เมนู

อถ มหาสตฺโต รญฺญา สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘ธมฺมํ จร, มหาราชา’’ติอาทินา (ชา. 2.22.411-412) ธมฺมํ เทเสตฺวา อุตฺตริมฺปิ โอวทิตฺวา ปญฺจ สีลานิ อทาสิ ฯ โส ตสฺส โอวาทํ สิรสา ปฏิคฺคเหตฺวา วนฺทิตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคปรายโน อโหสิฯ โพธิสตฺโตปิ สทฺธิํ มาตาปิตูหิ อภิญฺญาสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

ตทา ราชา อานนฺทตฺเถโร อโหสิ, เทวธีตา อุปฺปลวณฺณา, สกฺโก อนุรุทฺโธ, ปิตา มหากสฺสปตฺเถโร, มาตา ภทฺทกาปิลานี, สามปณฺฑิโต โลกนาโถฯ

ตสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา วิสปีเตน สลฺเลน ทกฺขิณปสฺเสน ปวิสิตฺวา วามปสฺสโต วินิวิชฺฌนวเสน วิทฺโธปิ กิญฺจิ กายวิการํ อกตฺวา อุทกฆฏสฺส ภูมิยํ นิกฺขิปนํ, วธเก อญฺญาเตปิ ญาเต วิย จิตฺตวิการาภาโว, ปิยวจเนน สมุทาจาโร, มาตาปิตุอุปฏฺฐานปุญฺญโต มยฺหํ ปริหานีติ อนุโสจนมตฺตํ, อโรเค ชาเต รญฺโญ การุญฺญํ เมตฺตญฺจ อุปฏฺฐาเปตฺวา ธมฺมเทสนา, โอวาททานนฺติ เอวมาทโย คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติฯ

สุวณฺณสามจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. เอกราชจริยาวณฺณนา

[114] จุทฺทสเม เอกราชาติ วิสฺสุโตติ เอกราชาติ อิมินา อนฺวตฺถนาเมน ชมฺพุทีปตเล ปากโฏฯ

มหาสตฺโต หิ ตทา พาราณสิรญฺโญ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ วยปฺปตฺโต สพฺพสิปฺปนิปฺผตฺติํ ปตฺโต หุตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ กาเรนฺโต กุสลสีลาจารสทฺธาสุตาทิอนญฺญสาธารณคุณวิเสสโยเคน ปารมิปริภาวเนน จ ชมฺพุทีปตเล อทุติยตฺตา ปธานภาเวน จ ‘‘เอกราชา’’ติ ปกาสนาโม อโหสิฯ ปรมํ สีลํ อธิฏฺฐายาติ สุปริสุทฺธกายิกวาจสิกสํวรสงฺขาตญฺเจว สุปริสุทฺธมโนสมาจารสงฺขาตญฺจ ปรมํ อุตฺตมํ ทสกุสลกมฺมปถสีลํ สมาทานวเสน จ อวีติกฺกมนวเสน จ อธิฏฺฐหิตฺวา อนุฏฺฐหิตฺวาฯ ปสาสามิ มหามหินฺติ ติโยชนสติเก กาสิรฏฺเฐ มหติํ มหิํ อนุสาสามิ รชฺชํ กาเรมิฯ

[115] ทสกุสลกมฺมปเถติ ปาณาติปาตาเวรมณิ ยาว สมฺมาทิฏฺฐีติ เอตสฺมิํ ทสวิเธ กุสลกมฺมปเถ, เอเต วา อนวเสสโต สมาทาย วตฺตามิฯ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหีติ ทานํ ปิยวจนํ อตฺถจริยา สมานตฺตตาติ อิเมหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคณฺหนการเณหิ ยทา เอกราชาติ วิสฺสุโต โหมิ, ตทา ยถารหํ มหาชนํ สงฺคณฺหามีติ สมฺพนฺโธฯ

[116] เอวนฺติ ทสกุสลกมฺมปถสีลปริปูรณํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ มหาชนสงฺคณฺหนนฺติ ยถาวุตฺเตน อิมินา อากาเรน อปฺปมตฺตสฺสฯ อิธโลเก ปรตฺถ จาติ อิมสฺมิํ โลเก ยํ อปฺปมชฺชนํ, ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺมิเก อตฺเถ, ปรโลเก ยํ อปฺปมชฺชนํ ตตฺถ สมฺปรายิเก อตฺเถ อปฺปมตฺตสฺส เม สโตติ อตฺโถฯ ทพฺพเสโนติ เอวํนามโก โกสลราชาฯ อุปคนฺตฺวาติ จตุรงฺคินิํ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา อพฺภุยฺยานวเสน มม รชฺชํ อุปคนฺตฺวาฯ อจฺฉินฺทนฺโต ปุรํ มมาติ มม พาราณสินครํ พลกฺกาเรน คณฺหนฺโตฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – มหาสตฺโต หิ ตทา นครสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ จตสฺโส มชฺเฌ เอกํ นิเวสนทฺวาเร เอกนฺติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา กปณทฺธิกาทีนํ ทานํ เทติ, สีลํ รกฺขติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺโน องฺเก นิสินฺนํ ปุตฺตํ ปริโตสยมาโน วิย สพฺพสตฺเต ปริโตสยมาโน ธมฺเมน รชฺชํ กาเรติฯ ตสฺเสโก อมจฺโจ อนฺเตปุรํ ปทุสฺสิตฺวา อปรภาเค ปากโฏว ชาโตฯ อมจฺจา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ปริคฺคณฺหนฺโต ตํ อตฺตนา ปจฺจกฺขโต ญตฺวา ตํ อมจฺจํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อนฺธพาล, อยุตฺตํ เต กตํ, น ตฺวํ มม วิชิเต วสิตุํ อรหสิ, อตฺตโน ธนญฺจ ปุตฺตทารญฺจ คเหตฺวา อญฺญตฺถ ยาหี’’ติ รฏฺฐา ปพฺพาเชสิฯ

โส โกสลชนปทํ คนฺตฺวา ทพฺพเสนํ นาม โกสลราชานํ อุปฏฺฐหนฺโต อนุกฺกเมน ตสฺส วิสฺสาสิโก หุตฺวา เอกทิวสํ ตํ ราชานํ อาห – ‘‘เทว, พาราณสิรชฺชํ นิมฺมกฺขิกมธุปฏลสทิสํ, อติมุทุโก ราชา, สุเขเนว ตํ รชฺชํ คณฺหิตุํ สกฺโกสี’’ติฯ

ทพฺพเสโน พาราณสิรญฺโญ มหานุภาวตาย ตสฺส วจนํ อสทฺทหนฺโต มนุสฺเส เปเสตฺวา กาสิรฏฺเฐ คามฆาตาทีนิ กาเรตฺวา เตสํ โจรานํ โพธิสตฺเตน ธนํ ทตฺวา วิสฺสชฺชิตภาวํ สุตฺวา ‘‘อติวิย ธมฺมิโก ราชา’’ติ ญตฺวา ‘‘พาราณสิรชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ พลวาหนํ อาทาย นิยฺยาสิ ฯ อถ พาราณสิรญฺโญ มหาโยธา ‘‘โกสลราชา อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา ‘‘อมฺหากํ รชฺชสีมํ อโนกฺกมนฺตเมว นํ โปเถตฺวา คณฺหามา’’ติ อตฺตโน รญฺโญ วทิํสุฯ

โพธิสตฺโต ‘‘ตาตา, มํ นิสฺสาย อญฺเญสํ กิลมนกิจฺจํ นตฺถิ, รชฺชตฺถิกา รชฺชํ คณฺหนฺตุ, มา คมิตฺถา’’ติ นิวาเรสิฯ โกสลราชา ชนปทมชฺฌํ ปาวิสิฯ มหาโยธา ปุนปิ รญฺโญ ตเถว วทิํสุฯ ราชา ปุริมนเยเนว นิวาเรสิฯ ทพฺพเสโน พหินคเร ฐตฺวา ‘‘รชฺชํ วา เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติ เอกราชสฺส สาสนํ เปเสสิฯ เอกราชา ‘‘นตฺถิ มยา ยุทฺธํ, รชฺชํ คณฺหาตู’’ติ ปฏิสาสนํ เปเสสิฯ ปุนปิ มหาโยธา ‘‘เทว, น มยํ โกสลรญฺโญ นครํ ปวิสิตุํ เทม, พหินคเรเยว นํ โปเถตฺวา คณฺหามา’’ติ อาหํสุฯ ราชา ปุริมนเยเนว นิวาเรตฺวา นครทฺวารานิ อวาปุราเปตฺวา มหาตเล ปลฺลงฺกมชฺเฌ นิสีทิฯ ทพฺพเสโน มหนฺเตน พลวาหเนน นครํ ปวิสิตฺวา เอกมฺปิ ปฏิสตฺตุํ อปสฺสนฺโต สพฺพรชฺชํ หตฺถคตํ กตฺวา ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา มหาตลํ อารุยฺห นิรปราธํ โพธิสตฺตํ คณฺหาเปตฺวา อาวาเฏ นิขณาเปสิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ทพฺพเสโน อุปคนฺตฺวา, อจฺฉินฺทนฺโต ปุรํ มมฯ

[117]

‘‘ราชูปชีเว นิคเม, สพลฏฺเฐ สรฏฺฐเก;

สพฺพํ หตฺถคตํ กตฺวา, กาสุยา นิขณี มม’’นฺติฯ

ตตฺถ ราชูปชีเวติ อมจฺจปาริสชฺชพฺราหฺมณคหปติอาทิเก ราชานํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺเตฯ นิคเมติ เนคเมฯ สพลฏฺเฐติ เสนาปริยาปนฺนตาย พเล ติฏฺฐนฺตีติ พลฏฺฐา, หตฺถาโรหาทโย, พลฏฺเฐหิ สหาติ สพลฏฺเฐฯ สรฏฺฐเกติ สชนปเท, ราชูปชีเว นิคเม จ อญฺญญฺจ สพฺพํ หตฺถคตํ กตฺวาฯ กาสุยา นิขณี มมนฺติ สพลวาหนํ สกลํ มม รชฺชํ คเหตฺวา มมฺปิ คลปฺปมาเณ อาวาเฏ นิขณาเปสิฯ ชาตเกปิ

‘‘อนุตฺตเร กามคุเณ สมิทฺเธ, ภุตฺวาน ปุพฺเพ วสิ เอกราชา;

โส ทานิ ทุคฺเค นรกมฺหิ ขิตฺโต, นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ ปุราณ’’นฺติฯ (ชา. 1.4.9) –

อาวาเฏ ขิตฺตภาโว อาคโตฯ ชาตกฏฺฐกถายํ (ชา. อฏฺฐ. 3.4.9) ปน ‘‘สิกฺกาย ปกฺขิปาเปตฺวา อุตฺตรุมฺมาเร เหฏฺฐาสีสกํ โอลมฺเพสี’’ติ วุตฺตํฯ

มหาสตฺโต โจรราชานํ อารพฺภ เมตฺตํ ภาเวตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา กาสุโต อุคฺคนฺตฺวา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิฯ เตน วุตฺตํ –

[118]

‘‘อมจฺจมณฺฑลํ รชฺชํ, ผีตํ อนฺเตปุรํ มม;

อจฺฉินฺทิตฺวาน คหิตํ, ปิยปุตฺตํว ปสฺสห’’นฺติฯ

ตตฺถ อมจฺจมณฺฑลนฺติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ราชกิจฺเจ รญฺญา อมา สห วตฺตนฺตีติ อมจฺจา, สทฺธิํ วา เตสํ มณฺฑลํ สมูหํฯ ผีตนฺติ พลวาหเนน นครชนปทาทีหิ สมิทฺธํ รชฺชํฯ อิตฺถาคารทาสิทาสปริชเนหิ เจว วตฺถาภรณาทิอุปโภคูปกรเณหิ จ สมิทฺธํ มม อนฺเตปุรญฺจ อจฺฉินฺทิตฺวา คหิตกํ คณฺหนฺตํ อมิตฺตราชานํ ยาย อตฺตโน ปิยปุตฺตํว ปสฺสิํ อหํ, ตาย เอวํภูตาย เมตฺตาย เม สโม สกลโลเก นตฺถิ, ตสฺมา เอวํภูตา เอสา เม เมตฺตาปารมี ปรมตฺถปารมิภาวํ ปตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

เอวํ ปน มหาสตฺเต ตํ โจรราชานํ อารพฺภ เมตฺตํ ผริตฺวา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสินฺเน ตสฺส สรีเร ทาโห อุปฺปชฺชิฯ โส ‘‘ฑยฺหามิ ฑยฺหามี’’ติ ภูมิยํ อปราปรํ ปริวตฺตติฯ ‘‘กิเมต’’นฺติ วุตฺเต, มหาราช, ตุมฺเห นิรปราธํ ธมฺมิกราชานํ อาวาเฏ นิขณาปยิตฺถาติฯ ‘‘เตน หิ เวเคน คนฺตฺวา ตํ อุทฺธรถา’’ติ อาหฯ ปุริสา คนฺตฺวา ตํ ราชานํ อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ ทิสฺวา อาคนฺตฺวา ทพฺพเสนสฺส อาโรเจสุํฯ โส เวเคน คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ขมาเปตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ รชฺชํ ตุมฺเหว กาเรถ, อหํ โว โจเร ปฏิพาเหสฺสามี’’ติ วตฺวา ตสฺส ทุฏฺฐามจฺจสฺส ราชาณํ กาเรตฺวา ปกฺกามิฯ

โพธิสตฺโตปิ รชฺชํ อมจฺจานํ นิยฺยาเตตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหาชนํ สีลาทิคุเณสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลกปรายโน อโหสิฯ

ตทา ทพฺพเสโน อานนฺทตฺเถโร อโหสิ, เอกราชา โลกนาโถฯ

ตสฺส ทิวเส ทิวเส ฉสุ ทานสาลาสุ ฉสตสหสฺสวิสฺสชฺชเนน ปจฺจตฺถิกรญฺโญ สกลรชฺชปริจฺจาเคน จ ทานปารมี, นิจฺจสีลอุโปสถกมฺมวเสน ปพฺพชิตสฺส อนวเสสสีลสํวรวเสน จ สีลปารมี, ปพฺพชฺชาวเสน ฌานาธิคมวเสน จ เนกฺขมฺมปารมี, สตฺตานํ หิตาหิตวิจารณวเสน ทานสีลาทิสํวิทหนวเสน จ ปญฺญาปารมี, ทานาทิปุญฺญสมฺภารสฺส อพฺภุสฺสหนวเสน กามวิตกฺกาทิวิโนทนวเสน จ วีริยปารมี, ทุฏฺฐามจฺจสฺส ทพฺพเสนรญฺโญ จ อปราธสหนวเสน ขนฺติปารมี, ยถาปฏิญฺญํ ทานาทินา อวิสํวาทนวเสน จ สจฺจปารมี, ทานาทีนํ อจลสมาทานาธิฏฺฐานวเสน อธิฏฺฐานปารมี, ปจฺจตฺถิเกปิ เอกนฺเตน หิตูปสํหารวเสน เมตฺตาฌานนิพฺพตฺตเนน จ เมตฺตาปารมี, ทุฏฺฐามจฺเจน ทพฺพเสเนน จ กตาปราเธ หิเตสีหิ อตฺตโน อมจฺจาทีหิ นิพฺพตฺติเต อุปกาเร จ อชฺฌุเปกฺขเณน รชฺชสุขปฺปตฺตกาเล ปจฺจตฺถิกรญฺญา นรเก ขิตฺตกาเล สมานจิตฺตตาย จ อุเปกฺขาปารมี เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ปนุชฺช ทุกฺเขน สุขํ ชนินฺท, สุเขน วา ทุกฺขมสยฺหสาหิ;

อุภยตฺถ สนฺโต อภินิพฺพุตตฺตา, สุเข จ ทุกฺเข จ ภวนฺติ ตุลฺยา’’ติฯ (ชา. 1.4.12);

ยสฺมา ปเนตฺถ เมตฺตาปารมี อติสยวตี, ตสฺมา ตทตฺถทีปนตฺถํ สา เอว ปาฬิ อารุฬฺหาฯ ตถา อิธ มหาสตฺตสฺส สพฺพสตฺเตสุ โอรสปุตฺเต วิย สมานุกมฺปตาทโย คุณวิเสสา นิทฺธาเรตพฺพาติฯ

เอกราชจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เมตฺตาปารมี นิฏฺฐิตาฯ

15. มหาโลมหํสจริยาวณฺณนา

[119] ปนฺนรสเม ‘‘สุสาเน เสยฺยํ กปฺเปมี’’ติ เอตฺถายํ อนุปุพฺพิกถา –

มหาสตฺโต หิ ตทา มหติ อุฬารโภเค กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิมนฺวาย ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก ครุวาสํ วสนฺโต สพฺพสิปฺปานํ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา กุลฆรํ อาคนฺตฺวา มาตาปิตูนํ อจฺจเยน ญาตเกหิ ‘‘กุฏุมฺพํ สณฺฐเปหี’’ติ ยาจิยมาโนปิ อนิจฺจตามนสิการมุเขน สพฺพภเวสุ อภิวฑฺฒมานสํเวโค กาเย จ อสุภสญฺญํ ปฏิลภิตฺวา ฆราวาสปลิโพธาธิภูตํ กิเลสคหนํ อโนคาเหตฺวาว จิรกาลสมฺปริจิตํ เนกฺขมฺมชฺฌาสยํ อุปพฺรูหยมาโน มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ ปหาย ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา ปุน จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ ปพฺพชิสฺสามิ, คุณสมฺภาวนาปากโฏ ภวิสฺสามี’’ติฯ

โส ลาภสกฺการํ ชิคุจฺฉนฺโต ปพฺพชฺชํ อนุปคนฺตฺวา ‘‘ปโหมิ จาหํ ลาภาลาภาทีสุ นิพฺพิกาโร โหตุ’’นฺติ อตฺตานํ ตกฺเกนฺโต ‘‘วิเสสโต ปรปริภวสหนาทิปฏิปทํ ปูเรนฺโต อุเปกฺขาปารมิํ มตฺถกํ ปาเปสฺสามี’’ติ นิวตฺถวตฺเถเนว เคหโต นิกฺขมิตฺวา ปรมสลฺเลขวุตฺติโกปิ อพลพโล อมนฺทมนฺโท วิย ปเรสํ อจิตฺตกรูเปน หีฬิตปริภูโต หุตฺวา คามนิคมราชธานีสุ เอกรตฺติวาเสเนว วิจรติฯ ยตฺถ ปน มหนฺตํ ปริภวํ ปฏิลภติ, ตตฺถ จิรมฺปิ วสติฯ โส นิวตฺถวตฺเถ ชิณฺเณ ปิโลติกขณฺเฑน ตสฺมิมฺปิ ชิณฺเณ เกนจิ ทินฺนํ อคฺคณฺหนฺโต หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนว จรติฯ เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล เอกํ นิคมคามํ อคมาสิฯ

ตตฺถ คามทารกา ธุตฺตชาติกา เวธเวรา เกจิ ราชวลฺลภานํ ปุตฺตนตฺตุทาสาทโย จ อุทฺธตา อุนฺนฬา จปลา มุขรา วิกิณฺณวาจา กาเลน กาลํ กีฬาพหุลา วิจรนฺติฯ ทุคฺคเต มหลฺลเก ปุริเส จ อิตฺถิโย จ คจฺฉนฺเต ทิสฺวา ภสฺมปุเฏน ปิฏฺฐิยํ อากิรนฺติ, เกตกีปณฺณํ กจฺฉนฺตเร โอลมฺเพนฺติ, เตน วิปฺปกาเรน ปริวตฺเตตฺวา โอโลเกนฺเต ยถาวชฺชกีฬิตํ ทสฺเสตฺวา อุปหสนฺติฯ