เมนู

อุทฺทานคาถาวณฺณนา

‘‘ยุธญฺชโย’’ติอาทิกา อุทฺทานคาถาฯ ตตฺถ ภิเสนาติ ภิสาปเทเสน มหากญฺจนจริยํ (จริยา. 3.34 อาทโย) ทสฺเสติฯ โสณนนฺโทติ อิมินา โสณปณฺฑิตจริยํ (จริยา. 3.42 อาทโย ) ทสฺเสติฯ ตถา มูคปกฺโขติ มูคปกฺขาปเทเสน เตมิยปณฺฑิตจริยํ (จริยา. 3.48 อาทโย) ทสฺเสติฯ อุเปกฺขาปารมิสีเสน มหาโลมหํสจริยํ (จริยา. 3.119 อาทโย) ทสฺเสติฯ อาสิ อิติ วุฏฺฐํ มเหสินาติ ยถา, สาริปุตฺต, ตุยฺหํ เอตรหิ เทสิตํ, อิติ เอวํ อิมินา วิธาเนน มหนฺตานํ ทานปารมิอาทีนํ โพธิสมฺภารานํ เอสนโต มเหสินา ตทา โพธิสตฺตภูเตน มยา วุฏฺฐํ จิณฺณํ จริตํ ปฏิปนฺนํ อาสิ อโหสีติ อตฺโถ ฯ อิทานิ ปารมิปริปูรณวเสน จิรกาลปฺปวตฺติตํ อิธ วุตฺตํ อวุตฺตญฺจ อตฺตโน ทุกฺกรกิริยํ เอกชฺฌํ กตฺวา ยทตฺถํ สา ปวตฺติตา, ตญฺจ สงฺเขเปเนว ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ พหุพฺพิธ’’นฺติ คาถมาหฯ

ตตฺถ เอวนฺติ อิมินา วุตฺตนเยนฯ พหุพฺพิธํ ทุกฺขนฺติ อกิตฺติปณฺฑิตาทิกาเล การปณฺณาทิอาหารตาย ตญฺจ ยาจกสฺส ทตฺวา อาหารูปจฺเฉทาทินา จ พหุวิธํ นานปฺปการํ ทุกฺขํฯ ตถา กุรุราชาทิกาเล สกฺกสมฺปตฺติสทิสา สมฺปตฺตี จ พหุพฺพิธาฯ ภวาภเวติ ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ ภเวฯ ภวาภเว วา วุทฺธิหานิโย อนุภวิตฺวา พหุวิเธหิ ทุกฺเขหิ อวิหญฺญมาโน พหุวิธาหิ จ สมฺปตฺตีหิ อนากฑฺฒิยมาโน ปารมิปริปูรณปสุโต เอว หุตฺวา ตทนุรูปํ ปฏิปตฺติํ ปฏิปนฺโน อุตฺตมํ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, อธิคโตสฺมีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ยาสํ ปารมีนํ ปริปูรณตฺถํ เอสา ทุกฺกรจริยา จิรํ ปวตฺติตา, ตาสํ อนวเสสโต ปริปุณฺณภาวํ เตน จ ปตฺตพฺพผลสฺส อตฺตนา อธิคตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทตฺวา ทาตพฺพกํ ทานํ, สีลํ ปูเรตฺวา อเสสโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ทตฺวา ทาตพฺพกํ ทานนฺติ ตทา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌิตุํ อคฺคยานปฏิปทํ ปฏิปนฺเนน มหาโพธิสตฺเตน ทาตพฺพํ เทยฺยธมฺมํ พาหิรํ รชฺชาทิํ อพฺภนฺตรํ อตฺตปริจฺจาโคติ ปญฺจ มหาปริจฺจาคปริโยสานํ ทานปารมิทานอุปปารมิทานปรมตฺถปารมิปฺปเภทํ ทานํ อนวเสสโต สมฺปาเทตฺวาติ อตฺโถฯ ตตฺถ อกิตฺติพฺราหฺมณกาเล (จริยา. 1.1 อาทโย; ชา. 1.13.83 อาทโย) สงฺขพฺราหฺมณกาเลติ (จริยา. 1.11 อาทโย; ชา. 1.10.39 อาทโย) เอวมาทีสุ อิธ อาคเตสุ อนาคเตสุ จ วิสยฺหเสฏฺฐิกาเล (ชา. 1.4.157 อาทโย) เวลามกาเลติ (อ. นิ. 9.20) เอวมาทีสุปิ ทานปารมิยา มหาปุริสสฺส ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิฯ เอกนฺเตน ปนสฺส สสปณฺฑิตกาเล

‘‘ภิกฺขาย อุปคตํ ทิสฺวา, สกตฺตานํ ปริจฺจชิํ;

ทาเนน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม ทานปารมี’’ติฯ (จริยา. 1. ตสฺสุทฺทาน) –

เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส ทานปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ อิตเรสุ ปน ยถารหํ ปารมิอุปปารมิโย เวทิตพฺพาฯ

สีลํ ปูเรตฺวา อเสสโตติ ตถา อนวเสสโต กายิโก สํวโร, วาจสิโก สํวโร, กายิกวาจสิโก สํวโร, อินฺทฺริยสํวโร, โภชเน มตฺตญฺญุตา, สุวิสุทฺธาชีวตาติ เอวมาทิกํ โพธิสตฺตสีลํ สมฺปาเทนฺเตน สีลปารมิสีลอุปปารมิสีลปรมตฺถปารมิปฺปเภทํ ปูเรตพฺพํ สพฺพํ สีลํ ปูเรตฺวา สมฺมเทว สมฺปาเทตฺวาฯ อิธาปิ สีลวนาคราชกาเล (จริยา. 2.1 อาทโย; ชา. 1.1.72) จมฺเปยฺยนาคราชกาเลติ (จริยา. 2.20 อาทโย; ชา. 1.15.240 อาทโย) เอวมาทีสุ อิธ อาคเตสุ, อนาคเตสุ จ มหากปิกาเล (จริยา. 3.67 อาทโย; ชา. 1.7.83 อาทโย; 1.16.178 อาทโย) ฉทฺทนฺตกาเลติ (ชา. 1.16.97 อาทโย) เอวมาทีสุ มหาสตฺตสฺส สีลปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิฯ เอกนฺเตน ปนสฺส สงฺขปาลกาเล

‘‘สูเลหิ วินิวิชฺฌนฺเต, โกฏฺฏยนฺเตปิ สตฺติภิ;

โภชปุตฺเต น กุปฺปามิ, เอสา เม สีลปารมี’’ติฯ (จริยา. 2.91) –

เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส สีลปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ อิตเรสุ ปน ยถารหํ ปารมิอุปปารมิโย เวทิตพฺพาฯ

เนกฺขมฺเม ปารมิํ คนฺตฺวาติ ตถา ติวิเธปิ มหาภินิกฺขมเน ปารมิํ ปรมุกฺกํสํ คนฺตฺวาฯ ตตฺถ ยุธญฺชยกาเล (จริยา. 3.1 อาทโย; ชา. 1.11.73 อาทโย) โสมนสฺสกุมารกาเลติ (จริยา. 3.7 อาทโย; ชา. 1.15.211 อาทโย) เอวมาทีสุ อิธ อาคเตสุ, อนาคเตสุ จ หตฺถิปาลกุมารกาเล (ชา. 1.15.337 อาทโย) มฆเทวกาเลติ (ม. นิ. 2.308 อาทโย; ชา. 1.1.9) เอวมาทีสุ มหารชฺชํ ปหาย เนกฺขมฺมปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิฯ เอกนฺเตน ปนสฺส จูฬสุตโสมกาเล

‘‘มหารชฺชํ หตฺถคตํ, เขฬปิณฺฑํว ฉฑฺฑยิํ;

จชโต น โหติ ลคฺคนํ, เอสา เม เนกฺขมฺมปารมี’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา);

เอวํ นิสฺสงฺคตาย รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมนฺตสฺส เนกฺขมฺมปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ อิตเรสุ ปน ยถารหํ ปารมิอุปปารมิโย เวทิตพฺพาฯ

ปณฺฑิเต ปริปุจฺฉิตฺวาติ กิํ กุสลํ กิํ อกุสลํ กิํ สาวชฺชํ กิํ อนวชฺชนฺติอาทินา กุสลาทิธมฺมวิภาคํ กมฺมกมฺมผลวิภาคํ สตฺตานํ อุปการาวหํ อนวชฺชกมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาฏฺฐานาทิํ ปณฺฑิเต สปฺปญฺเญ ปริปุจฺฉิตฺวาฯ เอเตน ปญฺญาปารมิํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ วิธุรปณฺฑิตกาเล (ชา. 2.22.1346 อาทโย) มหาโควินฺทปณฺฑิตกาเล (ที. นิ. 2.293 อาทโย; จริยา 1.37 อาทโย) กุทาลปณฺฑิตกาเล (ชา. 1.1.70) อรกปณฺฑิตกาเล (ชา. 1.2.37 อาทโย) โพธิปริพฺพาชกกาเล มโหสธปณฺฑิตกาเลติ (ชา. 2.22.590 อาทโย) เอวมาทีสุ ปญฺญาปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิฯ เอกนฺเตน ปนสฺส เสนกปณฺฑิตกาเล

‘‘ปญฺญาย วิจินนฺโตหํ, พฺราหฺมณํ โมจยิํ ทุขา;

ปญฺญาย เม สโม นตฺถิ, เอสา เม ปญฺญาปารมี’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกฺกถา) –

อนฺโตภสฺตคตํ สปฺปํ ทสฺเสนฺตสฺส ปญฺญาปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ วีริยํ กตฺวาน อุตฺตมนฺติ สมฺมาสมฺโพธิํ ปาเปตุํ สมตฺถตาย อุตฺตมํ ปธานํ วีริยนฺติ วิวิธมฺปิ วีริยปารมิํ กตฺวา อุปฺปาเทตฺวาฯ ตตฺถ มหาสีลวราชกาเล (ชา. 1.1.51) ปญฺจาวุธกุมารกาเล (ชา. 1.1.55) มหาวานรินฺทกาเลติ (ชา. 1.1.57) เอวมาทีสุ วีริยปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิฯ เอกนฺเตน ปนสฺส มหาชนกกาเล

‘‘อตีรทสฺสี ชลมชฺเฌ, หตา สพฺเพว มานุสา;

จิตฺตสฺส อญฺญถา นตฺถิ, เอสา เม วีริยปารมี’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา) –

เอวํ มหาสมุทฺทํ ตรนฺตสฺส วีริยปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ

ขนฺติยา ปารมิํ คนฺตฺวาติ อธิวาสนขนฺติอาทิ ขนฺติปรมุกฺกํสภาวํ ปาเปนฺโต ขนฺติยา ปารมิํ ปรมโกฏิํ คนฺตฺวา, ขนฺติปารมิํ สมฺปาเทตฺวาติ อตฺโถฯ ตตฺถ มหากปิกาเล (จริยา. 3.67 อาทโย; ชา. 1.7.83 อาทโย) มหิํสราชกาเล (ชา. 1.3.82 อาทโย) รุรุมิคราชกาเล (ชา. 1.13.117 อาทโย) ธมฺมเทวปุตฺตกาเลติ (ชา. 1.11.26 อาทโย) เอวมาทีสุ ขนฺติปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิฯ เอกนฺเตน ปนสฺส ขนฺติวาทิกาเล

‘‘อเจตนํ ว โกฏฺเฏนฺเต, ติณฺเหน ผรสุนา มมํ;

กาสิราเช น กุปฺปามิ, เอสา เม ขนฺติปารมี’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา) –

เอวํ อเจตนภาเวน วิย มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตสฺส ขนฺติปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ

กตฺวา ทฬฺหมธิฏฺฐานนฺติ กุสลสมาทานาธิฏฺฐานํ ตสฺส ตสฺส ปารมิสมาทานสฺส ตทุปการกสมาทานสฺส จ อธิฏฺฐานํ ทฬฺหตรํ อสิถิลํ กตฺวา, ตํ ตํ วตสมาทานํ อนิวตฺติภาเวน อธิฏฺฐหิตฺวาติ อตฺโถฯ ตตฺถ โชติปาลกาเล (ม. นิ. 2.282 อาทโย) สรภงฺคกาเล (ชา. 2.17.50 อาทโย) เนมิกาเลติ (จริยา. 1.40 อาทโย; ชา.2.22.421 อาทโย) เอวมาทีสุ อธิฏฺฐานปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิฯ เอกนฺเตน ปนสฺส เตมิยกุมารกาเล

‘‘มาตาปิตา น เม เทสฺสา, อตฺตา เม น จ เทสฺสิโย;

สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา วตมธิฏฺฐหิ’’นฺติฯ (จริยา. 3.65) –

เอวํ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา วตํ อธิฏฺฐหนฺตสฺส อธิฏฺฐานปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ

สจฺจวาจานุรกฺขิยาติ สจฺจวาจํ อนุรกฺขิตฺวา ชีวิตนฺตราเยปิ อนริยโวหารํ คูถํ วิย ชิคุจฺฉนฺโต ปริหริตฺวา สพฺพโส อวิสํวาทิภาวํ รกฺขิตฺวาฯ ตตฺถ กปิราชกาเล (จริยา. 3.67 อาทโย) สจฺจตาปสกาเล มจฺฉราชกาเลติ เอวมาทีสุ สจฺจปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิฯ เอกนฺเตน ปนสฺส มหาสุตโสมกาเล

‘‘สจฺจวาจํ อนุรกฺขนฺโต, จชิตฺวา มม ชีวิตํ;

โมเจสิํ เอกสตํ ขตฺติเย, เอสา เม สจฺจปารมี’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา) –

เอวํ ชีวิตํ จชิตฺวา สจฺจํ อนุรกฺขนฺตสฺส สจฺจปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ

เมตฺตาย ปารมิํ คนฺตฺวาติ สพฺพสตฺเตสุ อโนธิโส หิตูปสํหารลกฺขณาย เมตฺตาย ปารมิํ ปรมุกฺกํสตํ ปตฺวาฯ ตตฺถ จูฬธมฺมปาลกาเล (ชา. 1.5.44 อาทโย) มหาสีลวราชกาเล (ชา. 1.1.51) สามปณฺฑิตกาเลติ (จริยา. 3.111 อาทโย; ชา. 2.22.296 อาทโย) เอวมาทีสุ เมตฺตาปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิฯ เอกนฺเตน ปนสฺส สุวณฺณสามกาเล

‘‘น มํ โกจิ อุตฺตสติ, นปิหํ ภายามิ กสฺสจิ;

เมตฺตาพเลนุปตฺถทฺโธ, รมามิ ปวเน ตทา’’ติฯ (จริยา. 3.113) –

เอวํ ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา เมตฺตายนฺตสฺส เมตฺตาปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ

สมฺมานนาวมานเนติ สกฺกจฺจํ ปูชาสกฺการาทินา สมฺมานเน โอฏฺฐุภนาทินา อวมานเน จ สพฺพตฺถ โลกธมฺเม สมโก สมจิตฺโต นิพฺพิกาโร หุตฺวา อุตฺตมํ อนุตฺตรํ ลพฺพญฺญุตํ อธิคโตสฺมีติ อตฺโถฯ ตตฺถ มหาวานรินฺทกาเล (ชา. 1.1.57) กาสิราชกาเล เขมพฺราหฺมณกาเล อฏฺฐิเสนปริพฺพาชกกาเลติ (ชา. 1.7.54 อาทโย) เอวมาทีสุ อุเปกฺขาปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิฯ เอกนฺเตน ปนสฺส มหาโลมหํสกาเล

‘‘สุสาเน เสยฺยํ กปฺเปมิ, ฉวฏฺฐิกํ อุปนิธายหํ;

คามณฺฑลา อุปาคนฺตฺวา, รูปํ ทสฺเสนฺตินปฺปก’’นฺติฯ (จริยา. 3.119) –

เอวํ คามทารเกสุ โอฏฺฐุภนาทีหิ เจว มาลาคนฺธูปหาราทีหิ จ สุขทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺเตสุปิ อุเปกฺขํ อนติวตฺตนฺตสฺส อุเปกฺขาปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ อิติ ภควา –

‘‘เอวํ พหุพฺพิธํ ทุกฺขํ, สมฺปตฺตี จ พหุพฺพิธา;

ภวาภเว อนุภวิตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตม’’นฺติฯ –

สมฺมาสมฺโพธิํ อธิคนฺตุํ อิมสฺมิํ ภทฺทกปฺเป อตฺตนา กตํ ทุกฺกรจริยํ สงฺเขเปเนว วตฺวา ปุน –

‘‘ทตฺวา ทาตพฺพกํ ทานํ, สีลํ ปูเรตฺวา อเสสโต;

เนกฺขมฺเม ปารมิํ คนฺตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํฯ

‘‘ปณฺฑิเต ปริปุจฺฉิตฺวา, วีริยํ กตฺวาน มุตฺตมํ;

ขนฺติยา ปารมิํ คนฺตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํฯ

‘‘กตฺวา ทฬฺหมธิฏฺฐานํ, สจฺจวาจานุรกฺขิย;

เมตฺตาย ปารมิํ คนฺตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํฯ

‘‘ลาภาลาเภ ยสายเส, สมฺมานนาวมานเน;

สพฺพตฺถ สมโก หุตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตม’’นฺติฯ –

อตฺตนา สมฺมเทว ปริปูริตา ทส ปารมิโย ทสฺเสติฯ

ปกิณฺณกกถา

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ฐตฺวา มหาโพธิยานปฏิปตฺติยํ อุสฺสาหชาตานํ กุลปุตฺตานํ โพธิสมฺภาเรสุ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ สพฺพปารมีสุ ปกิณฺณกกถา กเถตพฺพาฯ

ตตฺริทํ ปญฺหกมฺมํ – กา ปเนตา ปารมิโย? เกนฏฺเฐน ปารมิโย? กติวิธา เจตา? โก ตาสํ กโม? กานิ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานิ? โก ปจฺจโย? โก สํกิเลโส? กิํ โวทานํ? โก ปฏิปกฺโข? กา ปฏิปตฺติ? โก วิภาโค? โก สงฺคโห? โก สมฺปาทนูปาโย? กิตฺตเกน กาเลน สมฺปาทนํ? โก อานิสํโส? กิํ เจตาสํ ผลนฺติ?

ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํ – กา ปเนตา ปารมิโยติ? ตณฺหามานทิฏฺฐีหิ อนุปหตา กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา ทานาทโย คุณา ปารมิโยฯ

เกนฏฺเฐน ปารมิโยติ? ทานสีลาทิคุณวิเสสโยเคน สตฺตุตฺตมตาย ปรมา มหาสตฺตา โพธิสตฺตา, เตสํ ภาโว กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกิริยาฯ อถ วา ปรตีติ ปรโม, ทานาทิคุณานํ ปูรโก ปาลโก จาติ โพธิสตฺโต, ปรมสฺส อยํ, ปรมสฺส วา ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกิริยาวฯ อถ วา ปรํ สตฺตํ อตฺตนิ มวติ พนฺธติ คุณวิเสสโยเคน, ปรํ วา อธิกตรํ มชฺชติ สุชฺฌติ สํกิเลสมลโต, ปรํ วา เสฏฺฐํ นิพฺพานํ วิเสเสน มยติ คจฺฉติ, ปรํ วา โลกํ ปมาณภูเตน ญาณวิเสเสน อิธโลกํ วิย มุนาติ ปริจฺฉินฺทติ, ปรํ วา อติวิย สีลาทิคุณคณํ อตฺตโน สนฺตาเน มิโนติ ปกฺขิปติ, ปรํ วา อตฺตภูตโต ธมฺมกายโต อญฺญํ ปฏิปกฺขํ วา ตทนตฺถกรํ กิเลสโจรคณํ มินาติ หิํสตีติ ปรโม, มหาสตฺโตฯ ปรมสฺส อยนฺติอาทิ วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํฯ