เทวาติฯ ‘‘โหตุ, ภเณ, อสฺสา ตาว ตณฺฑุลนาฬิํ อคฺฆนฺตุฯ สา ปน กิํ อคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกา’’ติ ปุจฺฉิฯ โส พาลปุริโส ‘‘พาราณสิํ สนฺตรพาหิรํ อคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกา’’ติ อาหฯ โส กิร ปุพฺเพ ราชานํ อนุวตฺตนฺโต เอกํ ตณฺฑุลนาฬิํ อสฺสานํ อคฺฆมกาสิฯ ปุน วาณิชสฺส หตฺถโต ลญฺชํ ลภิตฺวา ตสฺสา ตณฺฑุลนาฬิกาย พาราณสิํ สนฺตรพาหิรํ อคฺฆมกาสิฯ ตทา ปน พาราณสิยา ปาการปริกฺเขโป ทฺวาทสโยชนิโก โหติฯ อิทมสฺส อนฺตรํ, พาหิรํ ปน ติโยชนสติกํ รฏฺฐํฯ

อิติ โส พาโล เอวํ มหนฺตํ พาราณสิํ สนฺตรพาหิรํ ตณฺฑุลนาฬิกาย อคฺฆมกาสิฯ

ตํ สุตฺวา อมจฺจา ปาณิํ ปหริตฺวา หสมานา ‘‘มยํ ปุพฺเพ ปถวิญฺจ รชฺชญฺจ อนคฺฆนฺติ สญฺญิโน อหุมฺห, เอวํ มหนฺตํ กิร สราชกํ พาราณสิรชฺชํ ตณฺฑุลนาฬิมตฺตํ อคฺฆติ, อโห อคฺฆาปนิกสฺส ญาณสมฺปทาฯ กหํ เอตฺตกํ กาลํ อยํ อคฺฆาปนิโก วิหาสิ, อมฺหากํ รญฺโญ เอว อนุจฺฉวิโก’’ติ ปริหาสํ อกํสุ –

[5]

‘‘กิมคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกายํ, อสฺสาน มูลาย วเทหิ ราช;

พาราณสิํ สนฺตรพาหิรํ, อยมคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกา’’ติฯ

ตสฺมิํ กาเล ราชา ลชฺชิโต ตํ พาลํ นิกฺกฑฺฒาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺเสว อคฺฆาปนิกฏฺฐานํ อทาสิฯ โพธิสตฺโตปิ ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา คามิกพาลอคฺฆาปนิโก ลาลุทายี อโหสิ, ปณฺฑิตอคฺฆาปนิโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

ตณฺฑุลนาฬิชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

6. เทวธมฺมชาตกวณฺณนา

หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺนาติ อิทํ ภควา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ พหุภณฺฑิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิวาสี กิเรโก กุฏุมฺพิโก ภริยาย กาลกตาย ปพฺพชิฯ โส ปพฺพชนฺโต อตฺตโน ปริเวณญฺจ อคฺคิสาลญฺจ ภณฺฑคพฺภญฺจ กาเรตฺวา ภณฺฑคพฺภํ สปฺปิตณฺฑุลาทีหิ ปูเรตฺวา ปพฺพชิฯ

ปพฺพชิตฺวา จ ปน อตฺตโน ทาเส ปกฺโกสาเปตฺวา ยถารุจิตํ อาหารํ ปจาเปตฺวา ภุญฺชติ, พหุปริกฺขาโร จ อโหสิ , รตฺติํ อญฺญํ นิวาสนปารุปนํ โหติ, ทิวา อญฺญํฯ วิหารปจฺจนฺเต วสติฯ ตสฺเสกทิวสํ จีวรปจฺจตฺถรณาทีนิ นีหริตฺวา ปริเวเณ ปตฺถริตฺวา สุกฺขาเปนฺตสฺส สมฺพหุลา ชานปทา ภิกฺขู เสนาสนจาริกํ อาหิณฺฑนฺตา ปริเวณํ คนฺตฺวา จีวราทีนิ ทิสฺวา ‘‘กสฺสิมานี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ โส ‘‘มยฺหํ, อาวุโส’’ติ อาหฯ ‘‘อาวุโส, อิทมฺปิ จีวรํ, อิทมฺปิ นิวาสนํ, อิทมฺปิ ปจฺจตฺถรณํ, สพฺพํ ตุยฺหเมวา’’ติ? ‘‘อาม มยฺหเมวา’’ติฯ ‘‘อาวุโส ภควตา ตีณิ จีวรานิ อนุญฺญาตานิ, ตฺวํ เอวํ อปฺปิจฺฉสฺส พุทฺธสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา เอวํ พหุปริกฺขาโร ชาโต, เอหิ ตํ ทสพลสฺส สนฺติกํ เนสฺสามา’’ติ ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมํสุฯ

สตฺถา ทิสฺวาว ‘‘กิํ นุ โข, ภิกฺขเว , อนิจฺฉมานกํเยว ภิกฺขุํ คณฺหิตฺวา อาคตตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘ภนฺเต, อยํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ พหุปริกฺขาโร’’ติฯ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ’’ติ? ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติฯ ‘‘กสฺมา ปน ตฺวํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ ชาโต’’? ‘‘นนุ อหํ อปฺปิจฺฉตาย สนฺตุฏฺฐิตาย ปวิเวกสฺส วีริยารมฺภสฺส วณฺณํ วทามี’’ติฯ โส สตฺถุ วจนํ สุตฺวา กุปิโต ‘‘อิมินา ทานิ นีหาเรน จริสฺสามี’’ติ ปารุปนํ ฉฑฺเฑตฺวา ปริสมชฺเฌ เอกจีวโร อฏฺฐาสิฯ

อถ นํ สตฺถา อุปตฺถมฺภยมาโน ‘‘นนุ ตฺวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ หิโรตฺตปฺปคเวสโก ทกรกฺขสกาเลปิ หิโรตฺตปฺปํ คเวสมาโน ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ วิหาสิ, อถ กสฺมา อิทานิ เอวํ ครุเก พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา จตุปริสมชฺเฌ ปารุปนํ ฉฑฺเฑตฺวา หิโรตฺตปฺปํ ปหาย ฐิโตสี’’ติ? โส สตฺถุ วจนํ สุตฺวา หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา ตํ จีวรํ ปารุปิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจิํสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิฯ

อตีเต กาสิรฏฺเฐ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘มหิสาสกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ ตสฺส อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล รญฺโญ อญฺโญปิ ปุตฺโต ชาโต, ตสฺส ‘‘จนฺทกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ

ตสฺส ปน อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล โพธิสตฺตสฺส มาตา กาลมกาสิ, ราชา อญฺญํ อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สา รญฺโญ ปิยา อโหสิ มนาปา, สาปิ สํวาสมนฺวาย เอกํ ปุตฺตํ วิชายิ, ‘‘สูริยกุมาโร’’ติสฺส นามํ อกํสุฯ ราชา ปุตฺตํ ทิสฺวา ตุฏฺฐจิตฺโต ‘‘ภทฺเท, ปุตฺตสฺส เต วรํ ทมฺมี’’ติ อาหฯ เทวี, วรํ อิจฺฉิตกาเล คเหตพฺพํ กตฺวา ฐเปสิฯ สา ปุตฺเต วยปฺปตฺเต ราชานํ อาห – ‘‘เทเวน มยฺหํ ปุตฺตสฺส ชาตกาเล วโร ทินฺโน, ปุตฺตสฺส เม รชฺชํ เทหี’’ติฯ ราชา ‘‘มยฺหํ ทฺเว ปุตฺตา อคฺคิกฺขนฺธา วิย ชลมานา วิจรนฺติ, น สกฺกา ตว ปุตฺตสฺส รชฺชํ ทาตุ’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวาปิ ตํ ปุนปฺปุนํ ยาจมานเมว ทิสฺวา ‘‘อยํ มยฺหํ ปุตฺตานํ ปาปกมฺปิ จินฺเตยฺยา’’ติ ปุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘ตาตา, อหํ สูริยกุมารสฺส ชาตกาเล วรํ อทาสิํฯ อิทานิสฺส มาตา รชฺชํ ยาจติ, อหํ ตสฺส น ทาตุกาโม, มาตุคาโม นาม ปาโป, ตุมฺหากํ ปาปกมฺปิ จินฺเตยฺย, ตุมฺเห อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มม อจฺจเยน กุลสนฺตเก นคเร รชฺชํ กเรยฺยาถา’’ติ โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา อุยฺโยเชสิฯ เต ปิตรํ วนฺทิตฺวา ปาสาทา โอตรนฺเต ราชงฺคเณ กีฬมาโน สูริยกุมาโร ทิสฺวา ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘อหมฺปิ ภาติเกหิ สทฺธิํ คมิสฺสามี’’ติ เตหิ สทฺธิํเยว นิกฺขมิฯ เต หิมวนฺตํ ปวิสิํสุฯ

โพธิสตฺโต มคฺคา โอกฺกมฺม รุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา สูริยกุมารํ อามนฺเตสิ ‘‘ตาต สูริยกุมาร, เอตํ สรํ คนฺตฺวา นฺหตฺวา จ ปิวิตฺวา จ ปทุมินิปณฺเณหิ อมฺหากมฺปิ ปานียํ อาเนหี’’ติฯ ตํ ปน สรํ เวสฺสวณสฺส สนฺติกา เอเกน ทกรกฺขเสน ลทฺธํ โหติ, เวสฺสวโณ จ ตํ อาห – ‘‘ฐเปตฺวา เทวธมฺมชานนเก เย อญฺเญ อิมํ สรํ โอตรนฺติ, เต ขาทิตุํ ลภสิฯ อโนติณฺเณ น ลภสี’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย โส รกฺขโส เย ตํ สรํ โอตรนฺติ, เต เทวธมฺเม ปุจฺฉิตฺวา เย น ชานนฺติ, เต ขาทติฯ อถ โข สูริยกุมาโร ตํ สรํ คนฺตฺวา อวีมํสิตฺวาว โอตริฯ อถ นํ โส รกฺขโส คเหตฺวา ‘‘เทวธมฺเม ชานาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘เทวธมฺมา นาม จนฺทิมสูริยา’’ติ อาหฯ อถ นํ ‘‘ตฺวํ เทวธมฺเม น ชานาสี’’ติ วตฺวา อุทกํ ปเวเสตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐาเน ฐเปสิฯ โพธิสตฺโตปิ ตํ อติจิรายนฺตํ ทิสฺวา จนฺทกุมารํ เปเสสิฯ รกฺขโส ตมฺปิ คเหตฺวา ‘‘เทวธมฺเม ชานาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม ชานามิ, เทวธมฺมา นาม จตสฺโส ทิสา’’ติฯ รกฺขโส ‘‘น ตฺวํ เทวธมฺเม ชานาสี’’ติ ตมฺปิ คเหตฺวา ตตฺเถว ฐเปสิฯ

โพธิสตฺโต ตสฺมิมฺปิ จิรายนฺเต ‘‘เอเกน อนฺตราเยน ภวิตพฺพ’’นฺติ สยํ ตตฺถ คนฺตฺวา ทฺวินฺนมฺปิ โอตรณปทวฬญฺชํ ทิสฺวา ‘‘รกฺขสปริคฺคหิเตน อิมินา สเรน ภวิตพฺพ’’นฺติ ขคฺคํ สนฺนยฺหิตฺวา ธนุํ คเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ ทกรกฺขโส โพธิสตฺตํ อุทกํ อโนตรนฺตํ ทิสฺวา วนกมฺมิกปุริโส วิย หุตฺวา โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘โภ, ปุริส, ตฺวํ มคฺคกิลนฺโต กสฺมา อิมํ สรํ โอตริตฺวา นฺหตฺวา ปิวิตฺวา ภิสมุฬาลํ ขาทิตฺวา ปุปฺผานิ ปิฬนฺธิตฺวา ยถาสุขํ น คจฺฉสี’’ติ? โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘เอโส ยกฺโข ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘ตยา เม ภาติกา คหิตา’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, คหิตา’’ติฯ ‘‘กิํ การณา’’ติ? ‘‘อหํ อิมํ สรํ โอติณฺณเก ลภามี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน สพฺเพว ลภสี’’ติ? ‘‘เย เทวธมฺเม ชานนฺติ, เต ฐเปตฺวา อวเสเส ลภามี’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปน เต เทวธมฺเมหิ อตฺโถ’’ติ? ‘‘อาม, อตฺถี’’ติฯ ‘‘ยทิ เอวํ อหํ เต เทวธมฺเม กเถสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ กเถหิ, อหํ เทวธมฺเม สุณิสฺสามี’’ติฯ โพธิสตฺโต อาห ‘‘อหํ เทวธมฺเม กเถยฺยํ, กิลิฏฺฐคตฺโต ปนมฺหี’’ติฯ ยกฺโข โพธิสตฺตํ นฺหาเปตฺวา โภชนํ โภเชตฺวา ปานียํ ปาเยตฺวา ปุปฺผานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา คนฺเธหิ วิลิมฺปาเปตฺวา อลงฺกตมณฺฑปมชฺเฌ ปลฺลงฺกํ อตฺถริตฺวา อทาสิฯ

โพธิสตฺโต อาสเน นิสีทิตฺวา ยกฺขํ ปาทมูเล นิสีทาเปตฺวา ‘‘เตน หิ โอหิตโสโต สกฺกจฺจํ เทวธมฺเม สุณาหี’’ติ อิมํ คาถมาห –

[6]

‘‘หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺนา, สุกฺกธมฺมสมาหิตา;

สนฺโต สปฺปุริสา โลเก, เทวธมฺมาติ วุจฺจเร’’ติฯ

ตตฺถ หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺนาติ หิริยา จ โอตฺตปฺเปน จ สมนฺนาคตาฯ เตสุ กายทุจฺจริตาทีหิ หิริยตีติ หิรี, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํฯ เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา หิรี, พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํฯ อตฺตาธิปเตยฺยา หิรี, โลกาธิปเตยฺยํ โอตฺตปฺปํฯ ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา หิรี, ภยสภาวสณฺฐิตํ โอตฺตปฺปํฯ สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํฯ

ตตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานํ หิริํ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺฐาเปติ – ชาติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ฯ กถํ? ‘‘ปาปกรณํ นาเมตํ น ชาติสมฺปนฺนานํ กมฺมํ, หีนชจฺจานํ เกวฏฺฏาทีนํ กมฺมํ, มาทิสสฺส ชาติสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ ตาว ชาติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิริํ สมุฏฺฐาเปติฯ ตถา ‘‘ปาปกรณํ นาเมตํ ทหเรหิ กตฺตพฺพํ กมฺมํ, มาทิสสฺส วเย ฐิตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิริํ สมุฏฺฐาเปติฯ ตถา ‘‘ปาปกมฺมํ นาเมตํ ทุพฺพลชาติกานํ กมฺมํ, มาทิสสฺส สูรภาวสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิริํ สมุฏฺฐาเปติฯ ตถา ‘‘ปาปกมฺมํ นาเมตํ อนฺธพาลานํ กมฺมํ, น ปณฺฑิตานํ, มาทิสสฺส ปณฺฑิตสฺส พหุสฺสุตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิริํ สมุฏฺฐาเปติฯ เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานํ หิริํ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺฐาเปติฯ สมุฏฺฐาเปตฺวา จ ปน อตฺตโน จิตฺเต หิริํ ปเวเสตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติฯ เอวํ หิรี อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา นาม โหติฯ

กถํ โอตฺตปฺปํ พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ นาม? ‘‘สเจ ตฺวํ ปาปกมฺมํ กริสฺสสิ, จตูสุ ปริสาสุ ครหปฺปตฺโต ภวิสฺสสิฯ

‘‘ครหิสฺสนฺติ ตํ วิญฺญู, อสุจิํ นาคริโก ยถา;

วชฺชิโต สีลวนฺเตหิ, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1 พลราสิวณฺณนา) –

เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺโต หิ พหิทฺธาสมุฏฺฐิเตน โอตฺตปฺเปน ปาปกมฺมํ น กโรติฯ เอวํ โอตฺตปฺปํ พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ นาม โหติฯ

กถํ หิรี อตฺตาธิปเตยฺยา นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต อตฺตานํ อธิปติํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ‘‘มาทิสสฺส สทฺธาปพฺพชิตสฺส พหุสฺสุตสฺส ธุตงฺคธรสฺส น ยุตฺตํ ปาปกมฺมํ กาตุ’’นฺติ ปาปํ น กโรติฯ เอวํ หิรี อตฺตาธิปเตยฺยา นาม โหติฯ เตนาห ภควา –

‘‘โส อตฺตานํเยว อธิปติํ กตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติฯ สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติฯ สุทฺธมตฺตานํ ปริหรตี’’ติ (อ. นิ. 3.40)ฯ

กถํ โอตฺตปฺปํ โลกาธิปเตยฺยํ นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต โลกํ อธิปติํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติฯ ยถาห –

‘‘มหา โข ปนายํ โลกสนฺนิวาโสฯ มหนฺตสฺมิํ โข ปน โลกสนฺนิวาเส สนฺติ สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมนฺโต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน, เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ชานนฺติ, เตปิ มํ เอวํ ชานิสฺสนฺติ ‘ปสฺสถ โภ, อิมํ กุลปุตฺตํ, สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติฯ

‘‘สนฺติ เทวตา อิทฺธิมนฺติโย ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุนิโย, ตา ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ชานนฺติ, ตาปิ มํ เอวํ ชานิสฺสนฺติ ‘ปสฺสถ โภ, อิมํ กุลปุตฺตํ, สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติฯ โส โลกํเยว อธิปติํ เชฏฺฐกํ กริตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติฯ สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติฯ สุทฺธมตฺตานํ ปริหรตี’’ติ (อ. นิ. 3.40)ฯ

เอวํ โอตฺตปฺปํ โลกาธิปเตยฺยํ นาม โหติฯ

‘‘ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา หิรี, ภยสภาวสณฺฐิตํ โอตฺตปฺป’’นฺติ เอตฺถ ปน ลชฺชาติ ลชฺชนากาโร, เตน สภาเวน สณฺฐิตา หิรีฯ ภยนฺติ อปายภยํ, เตน สภาเวน สณฺฐิตํ โอตฺตปฺปํฯ ตทุภยมฺปิ ปาปปริวชฺชเน ปากฏํ โหติฯ เอกจฺโจ หิ ยถา นาเมโก กุลปุตฺโต อุจฺจารปสฺสาวาทีนิ กโรนฺโต ลชฺชิตพฺพยุตฺตกํ เอกํ ทิสฺวา ลชฺชนาการปฺปตฺโต ภเวยฺย หีฬิโต, เอวเมวํ อชฺฌตฺตํ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติฯ เอกจฺโจ อปายภยภีโต หุตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติฯ ตตฺริทํ โอปมฺมํ – ยถา หิ ทฺวีสุ อโยคุเฬสุ เอโก สีตโล ภเวยฺย คูถมกฺขิโต, เอโก อุณฺโห อาทิตฺโตฯ ตตฺถ ปณฺฑิโต สีตลํ คูถมกฺขิตตฺตา ชิคุจฺฉนฺโต น คณฺหาติ, อิตรํ ฑาหภเยนฯ ตตฺถ สีตลสฺส คูถมกฺขิตสฺส ชิคุจฺฉาย อคณฺหนํ วิย อชฺฌตฺตํ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปสฺส อกรณํ, อุณฺหสฺส ฑาหภเยน อคณฺหนํ วิย อปายภเยน ปาปสฺส อกรณํ เวทิตพฺพํฯ

‘‘สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺป’’นฺติ อิทมฺปิ ทฺวยํ ปาปปริวชฺชเนเยว ปากฏํ โหติฯ เอกจฺโจ หิ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณาติ จตูหิ การเณหิ สปฺปติสฺสวลกฺขณํ หิริํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปาปํ น กโรติฯ เอกจฺโจ อตฺตานุวาทภยํ, ปรานุวาทภยํ , ทณฺฑภยํ, ทุคฺคติภยนฺติ จตูหิ การเณหิ วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปาปํ น กโรติฯ ตตฺถ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณาทีนิ เจว อตฺตานุวาทภยาทีนิ จ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพานิฯ เตสํ วิตฺถาโร องฺคุตฺตรนิกายฏฺฐกถายํ วุตฺโตฯ

สุกฺกธมฺมสมาหิตาติ อิทเมว หิโรตฺตปฺปํ อาทิํ กตฺวา กตฺตพฺพา กุสลา ธมฺมา สุกฺกธมฺมา นาม, เต สพฺพสงฺคาหกนเยน จตุภูมกโลกิยโลกุตฺตรธมฺมาฯ เตหิ สมาหิตา สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ สนฺโต สปฺปุริสา โลเกติ กายกมฺมาทีนํ สนฺตตาย สนฺโต, กตญฺญุกตเวทิตาย โสภนา ปุริสาติ สปฺปุริสาฯ โลโก ปน สงฺขารโลโก, สตฺตโลโก, โอกาสโลโก, ขนฺธโลโก, อายตนโลโก, ธาตุโลโกติ อเนกวิโธฯ ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา…เป.… อฏฺฐารส โลกา อฏฺฐารส ธาตุโย’’ติ (ปฏิ. ม. 1.112) เอตฺถ สงฺขารโลโก วุตฺโตฯ ขนฺธโลกาทโย ตทนฺโตคธาเยวฯ ‘‘อยํ โลโก ปรโลโก, เทวโลโก มนุสฺสโลโก’’ติอาทีสุ (มหานิ. 3; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 2) ปน สตฺตโลโก วุตฺโตฯ

‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา, ปริหรนฺติ ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา;

ตาว สหสฺสธา โลโก, เอตฺถ เต วตฺตเต วโส’’ติฯ (ม. นิ. 1.503) –

เอตฺถ โอกาสโลโก วุตฺโตฯ เตสุ อิธ สตฺตโลโก อธิปฺเปโตฯ สตฺตโลกสฺมิญฺหิ เย เอวรูปา สปฺปุริสา, เต เทวธมฺมาติ วุจฺจนฺติฯ

ตตฺถ เทวาติ สมฺมุติเทวา, อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวาติ ติวิธาฯ เตสุ มหาสมฺมตกาลโต ปฏฺฐาย โลเกน ‘‘เทวา’’ติ สมฺมตตฺตา ราชราชกุมาราทโย สมฺมุติเทวา นามฯ เทวโลเก อุปฺปนฺนา อุปปตฺติเทวา นามฯ ขีณาสวา ปน วิสุทฺธิเทวา นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘สมฺมุติเทวา นาม ราชาโน เทวิโย ราชกุมาราฯ อุปปตฺติเทวา นาม ภุมฺมเทเว อุปาทาย ตทุตฺตริเทวาฯ วิสุทฺธิเทวา นาม พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา ขีณาสวา’’ติ (จูฬนิ. โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 32; ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทส 119)ฯ

อิเมสํ เทวานํ ธมฺมาติ เทวธมฺมาฯ วุจฺจเรติ วุจฺจนฺติฯ หิโรตฺตปฺปมูลกา หิ กุสลา ธมฺมา กุลสมฺปทาย เจว เทวโลเก นิพฺพตฺติยา จ วิสุทฺธิภาวสฺส จ การณตฺตา การณฏฺเฐน ติวิธานมฺปิ เตสํ เทวานํ ธมฺมาติ เทวธมฺมา, เตหิ เทวธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ปุคฺคลาปิ เทวธมฺมาฯ ตสฺมา ปุคฺคลาธิฏฺฐานเทสนาย เต ธมฺเม ทสฺเสนฺโต ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา โลเก, เทวธมฺมาติ วุจฺจเร’’ติ อาหฯ

ยกฺโข อิมํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘ปณฺฑิต, อหํ ตุมฺหากํ ปสนฺโน, เอกํ ภาตรํ เทมิ, กตรํ อาเนมี’’ติ? ‘‘กนิฏฺฐํ อาเนหี’’ติฯ ‘‘ปณฺฑิต, ตฺวํ เกวลํ เทวธมฺเม ชานาสิเยว, น ปน เตสุ วตฺตสี’’ติฯ ‘‘กิํ การณา’’ติ? ‘‘ยํการณา เชฏฺฐกํ ฐเปตฺวา กนิฏฺฐํ อาณาเปนฺโต เชฏฺฐาปจายิกกมฺมํ น กโรสี’’ติฯ เทวธมฺเม จาหํ, ยกฺข, ชานามิ, เตสุ จ วตฺตามิฯ มยญฺหิ อิมํ อรญฺญํ เอตํ นิสฺสาย ปวิฏฺฐาฯ เอตสฺส หิ อตฺถาย อมฺหากํ ปิตรํ เอตสฺส มาตา รชฺชํ ยาจิ, อมฺหากํ ปน ปิตา ตํ วรํ อทตฺวา อมฺหากํ อนุรกฺขณตฺถาย อรญฺญวาสํ อนุชานิฯ โส กุมาโร อนุวตฺติตฺวา อมฺเหหิ สทฺธิํ อาคโตฯ ‘‘ตํ อรญฺเญ เอโก ยกฺโข ขาที’’ติ วุตฺเตปิ น โกจิ สทฺทหิสฺสติ, เตนาหํ ครหภยภีโต ตเมว อาณาเปมีติฯ ‘‘สาธุ สาธุ ปณฺฑิต, ตฺวํ เทวธมฺเม จ ชานาสิ, เตสุ จ วตฺตสี’’ติ ปสนฺโน ยกฺโข โพธิสตฺตสฺส สาธุการํ ทตฺวา ทฺเวปิ ภาตโร อาเนตฺวา อทาสิฯ

อถ นํ โพธิสตฺโต อาห – ‘‘สมฺม, ตฺวํ ปุพฺเพ อตฺตนา กเตน ปาปกมฺเมน ปเรสํ มํสโลหิตขาทโก ยกฺโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต, อิทานิปิ ปาปเมว กโรสิ, อิทํ เต ปาปกมฺมํ นิรยาทีหิ มุจฺจิตุํ โอกาสํ น ทสฺสติ , ตสฺมา อิโต ปฏฺฐาย ปาปํ ปหาย กุสลํ กโรหี’’ติฯ อสกฺขิ จ ปน ตํ ทเมตุํฯ โส ตํ ยกฺขํ ทเมตฺวา เตน สํวิหิตารกฺโข ตตฺเถว วสนฺโต เอกทิวสํ นกฺขตฺตํ โอโลเกตฺวา ปิตุ กาลกตภาวํ ญตฺวา ยกฺขํ อาทาย พาราณสิํ คนฺตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา จนฺทกุมารสฺส โอปรชฺชํ, สูริยกุมารสฺส เสนาปติฏฺฐานํ, ทตฺวา ยกฺขสฺส รมณีเย ฐาเน อายตนํ กาเรตฺวา, ยถา โส อคฺคมาลํ อคฺคปุปฺผํ อคฺคภตฺตญฺจ ลภติ, ตถา อกาสิฯ โส ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทกรกฺขโส พหุภณฺฑิกภิกฺขุ อโหสิ, สูริยกุมาโร อานนฺโท, จนฺทกุมาโร สาริปุตฺโต, เชฏฺฐกภาตา มหิสาสกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

เทวธมฺมชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

7. กฏฺฐหาริชาตกวณฺณนา

ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วาสภขตฺติยํ อารพฺภ กเถสิฯ วาสภขตฺติยาย วตฺถุ ทฺวาทสกนิปาเต ภทฺทสาลชาตเก อาวิภวิสฺสติฯ สา กิร มหานามสฺส สกฺกสฺส ธีตา นาคมุณฺฑาย นาม ทาสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ชาตา โกสลราชสฺส อคฺคมเหสี อโหสิฯ สา รญฺโญ ปุตฺตํ วิชายิฯ ราชา ปนสฺสา ปจฺฉา ทาสิภาวํ ญตฺวา ฐานํ ปริหาเปสิ, ปุตฺตสฺส วิฏฏูภสฺสาปิ ฐานํ ปริหาเปสิเยวฯ เต อุโภปิ อนฺโตนิเวสเนเยว วสนฺติฯ สตฺถา ตํ การณํ ญตฺวา ปุพฺพณฺหสมเย ปญฺจสตภิกฺขุปริวุโต รญฺโญ นิเวสนํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘มหาราช, กหํ วาสภขตฺติยา’’ติ อาหฯ ‘‘ราชา ตํ การณํ อาโรเจสิฯ มหาราช วาสภขตฺติยา กสฺส ธีตา’’ติ? ‘‘มหานามสฺส ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อาคจฺฉมานา กสฺส อาคตา’’ติ? ‘‘มยฺหํ ภนฺเต’’ติฯ

มหาราช สา รญฺโญ ธีตา, รญฺโญว อาคตา, ราชานํเยว ปฏิจฺจ ปุตฺตํ ลภิ, โส ปุตฺโต กิํการณา ปิตุ สนฺตกสฺส รชฺชสฺส สามิโก น โหติ, ปุพฺเพ ราชาโน มุหุตฺติกาย กฏฺฐหาริกาย กุจฺฉิสฺมิมฺปิ ปุตฺตํ ลภิตฺวา ปุตฺตสฺส รชฺชํ อทํสูติฯ ราชา ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจิ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต ราชา มหนฺเตน ยเสน อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปุปฺผผลโลเภน วิจรนฺโต อุยฺยานวนสณฺเฑ คายิตฺวา ทารูนิ อุทฺธรมานํ เอกํ อิตฺถิํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต สํวาสํ กปฺเปสิฯ ตงฺขณญฺเญว โพธิสตฺโต ตสฺสา กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, ตาวเทว ตสฺสา วชิรปูริตา วิย ครุกา กุจฺฉิ อโหสิฯ สา คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา ‘‘คพฺโภ เม, เทว, ปติฏฺฐิโต’’ติ อาหฯ ราชา องฺคุลิมุทฺทิกํ ทตฺวา ‘‘สเจ ธีตา โหติ, อิมํ วิสฺสชฺเชตฺวา โปเสยฺยาสิ, สเจ ปุตฺโต โหติ, องฺคุลิมุทฺทิกาย สทฺธิํ มม สนฺติกํ อาเนยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ

สาปิ ปริปกฺกคพฺภา โพธิสตฺตํ วิชายิฯ ตสฺส อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล กีฬามณฺฑเล กีฬนฺตสฺส เอวํ วตฺตาโร โหนฺติ ‘‘นิปฺปิติเกนมฺหา ปหฏา’’ติฯ ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺม, โก มยฺหํ ปิตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ตาต, ตฺวํ พาราณสิรญฺโญ ปุตฺโต’’ติฯ ‘‘อมฺม, อตฺถิ ปน โกจิ สกฺขี’’ติ? ตาต ราชา อิมํ มุทฺทิกํ ทตฺวา ‘‘สเจ ธีตา โหติ, อิมํ วิสฺสชฺเชตฺวา โปเสยฺยาสิ, สเจ ปุตฺโต โหติ, อิมาย องฺคุลิมุทฺทิกาย สทฺธิํ อาเนยฺยาสี’’ติ วตฺวา คโตติฯ ‘‘อมฺม, เอวํ สนฺเต กสฺมา มํ ปิตุ สนฺติกํ น เนสี’’ติ ฯ สา ปุตฺตสฺส อชฺฌาสยํ ญตฺวา ราชทฺวารํ คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรจาเปสิฯ รญฺญา จ ปกฺโกสาปิตา ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘อยํ เต, เทว, ปุตฺโต’’ติ อาหฯ ราชา ชานนฺโตปิ ปริสมชฺเฌ ลชฺชาย ‘‘น มยฺหํ ปุตฺโต’’ติ อาหฯ ‘‘อยํ เต, เทว, มุทฺทิกา, อิมํ สญฺชานาสี’’ติฯ ‘‘อยมฺปิ มยฺหํ มุทฺทิกา น โหตี’’ติฯ ‘‘เทว, อิทานิ ฐเปตฺวา สจฺจกิริยํ อญฺโญ มม สกฺขิ นตฺถิ, สจายํ ทารโก ตุมฺเห ปฏิจฺจ ชาโต, อากาเส ติฏฺฐตุ, โน เจ, ภูมิยํ ปติตฺวา มรตู’’ติ โพธิสตฺตสฺส ปาเท คเหตฺวา อากาเส ขิปิฯ โพธิสตฺโต อากาเส ปลฺลงฺกมาภุชิตฺวา นิสินฺโน มธุรสฺสเรน ปิตุ ธมฺมํ กเถนฺโต อิมํ คาถมาห –

[7]

‘‘ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช, ตฺวํ มํ โปส ชนาธิป;

อญฺเญปิ เทโว โปเสติ, กิญฺจ เทโว สกํ ปช’’นฺติฯ

ตตฺถ ปุตฺโต ตฺยาหนฺติ ปุตฺโต เต อหํฯ ปุตฺโต จ นาเมส อตฺรโช, เขตฺตโช, อนฺเตวาสิโก, ทินฺนโกติ จตุพฺพิโธฯ ตตฺถ อตฺตานํ ปฏิจฺจ ชาโต อตฺรโช นามฯ สยนปิฏฺเฐ ปลฺลงฺเก อุเรติเอวมาทีสุ นิพฺพตฺโต เขตฺตโช นามฯ สนฺติเก สิปฺปุคฺคณฺหนโก อนฺเตวาสิโก นามฯ โปสาวนตฺถาย ทินฺโน ทินฺนโก นามฯ อิธ ปน อตฺรชํ สนฺธาย ‘‘ปุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ รญฺเชตีติ ราชา, มหนฺโต ราชา มหาราชาฯ ตมาลปนฺโต อาห ‘‘มหาราชา’’ติฯ ตฺวํ มํ โปส ชนาธิปาติ ชนาธิป มหาชนเชฏฺฐก ตฺวํ มํ โปส ภรสฺสุ วฑฺเฒหิฯ อญฺเญปิ เทโว โปเสตีติ อญฺเญปิ หตฺถิพนฺธาทโย มนุสฺเส, หตฺถิอสฺสาทโย ติรจฺฉานคเต จ พหุชเน เทโว โปเสติฯ กิญฺจ เทโว สกํ ปชนฺติ เอตฺถ ปน กิญฺจาติ ครหตฺเถ จ อนุคฺคหณตฺเถ จ นิปาโตฯ ‘‘สกํ ปชํ อตฺตโน ปุตฺตํ มํ เทโว น โปเสตี’’ติ วทนฺโต ครหติ นาม, ‘‘อญฺเญ พหุชเน โปเสตี’’ติ วทนฺโต อนุคฺคณฺหติ นามฯ อิติ โพธิสตฺโต ครหนฺโตปิ อนุคฺคณฺหนฺโตปิ ‘‘กิญฺจ เทโว สกํ ปช’’นฺติ อาหฯ

ราชา โพธิสตฺตสฺส อากาเส นิสีทิตฺวา เอวํ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส สุตฺวา ‘‘เอหิ, ตาตา’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ, ‘‘อหเมว โปเสสฺสามิ, อหเมว โปเสสฺสามี’’ติ หตฺถสหสฺสํ ปสาริยิตฺถฯ โพธิสตฺโต อญฺญสฺส หตฺเถ อโนตริตฺวา รญฺโญว หตฺเถ โอตริตฺวา องฺเก นิสีทิฯ ราชา ตสฺส โอปรชฺชํ ทตฺวา มาตรํ อคฺคมเหสิํ อกาสิฯ โส ปิตุ อจฺจเยน กฏฺฐวาหนราชา นาม หุตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา โกสลรญฺโญ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ ทสฺเสตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตา มหามายา อโหสิ, ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา, กฏฺฐวาหนราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กฏฺฐหาริชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

8. คามณิชาตกวณฺณนา

อปิ อตรมานานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอสฺสฏฺฐวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ อิมสฺมิํ ปน ชาตเก ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ จ อตีตวตฺถุ จ เอกาทสกนิปาเต สํวรชาตเก อาวิภวิสฺสติฯ วตฺถุ หิ ตสฺมิญฺจ อิมสฺมิญฺจ เอกสทิสเมว, คาถา ปน นานาฯ คามณิกุมาโร โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ภาติกสตสฺส กนิฏฺโฐปิ หุตฺวา ภาติกสตปริวาริโต เสตจฺฉตฺตสฺสเหฏฺฐา วรปลฺลงฺเก นิสินฺโน อตฺตโน ยสสมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ มยฺหํ ยสสมฺปตฺติ อมฺหากํ อาจริยสฺส สนฺตกา’’ติ ตุฏฺโฐ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –

[8]

‘‘อปิ อตรมานานํ, ผลาสาว สมิชฺฌติ;

วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, เอวํ ชานาหิ คามณี’’ติฯ

ตตฺถ อปีติ นิปาตมตฺตํฯ อตรมานานนฺติ ปณฺฑิตานํ โอวาเท ฐตฺวา อตริตฺวา อเวคายิตฺวา อุปาเยน กมฺมํ กโรนฺตานํฯ ผลาสาว สมิชฺฌตีติ ยถาปตฺถิเก ผเล อาสา ตสฺส ผลสฺส นิปฺผตฺติยา สมิชฺฌติเยวฯ อถ วา ผลาสาติ อาสาผลํ, ยถาปตฺถิตํ ผลํ สมิชฺฌติเยวาติ อตฺโถฯ วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมีติ เอตฺถ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ เสฏฺฐจริยตฺตา พฺรหฺมจริยํ นาม, ตญฺจ ตมฺมูลิกาย ยสสมฺปตฺติยา ปฏิลทฺธตฺตา วิปกฺกํ นามฯ โย วาสฺส ยโส นิปฺผนฺโน, โสปิ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมจริยํ นามฯ เตนาห ‘‘วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมี’’ติฯ เอวํ ชานาหิ คามณีติ กตฺถจิ คามิกปุริโสปิ คามเชฏฺฐโกปิ คามณีฯ อิธ ปน สพฺพชนเชฏฺฐกํ อตฺตานํ สนฺธายาหฯ อมฺโภ คามณิ, ตฺวํ เอตํ การณํ เอวํ ชานาหิ, อาจริยํ นิสฺสาย ภาติกสตํ อติกฺกมิตฺวา อิทํ มหารชฺชํ ปตฺโตสฺมีติ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตสฺมิํ ปน รชฺชํ ปตฺเต สตฺตฏฺฐทิวสจฺจเยน สพฺเพปิ ภาตโร อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คตา ฯ คามณิราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโต, โพธิสตฺโตปิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺฐิโตฯ

สตฺถา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา คามณิกุมาโร โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อโหสิ, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

คามณิชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

9. มฆเทวชาตกวณฺณนา

อุตฺตมงฺครุหา มยฺหนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาภินิกฺขมนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ เหฏฺฐา นิทานกถายํ กถิตเมวฯ ตสฺมิํ ปน กาเล ภิกฺขู ทสพลสฺส เนกฺขมฺมํ วณฺณยนฺตา นิสีทิํสุฯ อถ สตฺถา ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา พุทฺธาสเน นิสินฺโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, น อญฺญาย กถาย, ตุมฺหากํเยว ปน เนกฺขมฺมํ วณฺณยมานา นิสินฺนามฺหา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต เอตรหิเยว เนกฺขมฺมํ นิกฺขนฺโต, ปุพฺเพปิ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ อาหฯ ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจิํสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิฯ

อตีเต วิเทหรฏฺเฐ มิถิลายํ มฆเทโว นาม ราชา อโหสิ ธมฺมิโก ธมฺมราชาฯ โส จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ กุมารกีฬํ กีฬิ, ตถา โอปรชฺชํ, ตถา มหารชฺชํ กตฺวา ทีฆมทฺธานํ เขเปตฺวา เอกทิวสํ กปฺปกํ อามนฺเตสิ ‘‘ยทา เม, สมฺม กปฺปก, สิรสฺมิํ ปลิตานิ ปสฺเสยฺยาสิ, อถ เม อาโรเจยฺยาสี’’ติฯ กปฺปโกปิ ทีฆมทฺธานํ เขเปตฺวา เอกทิวสํ รญฺโญ อญฺชนวณฺณานํ เกสานํ อนฺตเร เอกเมว ปลิตํ ทิสฺวา ‘‘เทว, เอกํ เต ปลิตํ ทิสฺสตี’’ติ อาโรเจสิฯ ‘‘เตน หิ เม, สมฺม, ตํ ปลิตํ อุทฺธริตฺวา ปาณิมฺหิ ฐเปหี’’ติ จ วุตฺเต สุวณฺณสณฺฑาเสน อุทฺธริตฺวา รญฺโญ ปาณิมฺหิ ปติฏฺฐาเปสิฯ ตทา รญฺโญ จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ อายุ อวสิฏฺฐํ โหติฯ เอวํ สนฺเตปิ ปลิตํ ทิสฺวาว มจฺจุราชานํ อาคนฺตฺวา สมีเป ฐิตํ วิย อตฺตานํ อาทิตฺตปณฺณสาลํ ปวิฏฺฐํ วิย จ มญฺญมาโน สํเวคํ อาปชฺชิตฺวา ‘‘พาล มฆเทว, ยาว ปลิตสฺสุปฺปาทาว อิเม กิเลเส ชหิตุํ นาสกฺขี’’ติ จินฺเตสิฯ

ตสฺเสวํ ปลิตปาตุภาวํ อาวชฺเชนฺตสฺส อนฺโตฑาโห อุปฺปชฺชิ, สรีรา เสทา มุจฺจิํสุ, สาฏกา ปีเฬตฺวา อปเนตพฺพาการปฺปตฺตา อเหสุํฯ โส ‘‘อชฺเชว มยา นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ กปฺปกสฺส สตสหสฺสุฏฺฐานกํ คามวรํ ทตฺวา เชฏฺฐปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, มม สีเส ปลิตํ ปาตุภูตํ, มหลฺลโกมฺหิ ชาโต, ภุตฺตา โข ปน เม มานุสกา กามา, อิทานิ ทิพฺเพ กาเม ปริเยสิสฺสามิ, เนกฺขมฺมกาโล มยฺหํ, ตฺวํ อิมํ รชฺชํ ปฏิปชฺช, อหํ ปน ปพฺพชิตฺวา มฆเทวอมฺพวนุยฺยาเน วสนฺโต สมณธมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อาหฯ ตํ เอวํ ปพฺพชิตุกามํ อมจฺจา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, กิํ ตุมฺหากํ ปพฺพชฺชาการณ’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ ราชา ปลิตํ หตฺเถน คเหตฺวา อมจฺจานํ อิมํ คาถมาห –

[9]

‘‘อุตฺตมงฺครุหา มยฺหํ, อิเม ชาตา วโยหรา;

ปาตุภูตา เทวทูตา, ปพฺพชฺชาสมโย มมา’’ติฯ

ตตฺถ อุตฺตมงฺครุหาติ เกสาฯ เกสา หิ สพฺเพสํ หตฺถปาทาทีนํ องฺคานํ อุตฺตเม สิรสฺมิํ รุหตฺตา ‘‘อุตฺตมงฺครุหา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อิเม ชาตา วโยหราติ ปสฺสถ, ตาตา, ปลิตปาตุภาเวน ติณฺณํ วยานํ หรณโต อิเม ชาตา วโยหราฯ ปาตุภูตาติ นิพฺพตฺตาฯ เทวทูตาติ เทโว วุจฺจติ มจฺจุ, ตสฺส ทูตาติ เทวทูตาฯ สิรสฺมิญฺหิ ปลิเตสุ ปาตุภูเตสุ มจฺจุราชสฺส สนฺติเก ฐิโต วิย โหติ, ตสฺมา ปลิตานิ ‘‘มจฺจุเทวสฺส ทูตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เทวา วิย ทูตาติปิ เทวทูตาฯ ยถา หิ อลงฺกตปฏิยตฺตาย เทวตาย อากาเส ฐตฺวา ‘‘อสุกทิวเส ตฺวํ มริสฺสสี’’ติ วุตฺเต ตํ ตเถว โหติ, เอวํ สิรสฺมิํ ปลิเตสุ ปาตุภูเตสุ เทวตาย พฺยากรณสทิสเมว โหติ, ตสฺมา ปลิตานิ ‘‘เทวสทิสา ทูตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ วิสุทฺธิเทวานํ ทูตาติปิ เทวทูตาฯ สพฺพโพธิสตฺตา หิ ชิณฺณพฺยาธิมตปพฺพชิเต ทิสฺวาว สํเวคมาปชฺชิตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชนฺติฯ ยถาห –

‘‘ชิณฺณญฺจ ทิสฺวา ทุขิตญฺจ พฺยาธิตํ, มตญฺจ ทิสฺวา คตมายุสงฺขยํ;

กาสายวตฺถํ ปพฺพชิตญฺจ ทิสฺวา, ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราชา’’ติฯ (เถรคา. 73 โถกํ วิสทิสํ);

อิมินา ปริยาเยน ปลิตานิ วิสุทฺธิเทวานํ ทูตตฺตา ‘‘เทวทูตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ปพฺพชฺชาสมโย มมาติ คิหิภาวโต นิกฺขนฺตฏฺเฐน ‘‘ปพฺพชฺชา’’ติ ลทฺธนามสฺส สมณลิงฺคคหณสฺส กาโล มยฺหนฺติ ทสฺเสติฯ

โส เอวํ วตฺวา ตํ ทิวสเมว รชฺชํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตสฺมิํเยว มฆเทวอมฺพวเน วิหรนฺโต จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา อปริหีนชฺฌาเน ฐิโต กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ปุน ตโต จุโต มิถิลายํเยว นิมิ นาม ราชา หุตฺวา โอสกฺกมานํ อตฺตโน วํสํ ฆเฏตฺวา ตตฺเถว อมฺพวเน ปพฺพชิตฺวา พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา ปุน พฺรหฺมโลกูปโคว อโหสิฯ

สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, ปุพฺเพปิ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโนฯ อิติ ภควา อิมานิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา กปฺปโก อานนฺโท อโหสิ, ปุตฺโต ราหุโล, มฆเทวราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มฆเทวชาตกวณฺณนา นวมาฯ

10. สุขวิหาริชาตกวณฺณนา

ยญฺจ อญฺเญ น รกฺขนฺตีติ อิทํ สตฺถา อนุปิยนครํ นิสฺสาย อนุปิยอมฺพวเน วิหรนฺโต สุขวิหาริํ ภทฺทิยตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ สุขวิหารี ภทฺทิยตฺเถโร ฉขตฺติยสมาคเม อุปาลิสตฺตโม ปพฺพชิโตฯ เตสุ ภทฺทิยตฺเถโร จ, กิมิลตฺเถโร จ, ภคุตฺเถโร จ, อุปาลิตฺเถโร จ อรหตฺตํ ปตฺตา, อานนฺทตฺเถโร โสตาปนฺโน ชาโต, อนุรุทฺธตฺเถโร ทิพฺพจกฺขุโก, เทวทตฺโต ฌานลาภี ชาโตฯ ฉนฺนํ ปน ขตฺติยานํ วตฺถุ ยาว อนุปิยนครา ขณฺฑหาลชาตเก อาวิภวิสฺสติฯ

อายสฺมา ปน ภทฺทิโย ราชกาเล อตฺตโน รกฺขสํวิธานญฺเจว ตาว พหูหิ รกฺขาหิ รกฺขิยมานสฺส อุปริปาสาทวรตเล มหาสยเน สมฺปริวตฺตมานสฺสาปิ อตฺตโน ภยุปฺปตฺติญฺจ อิทานิ อรหตฺตํ ปตฺวา อรญฺญาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ วิหรนฺโตปิ อตฺตโน วิคตภยตญฺจ สมนุสฺสรนฺโต ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ อุทานํ อุทาเนสิฯ ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ‘‘อายสฺมา ภทฺทิโย อญฺญํ พฺยากโรตี’’ติ ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา ‘‘น, ภิกฺขเว , ภทฺทิโย อิทาเนว สุขวิหารี, ปุพฺเพปิ สุขวิหารีเยวา’’ติ อาหฯ ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจิํสุฯ ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ การยมาเน โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาโล หุตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ, เนกฺขมฺเม จานิสํสํ ทิสฺวา กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสิ, ปริวาโรปิสฺส มหา อโหสิ ปญฺจ ตาปสสตานิฯ โส วสฺสกาเล หิมวนฺตโต นิกฺขมิตฺวา ตาปสคณปริวุโต คามนิคมาทีสุ จาริกํ จรนฺโต พาราณสิํ ปตฺวา ราชานํ นิสฺสาย ราชุยฺยาเน วาสํ กปฺเปสิฯ ตตฺถ วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส วสิตฺวา ราชานํ อาปุจฺฉิฯ อถ นํ ราชา ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, มหลฺลกา, กิํ โว หิมวนฺเตน, อนฺเตวาสิเก หิมวนฺตํ เปเสตฺวา อิเธว วสถา’’ติ ยาจิฯ โพธิสตฺโต เชฏฺฐนฺเตวาสิกํ ปญฺจ ตาปสสตานิ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตฺวํ อิเมหิ สทฺธิํ หิมวนฺเต วส, อหํ ปน อิเธว วสิสฺสามี’’ติ เต อุยฺโยเชตฺวา สยํ ตตฺเถว วาสํ กปฺเปสิฯ

โส ปนสฺส เชฏฺฐนฺเตวาสิโก ราชปพฺพชิโต มหนฺตํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐสมาปตฺติลาภี อโหสิฯ โส ตาปเสหิ สทฺธิํ หิมวนฺเต วสมาโน เอกทิวสํ อาจริยํ ทฏฺฐุกาโม หุตฺวา เต ตาปเส อามนฺเตตฺวา ‘‘ตุมฺเห อนุกฺกณฺฐมานา อิเธว วสถ, อหํ อาจริยํ วนฺทิตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ อาจริยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกํ กฏฺฐตฺถริกํ อตฺถริตฺวา อาจริยสฺส สนฺติเกเยว นิปชฺชิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย ราชา ‘‘ตาปสํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อนฺเตวาสิกตาปโส ราชานํ ทิสฺวา เนว วุฏฺฐาสิ, นิปนฺโนเยว ปน ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ราชา ‘‘อยํ ตาปโส มํ ทิสฺวาปิ น อุฏฺฐิโต’’ติ อนตฺตมโน โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘ภนฺเต, อยํ ตาปโส ยทิจฺฉกํ ภุตฺโต ภวิสฺสติ, อุทานํ อุทาเนนฺโต สุขเสยฺยเมว กปฺเปตี’’ติฯ มหาราช, อยํ ตาปโส ปุพฺเพ ตุมฺหาทิโส เอโก ราชา อโหสิ, สฺวายํ ‘‘อหํ ปุพฺเพ คิหิกาเล รชฺชสิริํ อนุภวนฺโต อาวุธหตฺเถหิ พหูหิ รกฺขิยมาโนปิ เอวรูปํ สุขํ นาม นาลตฺถ’’นฺติ อตฺตโน ปพฺพชฺชาสุขํ ฌานสุขญฺจ อารพฺภ อิมํ อุทานํ อุทาเนตีติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต รญฺโญ ธมฺมกถํ กเถตุํ อิมํ คาถมาห –

[10]

‘‘ยญฺจ อญฺเญ น รกฺขนฺติ, โย จ อญฺเญ น รกฺขติ;

ส เว ราช สุขํ เสติ, กาเมสุ อนเปกฺขวา’’ติฯ

ตตฺถ ยญฺจ อญฺเญ น รกฺขนฺตีติ ยํ ปุคฺคลํ อญฺเญ พหู ปุคฺคลา น รกฺขนฺติฯ โย จ อญฺเญ น รกฺขตีติ โย จ ‘‘เอกโก อหํ รชฺชํ กาเรมี’’ติ อญฺเญ พหู ชเน น รกฺขติฯ ส เว ราช สุขํ เสตีติ มหาราช โส ปุคฺคโล เอโก อทุติโย ปวิวิตฺโต กายิกเจตสิกสุขสมงฺคี หุตฺวา สุขํ เสติฯ อิทญฺจ เทสนาสีสเมวฯ น เกวลํ ปน เสติเยว, เอวรูโป ปน ปุคฺคโล สุขํ คจฺฉติ ติฏฺฐติ นิสีทติ สยตีติ สพฺพิริยาปเถสุ สุขปฺปตฺโตว โหติฯ กาเมสุ อนเปกฺขวาติ วตฺถุ กามกิเลสกาเมสุ อเปกฺขารหิโต วิคตจฺฉนฺทราโค นิตฺตณฺโห เอวรูโป ปุคฺคโล สพฺพิริยาปเถสุ สุขํ วิหรติ มหาราชาติฯ

ราชา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ตุฏฺฐมานโส วนฺทิตฺวา นิเวสนเมว คโต, อนฺเตวาสิโกปิ อาจริยํ วนฺทิตฺวา หิมวนฺตเมว คโตฯ โพธิสตฺโต ปน ตตฺเถว วิหรนฺโต อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อนฺเตวาสิโก ภทฺทิยตฺเถโร อโหสิ, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สุขวิหาริชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อปณฺณกวคฺโค ปฐโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

อปณฺณกํ วณฺณุปถํ, เสริวํ จูฬเสฏฺฐิ จ;

ตณฺฑุลํ เทวธมฺมญฺจ, กฏฺฐวาหนคามณิ;

มฆเทวํ วิหารีติ, ปิณฺฑิตา ทส ชาตกาติฯ

2. สีลวคฺโค

[11] 1. ลกฺขณมิคชาตกวณฺณนา

โหติ สีลวตํ อตฺโถติ อิทํ สตฺถา ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺตสฺส วตฺถุ ยาว อภิมารปฺปโยชนา ขณฺฑหาลชาตเก อาวิภวิสฺสติ, ยาว ธนปาลกวิสฺสชฺชนา ปน จูฬหํสชาตเก อาวิภวิสฺสติ, ยาว ปถวิปฺปเวสนา ทฺวาทสนิปาเต สมุทฺทวาณิชชาตเก อาวิภวิสฺสติฯ

เอกสฺมิญฺหิ สมเย เทวทตฺโต ปญฺจ วตฺถูนิ ยาจิตฺวา อลภนฺโต สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย คยาสีเส วิหรติฯ อถ เตสํ ภิกฺขูนํ ญาณํ ปริปากํ อคมาสิฯ ตํ ญตฺวา สตฺถา ทฺเว อคฺคสาวเก อามนฺเตสิ ‘‘สาริปุตฺตา, ตุมฺหากํ นิสฺสิตกา ปญฺจสตา ภิกฺขู เทวทตฺตสฺส ลทฺธิํ โรเจตฺวา เตน สทฺธิํ คตา, อิทานิ ปน เตสํ ญาณํ ปริปากํ คตํ, ตุมฺเห พหูหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ตตฺถ คนฺตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา เต ภิกฺขู มคฺคผเลหิ ปโพเธตฺวา คเหตฺวา อาคจฺฉถา’’ติฯ เต ตเถว คนฺตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มคฺคผเลหิ ปโพเธตฺวา ปุนทิวเส อรุณุคฺคมนเวลาย เต ภิกฺขู อาทาย เวฬุวนเมว อาคมํสุฯ อาคนฺตฺวา จ ปน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ฐิตกาเล ภิกฺขู เถรํ ปสํสิตฺวา ภควนฺตํ อาหํสุ – ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ เชฏฺฐภาติโก ธมฺมเสนาปติ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต อาคจฺฉนฺโต อติวิย โสภติ, เทวทตฺโต ปน ปริหีนปริวาโร ชาโต’’ติฯ น, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต อิทาเนว ญาติสงฺฆปริวุโต อาคจฺฉนฺโต โสภติ, ปุพฺเพปิ โสภิเยวฯ