ตทา โปริสาโท องฺคุลิมาลตฺเถโร อโหสิ, กาฬหตฺถิอมจฺโจ สาริปุตฺตตฺเถโร, นนฺทพฺราหฺมโณ อานนฺทตฺเถโร, รุกฺขเทวตา มหากสฺสปตฺเถโร, ราชาโน พุทฺธปริสา, มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ, สุตโสมมหาราชา โลกนาโถฯ

ตสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เสสปารมิโยปิ นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา อลีนสตฺตุจริยาวณฺณนาย (จริยา อฏฺฐ. 2.74 อาทโย) วิย มหาสตฺตสฺส คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติฯ

มหาสุตโสมจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สจฺจปารมี นิฏฺฐิตาฯ

13. สุวณฺณสามจริยาวณฺณนา

[111] เตรสเม สาโม ยทา วเน อาสินฺติ หิมวนฺตสฺมิํ มิคสมฺมตาย นาม นทิยา ตีเร มหติ อรญฺเญ สาโม นาม ตาปสกุมาโร ยทา อโหสิฯ สกฺเกน อภินิมฺมิโตติ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อุปเทสสมฺปตฺติยา ชาตตฺตา สกฺเกน นิพฺพตฺติโต ชนิโตฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – อตีเต พาราณสิโต อวิทูเร นทิยา ตีเร เอโก เนสาทคาโม อโหสิฯ ตตฺถ เชฏฺฐเนสาทสฺส ปุตฺโต ชาโตฯ ตสฺส ‘‘ทุกูโล’’ติ นามมกํสุฯ ตสฺสา เอว นทิยา ปรตีเรปิ เอโก เนสาทคาโม อโหสิฯ ตตฺถ เชฏฺฐเนสาทสฺส ธีตา ชาตาฯ ตสฺสา ‘‘ปาริกา’’ติ นามมกํสุฯ เต อุโภปิ พฺรหฺมโลกโต อาคตา สุทฺธสตฺตาฯ เตสํ วยปฺปตฺตานํ อนิจฺฉมานานํเยว อาวาหวิวาหํ กริํสุฯ เต อุโภปิ กิเลสสมุทฺทํ อโนตริตฺวา พฺรหฺมาโน วิย เอกโต วสิํสุฯ น จ กิญฺจิ เนสาทกมฺมํ กโรนฺติฯ

อถ ทุกูลํ มาตาปิตโร ‘‘ตาต, ตฺวํ เนสาทกมฺมํ น กโรสิ, เนว ฆราวาสํ อิจฺฉสิ, กิํ นาม กริสฺสสี’’ติ อาหํสุฯ โส ‘‘ตุมฺเหสุ อนุชานนฺเตสุ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ ปพฺพชาหี’’ติฯ ทฺเวปิ ชนา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ยสฺมิํ ฐาเน มิคสมฺมตา นาม นที หิมวนฺตโต โอตริตฺวา คงฺคํ ปตฺตา, ตํ ฐานํ คนฺตฺวา คงฺคํ ปหาย มิคสมฺมตาภิมุขา อภิรุหิํสุฯ

ตทา สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก ตํ การณํ ญตฺวา วิสฺสกมฺมุนา ตสฺมิํ ฐาเน อสฺสมํ มาเปสิฯ เต ตตฺถ คนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา สกฺกทตฺติเย อสฺสเม กามาวจรเมตฺตํ ภาเวตฺวา ปฏิวสิํสุฯ สกฺโกปิ เตสํ อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉติฯ

โส เอกทิวสํ ‘‘เตสํ จกฺขู ปริหายิสฺสนฺตี’’ติ ญตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, โว จกฺขูนํ อนฺตราโย ปญฺญายติ, ปฏิชคฺคนกํ ปุตฺตํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ชานามิ ตุมฺหากํ สุทฺธจิตฺตตํ, ตสฺมา ปาริกาย อุตุนิกาเล นาภิํ หตฺเถน ปรามเสยฺยาถ , เอวํ โว ปุตฺโต ชายิสฺสติ, โส โว อุปฏฺฐหิสฺสตี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ ทุกูลปณฺฑิโต ตํ การณํ ปาริกาย อาจิกฺขิตฺวา ตสฺสา อุตุนิกาเล นาภิํ ปรามสิฯ ตทา โพธิสตฺโต เทวโลกา จวิตฺวา ตสฺสา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, สา ทสมาสจฺจเยน สุวณฺณวณฺณํ ปุตฺตํ วิชายิฯ เตเนวสฺส ‘‘สุวณฺณสาโม’’ติ นามํ กริํสุฯ ตํ อปรภาเค วฑฺฒิตฺวา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกมฺปิ มาตาปิตโร รกฺขนฺตา อสฺสเม นิสีทาเปตฺวา สยเมว วนมูลผลาผลตฺถาย คจฺฉนฺติฯ

อเถกทิวสํ วเน ผลาผลํ อาทาย นิวตฺติตฺวา อสฺสมปทโต อวิทูเร เมเฆ อุฏฺฐิเต รุกฺขมูลํ ปวิสิตฺวา วมฺมิกมตฺถเก ฐิตานํ สรีรโต เสทคนฺธมิสฺสเก อุทเก ตสฺมิํ วมฺมิกพิเล ฐิตสฺส อาสิวิสสฺส นาสาปุฏํ ปวิฏฺเฐ อาสิวิโส กุชฺฌิตฺวา นาสาวาเตน ปหริฯ ทฺเว อนฺธา หุตฺวา ปริเทวมานา วิรวิํสุฯ อถ มหาสตฺโต ‘‘มม มาตาปิตโร อติจิรายนฺติ, กา นุ โข เตสํ ปวตฺตี’’ติ ปฏิมคฺคํ คนฺตฺวา สทฺทมกาสิฯ เต ตสฺส สทฺทํ สญฺชานิตฺวา ปฏิสทฺทํ กตฺวา ปุตฺตสิเนเหน ‘‘ตาต สาม, อิธ ปริปนฺโถ อตฺถิ, มา อาคมี’’ติ วตฺวา สทฺทานุสาเรน สยเมว สมาคมิํสุฯ โส ‘‘เกน โว การเณน จกฺขูนิ วินฏฺฐานี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ตาต, มยํ น ชานาม, เทเว วสฺสนฺเต รุกฺขมูเล วมฺมิกมตฺถเก ฐิตา, อถ น ปสฺสามา’’ติ วุตฺตมตฺเต เอว อญฺญาสิ ‘‘ตตฺถ อาสิวิเสน ภวิตพฺพํ, เตน กุทฺเธน นาสาวาโต วิสฺสฏฺโฐ ภวิสฺสตี’’ติฯ

อถ ‘‘มา จินฺตยิตฺถ, อหํ โว ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ มาตาปิตโร อสฺสมํ เนตฺวา เตสํ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานาทิสญฺจรณฏฺฐาเน รชฺชุเก พนฺธิฯ

ตโต ปฏฺฐาย เต อสฺสเม ฐเปตฺวา วนมูลผลาผลานิ อาหรติ, ปาโตว วสนฏฺฐานํ สมฺมชฺชติ, ปานียํ อาหรติ, ปริโภชนียํ อุปฏฺฐาเปติ, ทนฺตกฏฺฐมุโขทกานิ ทตฺวา มธุรผลาผลํ เทติฯ เตหิ มุเข วิกฺขาลิเต สยํ ปริภุญฺชิตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา เตสํ อวิทูเรเยว อจฺฉติ – ‘‘กิํ นุ โข อิเม อาณาเปนฺตี’’ติฯ วิเสเสน จ เมตฺตํ พหุลมกาสิ, เตนสฺส สตฺตา อปฺปฏิกฺกูลา อเหสุํ ฯ ยถา จสฺส สตฺตา, เอวํ สตฺตานํ โส โพธิสตฺโต อปฺปฏิกฺกูโลฯ เอวํ โส ทิวเส ทิวเส ผลาผลตฺถาย อรญฺญํ คจฺฉนฺโตปิ อาคจฺฉนฺโตปิ มิคคณปริวุโต เอว อโหสิฯ สีหพฺยคฺฆาทิวิปกฺขสตฺตาปิ เตน สทฺธิํ อติวิย วิสฺสตฺถา, เมตฺตานุภาเวน ปนสฺส วสนฏฺฐาเน อญฺญมญฺญํ ติรจฺฉานคตา มุทุจิตฺตตํ ปฏิลภิํสุฯ อิติ โส สพฺพตฺถ เมตฺตานุภาเวน อภีรู อนุตฺราสี พฺรหฺมา วิย อเวโร วิหาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปวเน สีหพฺยคฺเฆ จ, เมตฺตายมุปนามยิ’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถ เมตฺตายมุปนามยินฺติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร, เมตฺตาภาวนาย กุรูรกมฺมนฺเต สีหพฺยคฺเฆปิ ผริ, ปเคว เสสสตฺเตติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา เมตฺตา อยติ ปวตฺตติ เอเตนาติ เมตฺตาโย, เมตฺตาภาวนาฯ ตํ เมตฺตายํ อุปนามยิํ สตฺเตสุ อโนธิโส อุปเนสิํฯ ‘‘สีหพฺยคฺเฆหี’’ติปิ ปาโฐฯ ตสฺสตฺโถ – น เกวลมหเมว, อถ โข ปวเน สีหพฺยคฺเฆหิ, ยสฺมิํ มหาวเน ตทา อหํ วิหรามิ, ตตฺถ สีหพฺยคฺเฆหิ สทฺธิํ อหํ สตฺเตสุ เมตฺตํ อุปนาเมสิํฯ สีหพฺยคฺฆาปิ หิ ตทา มมานุภาเวน สตฺเตสุ เมตฺตจิตฺตตํ ปฏิลภิํสุ, ปเคว อิตเร สตฺตาติ ทสฺเสติฯ

[112] ปสทมิควราเหหีติ ปสทมิเคหิ เจว วนสูกเรหิ จฯ ปริวาเรตฺวาติ เอเตหิ อตฺตานํ ปริวาริตํ กตฺวา ตสฺมิํ อรญฺเญ วสิํฯ

[113] อิทานิ ตทา อตฺตโน เมตฺตาภาวนาย ลทฺธํ อานิสํสํ มตฺถกปฺปตฺติญฺจสฺส ทสฺเสตุํ ‘‘น มํ โกจิ อุตฺตสตี’’ติ โอสานคาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – สสพิฬาราทิโก ภีรุกชาติโกปิ โกจิ สตฺโต มํ น อุตฺตสติ น อุพฺพิชฺเชติฯ อหมฺปิ กสฺสจิ สีหพฺยคฺฆาทิติรจฺฉานโต ยกฺขาทิอมนุสฺสโต ลุทฺทโลหิตปาณิมนุสฺสโตติ กุโตจิปิ น ภายามิฯ กสฺมา? ยสฺมา เมตฺตาพเลนุปตฺถทฺโธ จิรกาลํ ภาวิตาย เมตฺตาปารมิตายานุภาเวน อุปตฺถมฺภิโต ตสฺมิํ ปวเน มหาอรญฺเญ ตทา รมามิ อภิรมามีติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เอวํ ปน มหาสตฺโต สพฺพสตฺเต เมตฺตายนฺโต มาตาปิตโร จ สาธุกํ ปฏิชคฺคนฺโต เอกทิวสํ อรญฺญโต มธุรผลาผลํ อาหริตฺวา อสฺสเม ฐเปตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา ‘‘ปานียํ อาทาย อาคมิสฺสามี’’ติ มิคคณปริวุโต ทฺเว มิเค เอกโต กตฺวา เตสํ ปิฏฺฐิยํ ปานียฆฏํ ฐเปตฺวา หตฺเถน คเหตฺวา นทีติตฺถํ อคมาสิฯ ตสฺมิํ สมเย พาราณสิยํ ปีฬิยกฺโข นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ โส มิคมํสโลเภน มาตรํ รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา สนฺนทฺธปญฺจาวุโธ หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา มิเค วธิตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา จรนฺโต มิคสมฺมตํ นทิํ ปตฺวา อนุปุพฺเพน สามสฺส ปานียคหณติตฺถํ ปตฺโตฯ มิคปทวลญฺชํ ทิสฺวา คจฺฉนฺโต ตํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มยา เอตฺตกํ กาลํ เอวํ วิจรนฺโต มนุสฺโส น ทิฏฺฐปุพฺโพ, เทโว นุ โข เอส นาโค นุ โข, สจาหํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสามิ, สหสา ปกฺกเมยฺยาติฯ ยํนูนาหํ เอตํ วิชฺฌิตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา มหาสตฺตํ นฺหตฺวา วากจีรํ นิวาเสตฺวา อชินจมฺมํ เอกํสํ กริตฺวา ปานียฆฏํ ปูเรตฺวา อุกฺขิปิตฺวา วามํสกูเฏ ฐปนกาเล ‘‘อิทานิ ตํ วิชฺฌิตุํ สมโย’’ติ วิสปีเตน สเรน ทกฺขิณปสฺเส วิชฺฌิฯ สโร วามปสฺเสน นิกฺขมิฯ ตสฺส วิทฺธภาวํ ญตฺวา มิคคโณ ภีโต ปลายิฯ

สามปณฺฑิโต ปน วิทฺโธปิ ปานียฆฏํ ยถา วา ตถา วา อนวสุมฺเภตฺวา สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา สณิกํ โอตาเรตฺวา วาลุกํ พฺยูหิตฺวา ฐเปตฺวา ทิสํ ววตฺถเปตฺวา มาตาปิตูนํ วสนฏฺฐานทิสาภาเคน สีสํ กตฺวา นิปชฺชิตฺวา มุเขน โลหิตํ ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘มม โกจิ เวรี นาม นตฺถิ, มมปิ กตฺถจิ เวรํ นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘โก นุ มํ อุสุนา วิชฺฌิ, ปมตฺตํ อุทหารกํ;

ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เวสฺโส, โก มํ วิทฺธา นิลียตี’’ติฯ (ชา. 2.22.296);

ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘อยํ มยา วิชฺฌิตฺวา ปถวิยํ ปาติโตปิ เนว มํ อกฺโกสติ น ปริภาสติ, มม หทยมํสํ สมฺพาหนฺโต วิย ปิยวจเนน สมุทาจรติ, คมิสฺสามิสฺส สนฺติก’’นฺติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตานํ อตฺตนา จ วิทฺธภาวํ อาวิกตฺวา ‘‘โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต’’ติ มหาสตฺตํ ปุจฺฉิฯ

โส ‘‘สาโม นามาหํ ทุกูลปณฺฑิตสฺส นาม เนสาทอิสิโน ปุตฺโต, กิสฺส ปน มํ วิชฺฌี’’ติ อาหฯ โส ปฐมํ ‘‘มิคสญฺญายา’’ติ มุสาวาทํ วตฺวา ‘‘อหํ อิมํ นิรปราธํ อการเณน วิชฺฌิ’’นฺติ อนุโสจิตฺวา ยถาภูตํ อาวิกตฺวา ตสฺส มาตาปิตูนํ วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา เตสํ อตฺตานํ อาวิกตฺวา เตหิ กตปฏิสนฺถาโร ‘‘สาโม มยา วิทฺโธ’’ติ วตฺวา เต ปริเทวนฺเต โสกสมาปนฺเน ‘‘ยํ สาเมน กตฺตพฺพํ ปริจาริกกมฺมํ, ตํ กตฺวา อหํ โว อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ สมสฺสาเสตฺวา สามสฺส สนฺติกํ อาเนสิฯ เต ตตฺถ คนฺตฺวา นานปฺปการํ ปริเทวิตฺวา ตสฺส อุเร หตฺถํ ฐเปตฺวา ‘‘ปุตฺตสฺส เม สรีเร อุสุมา วตฺตเตว, วิสเวเคน วิสญฺญิตํ อาปนฺโน ภวิสฺสตีติ นิพฺพิสภาวตฺถาย สจฺจกิริยํ กริสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา –

‘‘ยํ กิญฺจิตฺถิ กตํ ปุญฺญํ, มยฺหญฺเจว ปิตุจฺจ เต;

สพฺเพน เตน กุสเลน, วิสํ สามสฺส หญฺญตู’’ติฯ (ชา. 2.22.388) –

มาตรา,

‘‘ยํ กิญฺจิตฺถิ กตํ ปุญฺญํ, มยฺหญฺเจว มาตุจฺจ เต;

สพฺเพน เตน กุสเลน, วิสํ สามสฺส หญฺญตู’’ติฯ (ชา. 2.22.396) –

ปิตรา,

‘‘ปพฺพตฺยาหํ คนฺธมาทเน, จิรรตฺตนิวาสินี;

น เม ปิยตโร โกจิ, อญฺโญ สาเมน วิชฺชติ;

เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หญฺญตู’’ติฯ (ชา. 2.22.398) –

เทวตาย จ สจฺจกิริยาย กตาย มหาสตฺโต ขิปฺปํ วุฏฺฐาสิฯ ปทุมปตฺตปลาเส อุทกพินฺทุ วิย วินิวฏฺเฏตฺวา อาพาโธ วิคโตฯ วิทฺธฏฺฐานํ อโรคํ ปากติกเมว อโหสิฯ มาตาปิตูนํ จกฺขูนิ อุปฺปชฺชิํสุฯ อิติ มหาสตฺตสฺส อโรคตา, มาตาปิตูนญฺจ จกฺขุปฏิลาโภ, อรุณุคฺคมนํ, เตสํ จตุนฺนมฺปิ อสฺสเมเยว อวฏฺฐานนฺติ สพฺพํ เอกกฺขเณเยว อโหสิฯ

อถ มหาสตฺโต รญฺญา สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘ธมฺมํ จร, มหาราชา’’ติอาทินา (ชา. 2.22.411-412) ธมฺมํ เทเสตฺวา อุตฺตริมฺปิ โอวทิตฺวา ปญฺจ สีลานิ อทาสิ ฯ โส ตสฺส โอวาทํ สิรสา ปฏิคฺคเหตฺวา วนฺทิตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคปรายโน อโหสิฯ โพธิสตฺโตปิ สทฺธิํ มาตาปิตูหิ อภิญฺญาสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

ตทา ราชา อานนฺทตฺเถโร อโหสิ, เทวธีตา อุปฺปลวณฺณา, สกฺโก อนุรุทฺโธ, ปิตา มหากสฺสปตฺเถโร, มาตา ภทฺทกาปิลานี, สามปณฺฑิโต โลกนาโถฯ

ตสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา วิสปีเตน สลฺเลน ทกฺขิณปสฺเสน ปวิสิตฺวา วามปสฺสโต วินิวิชฺฌนวเสน วิทฺโธปิ กิญฺจิ กายวิการํ อกตฺวา อุทกฆฏสฺส ภูมิยํ นิกฺขิปนํ, วธเก อญฺญาเตปิ ญาเต วิย จิตฺตวิการาภาโว, ปิยวจเนน สมุทาจาโร, มาตาปิตุอุปฏฺฐานปุญฺญโต มยฺหํ ปริหานีติ อนุโสจนมตฺตํ, อโรเค ชาเต รญฺโญ การุญฺญํ เมตฺตญฺจ อุปฏฺฐาเปตฺวา ธมฺมเทสนา, โอวาททานนฺติ เอวมาทโย คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติฯ

สุวณฺณสามจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. เอกราชจริยาวณฺณนา

[114] จุทฺทสเม เอกราชาติ วิสฺสุโตติ เอกราชาติ อิมินา อนฺวตฺถนาเมน ชมฺพุทีปตเล ปากโฏฯ

มหาสตฺโต หิ ตทา พาราณสิรญฺโญ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ วยปฺปตฺโต สพฺพสิปฺปนิปฺผตฺติํ ปตฺโต หุตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ กาเรนฺโต กุสลสีลาจารสทฺธาสุตาทิอนญฺญสาธารณคุณวิเสสโยเคน ปารมิปริภาวเนน จ ชมฺพุทีปตเล อทุติยตฺตา ปธานภาเวน จ ‘‘เอกราชา’’ติ ปกาสนาโม อโหสิฯ ปรมํ สีลํ อธิฏฺฐายาติ สุปริสุทฺธกายิกวาจสิกสํวรสงฺขาตญฺเจว สุปริสุทฺธมโนสมาจารสงฺขาตญฺจ ปรมํ อุตฺตมํ ทสกุสลกมฺมปถสีลํ สมาทานวเสน จ อวีติกฺกมนวเสน จ อธิฏฺฐหิตฺวา อนุฏฺฐหิตฺวาฯ ปสาสามิ มหามหินฺติ ติโยชนสติเก กาสิรฏฺเฐ มหติํ มหิํ อนุสาสามิ รชฺชํ กาเรมิฯ