7. จนฺทกุมารจริยาวณฺณนา

[45] สตฺตเม เอกราชสฺส อตฺรโชติ เอกราชสฺส นาม กาสิรญฺโญ โอรสปุตฺโตฯ นคเร ปุปฺผวติยาติ ปุปฺผวตินามเก นคเรฯ จนฺทสวฺหโยติ จนฺทสทฺเทน อวฺหาตพฺโพ, จนฺทนาโมติ อตฺโถฯ

อตีเต กิร อยํ พาราณสี ปุปฺผวตี นาม อโหสิฯ ตตฺถ วสวตฺติรญฺโญ ปุตฺโต เอกราชา นาม รชฺชํ กาเรสิฯ โพธิสตฺโต ตสฺส โคตมิยา นาม อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ ‘‘จนฺทกุมาโร’’ติสฺส นามมกํสุฯ ตสฺส ปทสา คมนกาเล อปโรปิ ปุตฺโต อุปฺปนฺโน, ตสฺส ‘‘สูริยกุมาโร’’ติ นามมกํสุฯ ตสฺส ปทสา คมนกาเล เอกา ธีตา อุปฺปนฺนา, ‘‘เสลา’’ติสฺสา นามมกํสุฯ เวมาติกา จ เนสํ ภทฺทเสโน สูโร จาติ ทฺเว ภาตโร อเหสุํฯ โพธิสตฺโต อนุปุพฺเพน วุทฺธิปฺปตฺโต สิปฺเปสุ จ วิชฺชาฏฺฐาเนสุ จ ปารํ อคมาสิฯ ตสฺส ราชา อนุจฺฉวิกํ จนฺทํ นาม ราชธีตรํ อาเนตฺวา อุปรชฺชํ อทาสิฯ โพธิสตฺตสฺส เอโก ปุตฺโต อุปฺปนฺโน, ตสฺส ‘‘วาสุโล’’ติ นามมกํสุฯ ตสฺส ปน รญฺโญ ขณฺฑหาโล นาม ปุโรหิโต, ตํ ราชา วินิจฺฉเย ฐเปสิฯ โส ลญฺชวิตฺตโก หุตฺวา ลญฺชํ คเหตฺวา อสฺสามิเก สามิเก กโรติ, สามิเก จ อสฺสามิเก กโรติฯ อเถกทิวสํ อฏฺฏปราชิโต เอโก ปุริโส วินิจฺฉยฏฺฐาเน อุปกฺโกเสนฺโต นิกฺขมิตฺวา ราชูปฏฺฐานํ คจฺฉนฺตํ โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ตสฺส ปาเทสุ นิปติตฺวา ‘‘สามิ ขณฺฑหาโล วินิจฺฉเย วิโลปํ ขาทติ, อหํ เตน ลญฺชํ คเหตฺวา ปราชยํ ปาปิโต’’ติ อฏฺฏสฺสรมกาสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘มา ภายี’’ติ ตํ อสฺสาเสตฺวา วินิจฺฉยํ เนตฺวา สามิกเมว สามิกํ อกาสิฯ มหาชโน มหาสทฺเทน สาธุการมทาสิฯ

ราชา ‘‘โพธิสตฺเตน กิร อฏฺโฏ สุวินิจฺฉิโต’’ติ สุตฺวา ตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, อิโต ปฏฺฐาย ตฺวเมว อฏฺฏกรเณ วินิจฺฉยํ วินิจฺฉินาหี’’ติ วินิจฺฉยํ โพธิสตฺตสฺส อทาสิฯ ขณฺฑหาลสฺส อาโย ปจฺฉิชฺชิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย โพธิสตฺเต อาฆาตํ พนฺธิตฺวา โอตาราเปกฺโข วิจริฯ โส ปน ราชา มุธปฺปสนฺโนฯ

โส เอกทิวสํ สุปินนฺเตน เทวโลกํ ปสฺสิตฺวา ตตฺถ คนฺตุกาโม หุตฺวา ‘‘ปุโรหิตํ พฺรหฺมโลกคามิมคฺคํ อาจิกฺขา’’ติ อาหฯ โส ‘‘อติทานํ ททนฺโต สพฺพจตุกฺเกน ยญฺญํ ยชสฺสู’’ติ วตฺวา รญฺญา ‘‘กิํ อติทาน’’นฺติ ปุฏฺโฐ ‘‘อตฺตโน ปิยปุตฺตา ปิยภริยา ปิยธีตโร มหาวิภวเสฏฺฐิโน มงฺคลหตฺถิอสฺสาทโยติ เอเต จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา ทฺวิปทจตุปฺปเท ยญฺญตฺถาย ปริจฺจชิตฺวา เตสํ คลโลหิเตน ยชนํ อติทานํ นามา’’ติ สญฺญาเปสิฯ อิติ โส ‘‘สคฺคมคฺคํ อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ นิรยมคฺคํ อาจิกฺขิฯ

ราชาปิ ตสฺมิํ ปณฺฑิตสญฺญี หุตฺวา ‘‘เตน วุตฺตวิธิ สคฺคมคฺโค’’ติ สญฺญาย ตํ ปฏิปชฺชิตุกาโม มหนฺตํ ยญฺญาวาฏํ การาเปตฺวา ตตฺถ โพธิสตฺตาทิเก จตฺตาโร ราชกุมาเร อาทิํ กตฺวา ขณฺฑหาเลน วุตฺตํ สพฺพํ ทฺวิปทจตุปฺปทํ ยญฺญปสุตฏฺฐาเน เนถาติ อาณาเปสิฯ สพฺพญฺจ ยญฺญสมฺภารํ อุปกฺขฏํ อโหสิฯ ตํ สุตฺวา มหาชโน มหนฺตํ โกลาหลํ อกาสิฯ ราชา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ขณฺฑหาเลน อุปตฺถมฺภิโต ปุนปิ ตถา ตํ อาณาเปสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘ขณฺฑหาเลน วินิจฺฉยฏฺฐานํ อลภนฺเตน มยิ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา มเมว มรณํ อิจฺฉนฺเตน มหาชนสฺส อนยพฺยสนํ อุปฺปาทิต’’นฺติ ชานิตฺวา นานาวิเธหิ อุปาเยหิ ราชานํ ตโต ทุคฺคหิตคฺคาหโต วิเวเจตุํ วายมิตฺวาปิ นาสกฺขิฯ มหาชโน ปริเทวิ, มหนฺตํ การุญฺญมกาสิฯ มหาชนสฺส ปริเทวนฺตสฺเสว ยญฺญาวาเฏ สพฺพกมฺมานิ นิฏฺฐาเปสิฯ ราชปุตฺตํ เนตฺวา คีวาย นาเมตฺวา นิสีทาเปสุํฯ ขณฺฑหาโล สุวณฺณปาติํ อุปนาเมตฺวา ขคฺคํ อาทาย ‘‘ตสฺส คีวํ ฉินฺทิสฺสามี’’ติ อฏฺฐาสิฯ ตํ ทิสฺวา จนฺทา นาม ราชปุตฺตสฺส เทวี ‘‘อญฺญํ เม ปฏิสรณํ นตฺถิ, อตฺตโน สจฺจพเลน สามิกสฺส โสตฺถิํ กริสฺสามี’’ติ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ปริสาย อนฺตเร วิจรนฺตี ‘‘อิทํ เอกนฺเตเนว ปาปกมฺมํ, ยํ ขณฺฑหาโล สคฺคมคฺโคติ กโรติฯ อิมินา มยฺหํ สจฺจวจเนน มม สามิกสฺส โสตฺถิ โหตุฯ

‘‘ยา เทวตา อิธ โลเก, สพฺพา ตา สรณํ คตา;

อนาถํ ตายถ มมํ, ยถาหํ ปติมา สิย’’นฺติฯ –

สจฺจกิริยมกาสิฯ

สกฺโก เทวราชา ตสฺสา ปริเทวนสทฺทํ สุตฺวา ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ชลิตํ อโยกูฏํ อาทาย อาคนฺตฺวา ราชานํ ตาเสตฺวา สพฺเพ วิสฺสชฺชาเปสิฯ สกฺโกปิ ตทา อตฺตโน ทิพฺพรูปํ ทสฺเสตฺวา สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ วชิรํ ปริพฺภมนฺโต ‘‘อเร, ปาปราช กาฬกณฺณิ, กทา ตยา ปาณาติปาเตน สุคติคมนํ ทิฏฺฐปุพฺพํ, จนฺทกุมารํ สพฺพญฺจ อิมํ ชนํ พนฺธนโต โมเจหิ, โน เจ โมเจสฺสสิ, เอตฺเถว เต อิมสฺส จ ทุฏฺฐพฺราหฺมณสฺส สีสํ ผาเลสฺสามี’’ติ อากาเส อฏฺฐาสิฯ ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา ราชา พฺราหฺมโณ จ สีฆํ สพฺเพ พนฺธนา โมเจสุํฯ

อถ มหาชโน เอกโกลาหลํ กตฺวา สหสา ยญฺญาวาฏํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ขณฺฑหาลสฺส เอเกกํ เลฑฺฑุปฺปหารํ เทนฺโต ตตฺเถว นํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ราชานมฺปิ มาเรตุํ อารภิฯ โพธิสตฺโต ปุเรตรเมว ปิตรํ ปลิสฺสชิตฺวา ฐิโต มาเรตุํ น อทาสิฯ มหาชโน ‘‘ชีวิตํ ตาวสฺส ปาปรญฺโญ เทม, ฉตฺตํ ปนสฺส น ทสฺสาม, นคเร วาสํ วา น ทสฺสาม, ตํ จณฺฑาลํ กตฺวา พหินคเร วาสาเปสฺสามา’’ติ ราชเวสํ หาเรตฺวา กาสาวํ นิวาสาเปตฺวา หลิทฺทิปิโลติกาย สีสํ เวเฐตฺวา จณฺฑาลํ กตฺวา จณฺฑาลคามํ ปหิณิํสุฯ เย ปน ตํ ปสุฆาตยญฺญํ ยชิํสุ เจว ยชาเปสุญฺจ อนุโมทิํสุ จ, สพฺเพ เต นิรยปรายนา อเหสุํฯ เตนาห ภควา –

‘‘สพฺเพ ปติฏฺฐา นิรยํ, ยถา ตํ ปาปกํ กริตฺวาน;

น หิ ปาปกมฺมํ กตฺวา, ลพฺภา สุคติํ อิโต คนฺตุ’’นฺติฯ (ชา. 2.22.1143);

อถ สพฺพาปิ ราชปริสา นาครา เจว ชานปทา จ สมาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ รชฺเช อภิสิญฺจิํสุฯ โส ธมฺเมน รชฺชํ อนุสาสนฺโต ตํ อตฺตโน มหาชนสฺส จ อการเณเนว อุปฺปนฺนํ อนยพฺยสนํ อนุสฺสริตฺวา สํเวคชาโต ปุญฺญกิริยาสุ ภิยฺโยโสมตฺตาย อุสฺสาหชาโต มหาทานํ ปวตฺเตสิ, สีลานิ รกฺขิ, อุโปสถกมฺมํ สมาทิยิฯ เตน วุตฺตํ –

[46]

‘‘ตทาหํ ยชนา มุตฺโต, นิกฺขนฺโต ยญฺญวาฏโต;

สํเวคํ ชนยิตฺวาน, มหาทานํ ปวตฺตยิ’’นฺติฯ – อาทิ;

ตตฺถ ยชนา มุตฺโตติ ขณฺฑหาเลน วิหิตยญฺญวิธิโต วุตฺตนเยน ฆาเตตพฺพโต มุตฺโตฯ นิกฺขนฺโต ยญฺญวาฏโตติ อภิเสกกรณตฺถาย อุสฺสาหชาเตน มหาชเนน สทฺธิํ ตโต ยญฺญภูมิโต นิคฺคโตฯ สํเวคํ ชนยิตฺวานาติ เอวํ ‘‘พหุอนฺตราโย โลกสนฺนิวาโส’’ติ อติวิย สํเวคํ อุปฺปาเทตฺวาฯ มหาทานํ ปวตฺตยินฺติ ฉ ทานสาลาโย การาเปตฺวา มหตา ธนปริจฺจาเคน เวสฺสนฺตรทานสทิสํ มหาทานมทาสิํฯ เอเตน อภิเสกกรณโต ปฏฺฐาย ตสฺส มหาทานสฺส ปวตฺติตภาวํ ทสฺเสติฯ

[47] ทกฺขิเณยฺเย อทตฺวานาติ ทกฺขิณารเห ปุคฺคเล เทยฺยธมฺมํ อปริจฺจชิตฺวาฯ อปิ ฉปฺปญฺจ รตฺติโยติ อปฺเปกทา ฉปิ ปญฺจปิ รตฺติโย อตฺตโน ปิวนขาทนภุญฺชนานิ น กโรมีติ ทสฺเสติฯ

ตทา กิร โพธิสตฺโต สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กตฺวา มหาเมโฆ วิย อภิวสฺสนฺโต มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ทานสาลาสุ อนฺนปานาทิอุฬารุฬารปณีตปณีตเมว ยาจกานํ ยถารุจิตํ ทิวเส ทิวเส ทียติ, ตถาปิ อตฺตโน สชฺชิตํ อาหารํ ราชารหโภชนมฺปิ ยาจกานํ อทตฺวา น ภุญฺชติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นาหํ ปิวามี’’ติอาทิฯ

[48] อิทานิ ตถา ยาจกานํ ทาเน การณํ ทสฺเสนฺโต อุปมํ ตาว อาหรติ ‘‘ยถาปิ วาณิโช นามา’’ติอาทินาฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา นาม วาณิโช ภณฺฑฏฺฐานํ คนฺตฺวา อปฺเปน ปาภเตน พหุํ ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา วิปุลํ ภณฺฑสนฺนิจยํ กตฺวา เทสกาลํ ชานนฺโต ยตฺถสฺส ลาโภ อุทโย มหา โหติ, ตตฺถ เทเส กาเล วา ตํ ภณฺฑํ หรติ อุปเนติ วิกฺกิณาติฯ

[49] สกภุตฺตาปีติ สกภุตฺตโตปิ อตฺตนา ปริภุตฺตโตปิฯ ‘‘สกปริภุตฺตาปี’’ติปิ ปาโฐฯ ปเรติ ปรสฺมิํ ปฏิคฺคาหกปุคฺคเลฯ สตภาโคติ อเนกสตภาโค อายติํ ภวิสฺสติฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา วาณิเชน กีตภณฺฑํ ตตฺเถว อวิกฺกิณิตฺวา ตถารูเป เทเส กาเล จ วิกฺกิณิยมานํ พหุํ อุทยํ วิปุลํ ผลํ โหติ, ตเถว อตฺตโน สนฺตกํ อตฺตนา อนุปภุญฺชิตฺวา ปรสฺมิํ ปฏิคฺคาหกปุคฺคเล ทินฺนํ มหปฺผลํ อเนกสตภาโค ภวิสฺสติ, ตสฺมา อตฺตนา อภุญฺชิตฺวาปิ ปรสฺส ทาตพฺพเมวาติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘ติรจฺฉานคเต ทานํ ทตฺวา สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพาฯ ปุถุชฺชนทุสฺสีเล ทานํ ทตฺวา สหสฺสคุณา’’ติ (ม. นิ. 3.379) วิตฺถาโรฯ อปรมฺปิ วุตฺตํ ‘‘เอวํ เจ, ภิกฺขเว, สตฺตา ชาเนยฺยุํ ทานสํวิภาคสฺส วิปากํ, ยถาหํ ชานามิ, น อทตฺวา ภุญฺเชยฺยุํ, น จ เนสํ มจฺเฉรมลํ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺเฐยฺยฯ โยปิ เนสํ อสฺส จริโม อาโลโป จริมํ กพฬํ, ตโตปิ น อสํวิภชิตฺวา ภุญฺเชยฺยุ’’นฺติอาทิ (อิติวุ. 26)ฯ

[50] เอตมตฺถวสํ ญตฺวาติ เอตํ ทานสฺส มหปฺผลภาวสงฺขาตญฺเจว สมฺมาสมฺโพธิยา ปจฺจยภาวสงฺขาตญฺจ อตฺถวสํ การณํ ชานิตฺวาฯ น ปฏิกฺกมามิ ทานโตติ ทานปารมิโต อีสกมฺปิ น นิวตฺตามิ อภิกฺกมามิ เอวฯ กิมตฺถํ? สมฺโพธิมนุปตฺติยาติ สมฺโพธิํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อนุปฺปตฺติยา อนุปฺปตฺติยตฺถํ, อธิคนฺตุนฺติ อตฺโถฯ

ตทา โพธิสตฺโต มหาชเนน ปิตริ จณฺฑาลคามํ ปเวสิเต ทาตพฺพยุตฺตกํ ปริพฺพยํ ทาเปสิ นิวาสนานิ ปารุปนานิ จฯ โสปิ นครํ ปวิสิตุํ อลภนฺโต โพธิสตฺเต อุยฺยานกีฬาทิอตฺถํ พหิคเต อุปสงฺกมติ, ปุตฺตสญฺญาย ปน น วนฺทติ, น อญฺชลิกมฺมํ กโรติ, ‘‘จิรํ ชีว, สามี’’ติ วทติฯ โพธิสตฺโตปิ ทิฏฺฐทิวเส อติเรกสมฺมานํ กโรติฯ โส เอวํ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา อายุปริโยสาเน สปริโส เทวโลกํ ปูเรสิฯ

ตทา ขณฺฑหาโล เทวทตฺโต อโหสิ, โคตมี เทวี มหามายา, จนฺทา ราชธีตา ราหุลมาตา, วาสุโล ราหุโล, เสลา อุปฺปลวณฺณา, สูโร มหากสฺสโป, ภทฺทเสโน มหาโมคฺคลฺลาโน, สูริยกุมาโร สาริปุตฺโต, จนฺทราชา โลกนาโถฯ

ตสฺส อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ยถารหํ เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ

ตทา ขณฺฑหาลสฺส กกฺขฬผรุสภาวํ ชานนฺโตปิ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ธมฺเมน สเมน อฏฺฏสฺส วินิจฺฉโย, อตฺตานํ มาเรตุกามสฺเสว ขณฺฑหาลสฺส ตถา ยญฺญวิธานํ ชานิตฺวาปิ ตสฺส อุปริ จิตฺตปฺปโกปาภาโว, อตฺตโน ปริสํ คเหตฺวา ปิตุ สตฺตุ ภวิตุํ สมตฺโถปิ ‘‘มาทิสสฺส นาม ครูหิ วิโรโธ น ยุตฺโต’’ติ อตฺตานํ ปุริสปสุํ กตฺวา ฆาตาเปตุกามสฺส ปิตุ อาณายํ อวฏฺฐานํ, โกสิยา อสิํ คเหตฺวา สีสํ ฉินฺทิตุํ อุปกฺกมนฺเต ปุโรหิเต อตฺตโน ปิตริ ปุตฺเต สพฺพสตฺเตสุ จ เมตฺตาผรเณน สมจิตฺตตา, มหาชเน ปิตรํ มาเรตุํ อุปกฺกมนฺเต สยํ ปลิสฺสชิตฺวา ตสฺส ชีวิตทานญฺจ, ทิวเส ทิวเส เวสฺสนฺตรทานสทิสํ มหาทานํ ททโตปิ ทาเนน อติตฺตภาโว, มหาชเนน จณฺฑาเลสุ วาสาปิตสฺส ปิตุ ทาตพฺพยุตฺตกํ ทตฺวา โปสนํ, มหาชนํ ปุญฺญกิริยาสุ ปติฏฺฐาปนนฺติ เอวมาทโย คุณานุภาวา นิทฺธาเรตพฺพาติฯ

จนฺทกุมารจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สิวิราชจริยาวณฺณนา

[51] อฏฺฐเม อริฏฺฐสวฺหเย นคเรติ อริฏฺฐปุรนามเก นคเรฯ สิวิ นามาสิ ขตฺติโยติ สิวีติ โคตฺตโต เอวํนามโก ราชา อโหสิฯ

อตีเต กิร สิวิรฏฺเฐ อริฏฺฐปุรนคเร สิวิราเช รชฺชํ กาเรนฺเต มหาสตฺโต ตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ‘‘สิวิกุมาโร’’ติสฺส นามมกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา อุคฺคหิตสิปฺโป อาคนฺตฺวา ปิตุ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา อุปรชฺชํ ลภิตฺวา อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน ราชา หุตฺวา อคติคมนํ ปหาย ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา รชฺชํ กาเรนฺโต นครสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ นิเวสนทฺวาเรติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา เทวสิกํ ฉสตสหสฺสปริจฺจาเคน มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ อฏฺฐมีจาตุทฺทสีปนฺนรสีสุ สยํ ทานสาลํ คนฺตฺวา ทานคฺคํ โอโลเกติฯ