เอวํ โพธิสตฺโต กุมาเร อโรเค ชาเต ตสฺส ปิตรํ ‘‘ทานํ ททนฺเตน นาม กมฺมญฺจ ผลญฺจ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพ’’นฺติ กมฺมผลสทฺธาย นิเวเสตฺวา สยํ อนภิรติํ วิโนเทตฺวา ฌานาภิญฺญาโย อุปฺปาเทตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลกปรายโน อโหสิฯ

ตทา มณฺฑพฺโย อานนฺทตฺเถโร อโหสิ, ตสฺส ภริยา วิสาขา, ปุตฺโต ราหุลตฺเถโร, อาณิมณฺฑพฺโย สาริปุตฺตตฺเถโร, กณฺหทีปายโน โลกนาโถฯ

ตสฺส อิธ ปาฬิยา อารุฬฺหา สจฺจปารมี, เสสา จ ปารมิโย เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา อนวเสสมหาโภคปริจฺจาคาทโย คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติฯ

กณฺหทีปายนจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. มหาสุตโสมจริยาวณฺณนา

[105] ทฺวาทสเม สุตโสโม มหีปตีติ เอวํนาโม ขตฺติโยฯ มหาสตฺโต หิ ตทา กุรุรฏฺเฐ อินฺทปตฺถนคเร โกรพฺยสฺส รญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติฯ ตํ สุตวิตฺตตาย จนฺทสมานโสมฺมวรวณฺณตาย จ ‘‘สุตโสโม’’ติ สญฺชานิํสุฯ ตํ วยปฺปตฺตํ สพฺพสิปฺปนิปฺผตฺติปฺปตฺตํ มาตาปิตโร รชฺเช อภิสิญฺจิํสุฯ คหิโต โปริสาเทนาติ ปุริสานํ มนุสฺสานํ อทนโต ขาทนโต ‘‘โปริสาโท’’ติ ลทฺธนาเมน พาราณสิรญฺญา เทวตาพลิกมฺมตฺถํ คหิโตฯ

พาราณสิราชา หิ ตทา มํสํ วินา อภุญฺชนฺโต อญฺญํ มํสํ อลภนฺเตน ภตฺตการเกน มนุสฺสมํสํ ขาทาปิโต รสตณฺหาย พทฺโธ หุตฺวา มนุสฺเส ฆาเตตฺวา มนุสฺสมํสํ ขาทนฺโต ‘‘โปริสาโท’’ติ ลทฺธนาโม อมจฺจปาริสชฺชปฺปมุเขหิ นาคเรหิ เนคมชานปเทหิ จ อุสฺสาหิเตน กาฬหตฺถินา นาม อตฺตโน เสนาปตินา ‘‘เทว, ยทิ รชฺเชน อตฺถิโก มนุสฺสมํสขาทนโต วิรมาหี’’ติ วุตฺโต ‘‘รชฺชํ ปชหนฺโตปิ มนุสฺสมํสขาทนโต น โอรมิสฺสามี’’ติ วตฺวา เตหิ รฏฺฐา ปพฺพาชิโต อรญฺญํ ปวิสิตฺวา เอกสฺมิํ นิคฺโรธรุกฺขมูเล วสนฺโต ขาณุปฺปหาเรน ปาเท ชาตสฺส วณสฺส ผาสุภาวาย ‘‘สกลชมฺพุทีเป เอกสตขตฺติยานํ คลโลหิเตน พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ เทวตาย อายาจนํ กตฺวา สตฺตาหํ อนาหารตาย วเณ ผาสุเก ชาเต ‘‘เทวตานุภาเวน เม โสตฺถิ อโหสี’’ติ สญฺญาย ‘‘เทวตาย พลิกมฺมตฺถํ ราชาโน อาเนสฺสามี’’ติ คจฺฉนฺโต อตีตภเว สหายภูเตน ยกฺเขน สมาคนฺตฺวา เตน ทินฺนมนฺตพเลน อธิกตรถามชวปรกฺกมสสมฺปนฺโน หุตฺวา สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว สตราชาโน อาเนตฺวา อตฺตโน วสนนิคฺโรธรุกฺเข โอลมฺเพตฺวา พลิกมฺมกรณสชฺโช อโหสิฯ

อถ ตสฺมิํ รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา ตํ พลิกมฺมํ อนิจฺฉนฺตี ‘‘อุปาเยน นํ นิเสเธสฺสามี’’ติ ปพฺพชิตรูเปน ตสฺส อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา เตน อนุพทฺโธ ติโยชนํ คนฺตฺวา ปุน อตฺตโน ทิพฺพรูปเมว ทสฺเสตฺวา ‘‘ตฺวํ มุสาวาที ตยา ‘สกลชมฺพุทีเป ราชาโน อาเนตฺวา พลิกมฺมํ กริสฺสามี’ติ ปฏิสฺสุตํฯ อิทานิ เย วา เต วา ทุพฺพลราชาโน อาเนสิฯ ชมฺพุทีเป เชฏฺฐกํ สุตโสมราชานํ สเจ นาเนสฺสสิ, น เม เต พลิกมฺเมน อตฺโถ’’ติ อาหฯ

โส ‘‘ทิฏฺฐา เม อตฺตโน เทวตา’’ติ ตุสิตฺวา ‘‘สามิ, มา จินฺตยิ, อหํ อชฺเชว สุตโสมํ อาเนสฺสามี’’ติ วตฺวา เวเคน มิคาชินอุยฺยานํ คนฺตฺวา อสํวิหิตาย อารกฺขาย โปกฺขรณิํ โอตริตฺวา ปทุมินิปตฺเตน สีสํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ อนฺโตอุยฺยานคเตเยว พลวปจฺจูเส สมนฺตา ติโยชนํ อารกฺขํ คณฺหิํสุฯ มหาสตฺโต ปาโตว อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคโต จตุรงฺคินิยา เสนาย นครโต นิกฺขมิฯ ตทา ตกฺกสิลโต นนฺโท นาม พฺราหฺมโณ จตสฺโส สตารหคาถาโย คเหตฺวา วีสโยชนสตํ มคฺคํ อติกฺกมฺม ตํ นครํ ปตฺโต ราชานํ ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมนฺตํ ทิสฺวา หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘ชยตุ ภวํ, มหาราชา’’ติ วตฺวา ชยาเปสิฯ

ราชา หตฺถินา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กุโต นุ, ตฺวํ พฺราหฺมณ, อาคจฺฉสิ, กิมิจฺฉสิ, กิํ เต ทชฺช’’นฺติ อาหฯ พฺราหฺมโณ ‘‘ตุมฺเห ‘สุตวิตฺตกา’ติ สุตฺวา จตสฺโส สตารหคาถาโย อาทาย ตุมฺหากํ เทเสตุํ อาคโตมฺหี’’ติ อาหฯ

มหาสตฺโต ตุฏฺฐมานโส หุตฺวา ‘‘อหํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา นฺหายิตฺวา อาคนฺตฺวา โสสฺสามิ, ตฺวํ มา อุกฺกณฺฐี’’ติ วตฺวา ‘‘คจฺฉถ พฺราหฺมณสฺส อสุกเคเห นิวาสํ ฆาสจฺฉาทนญฺจ สํวิทหถา’’ติ อาณาเปตฺวา อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา มหนฺตํ อารกฺขํ สํวิธาย โอฬาริกานิ อาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา มสฺสุกมฺมํ กาเรตฺวา อุพฺพฏฺฏิตสรีโร โปกฺขรณิยา ราชวิภเวน นฺหายิตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา อุทกคฺคหณสาฏเก นิวาเสตฺวา อฏฺฐาสิฯ

อถสฺส คนฺธมาลาลงฺกาเร อุปหริํสุฯ โปริสาโท ‘‘อลงฺกตกาเล ราชา ภาริโก ภวิสฺสติ, สลฺลหุกกาเลเยว นํ คณฺหิสฺสามี’’ติ นทนฺโต ขคฺคํ ปริวตฺเตนฺโต ‘‘อหมสฺมิ โปริสาโท’’ติ นามํ สาเวตฺวา อุทกา นิกฺขมิฯ ตสฺส สทฺทํ สุตฺวา หตฺถาโรหาทโย หตฺถิอาทิโต ภสฺสิํสุฯ พลกาโย ทูเร ฐิโต ตโตว ปลายิฯ อิตโร อตฺตโน อาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา อุเรน นิปชฺชิฯ โปริสาโท ราชานํ อุกฺขิปิตฺวา ขนฺเธ นิสีทาเปตฺวา สมฺมุขฏฺฐาเนเยว อฏฺฐารสหตฺถํ ปาการํ ลงฺฆิตฺวา ปุรโต ปคลิตมทมตฺตวรวารเณ กุมฺเภ อกฺกมิตฺวา ปพฺพตกูฏานิ วิย ปาเตนฺโต วาตชวานิปิ อสฺสรตนานิ ปิฏฺฐิยํ อกฺกมิตฺวา ปาเตนฺโต รถสีเส อกฺกมิตฺวา ปาเตนฺโต ภมริกํ ภมนฺโต วิย นีลกานิ นิคฺโรธปตฺตานิ มทฺทนฺโต วิย เอกเวเคเนว ติโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา กญฺจิ อนุพนฺธนฺตํ อทิสฺวา สณิกํ คจฺฉนฺโต สุตโสมสฺส เกเสหิ อุทกพินฺทูนิ อตฺตโน อุปริ ปตนฺตานิ ‘‘อสฺสุพินฺทูนี’’ติ สญฺญาย ‘‘กิมิทํ สุตโสโมปิ มรณํ อนุโสจนฺโต โรทตี’’ติ อาหฯ

มหาสตฺโต ‘‘นาหํ มรณโต อนุโสจามิ, กุโต โรทนา, อปิ จ โข สงฺครํ กตฺวา สจฺจาปนํ นาม ปณฺฑิตานํ อาจิณฺณํ, ตํ น นิปฺผชฺชตี’’ติ อนุโสจามิฯ กสฺสปทสพเลน เทสิตา จตสฺโส สตารหคาถาโย อาทาย ตกฺกสิลโต อาคตสฺส พฺราหฺมณสฺส อาคนฺตุกวตฺตํ กาเรตฺวา ‘‘นฺหายิตฺวา อาคนฺตฺวา สุณิสฺสามิ, ยาว มมาคมนา อาคเมหี’’ติ สงฺครํ กตฺวา อุยฺยานํ คโต, ตฺวญฺจ ตา คาถาโย โสตุํ อทตฺวา มํ คณฺหีติฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘คหิโต โปริสาเทน, พฺราหฺมเณ สงฺครํ สริ’’นฺติฯ

ตตฺถ พฺราหฺมเณ สงฺครํ สรินฺติ นนฺทพฺราหฺมเณ อตฺตนา กตํ ปฏิญฺญํ อนุสฺสริํฯ

[106] อาวุณิตฺวา กรตฺตเลติ ตตฺถ ตตฺถ อุยฺยานาทีสุ คนฺตฺวา อตฺตโน พเลน อานีตานํ เอกสตขตฺติยานํ หตฺถตเล ฉิทฺทํ กตฺวา รุกฺเข ลมฺพนตฺถํ รชฺชุํ ปฏิมุญฺจิตฺวาฯ เอเตสํ ปมิลาเปตฺวาติ เอเต เอกสตขตฺติเย ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา อุทฺธํปาเท อโธสิเร กตฺวา ปณฺหิยา สีสํ ปหรนฺโต ภมณวเสน หตฺถตเล อาวุณิตฺวา รุกฺเข อาลมฺพนวเสน สพฺพโส อาหารูปจฺเฉเทน จ สพฺพถา ปมิลาเปตฺวา วิโสเสตฺวา เขทาเปตฺวาติ อตฺโถฯ ยญฺญตฺเถติ พลิกมฺมตฺเถ สาเธตพฺเพฯ อุปนยี มมนฺติ มํ อุปเนสิฯ

[107] ตถา อุปนียมาโน ปน มหาสตฺโต โปริสาเทน ‘‘กิํ ตฺวํ มรณโต ภายสี’’ติ วุตฺเต ‘‘นาหํ มรณโต ภายามิ, ตสฺส ปน พฺราหฺมณสฺส มยา กโต สงฺคโร น ปริโมจิโต’’ติ อนุโสจามิฯ ‘‘สเจ มํ วิสฺสชฺเชสฺสสิ, ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ตสฺส จ สกฺการสมฺมานํ กตฺวา ปุน อาคมิสฺสามี’’ติฯ ‘‘นาหมิทํ สทฺทหามิ, ยํ ตฺวํ มยา วิสฺสชฺชิโต คนฺตฺวา ปุน มม หตฺถํ อาคมิสฺสาสี’’ติฯ ‘‘สมฺม โปริสาท, มยา สทฺธิํ เอกาจริยกุเล สิกฺขิโต สหาโย หุตฺวา ‘อหํ ชีวิตเหตุปิ น มุสา กเถมี’ติ กิํ น สทฺทหสี’’ติ? กิญฺจาปิ เม เอเตน วาจามตฺตเกน –

‘‘อสิญฺจ สตฺติญฺจ ปรามสามิ, สปถมฺปิ เต สมฺม อหํ กโรมิ;

ตยา ปมุตฺโต อนโณ ภวิตฺวา, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺส’’นฺติฯ (ชา. 2.21.407) –

มหาสตฺเตน อิมาย คาถาย วุตฺตาย โปริสาโท ‘‘อยํ สุตโสโม ‘ขตฺติเยหิ อกตฺตพฺพํ สปถํ กโรมี’ติ วทติ, คนฺตฺวา อนาคจฺฉนฺโตปิ มม หตฺถโต น มุจฺจิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา –

‘‘โย เต กโต สงฺคโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเฐ สเก อิสฺสริเย ฐิเตน;

ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณ สปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชสฺสู’’ติฯ (ชา. 2.21.408) –

วิสฺสชฺเชสิฯ

มหาสตฺโต ราหุมุขา มุตฺโต จนฺโท วิย นาคพโล ถามสมฺปนฺโน ขิปฺปเมว ตํ นครํ สมฺปาปุณิฯ เสนาปิสฺส ‘‘สุตโสมราชา ปณฺฑิโต, โปริสาทํ ทเมตฺวา สีหมุขา ปมุตฺตมตฺตวรวารโณ วิย อาคมิสฺสตี’’ติ จ ‘‘ราชานํ โปริสาทสฺส ทตฺวา อาคตา’’ติ ครหภเยน จ พหินคเรเยว นิวิฏฺฐา ตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กจฺจิตฺถ, มหาราช, โปริสาเทน น กิลมิโต’’ติ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘โปริสาเทน มยฺหํ มาตาปิตูหิปิ ทุกฺกรํ กตํ, ตถารูโป นาม จณฺโฑ สาหสิโก มมํ สทฺทหิตฺวา มํ วิสฺสชฺเชสี’’ติ วุตฺเต ราชานํ อลงฺกริตฺวา หตฺถิกฺขนฺธํ อาโรเปตฺวา ปริวาเรตฺวา นครํ ปาวิสิฯ ตํ ทิสฺวา สพฺเพ นาครา ตุสิํสุฯ

โสปิ ธมฺมโสณฺฑตาย มาตาปิตโรปิ อนุปสงฺกมิตฺวา นิเวสนํ คนฺตฺวา พฺราหฺมณํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺส มหนฺตํ สกฺการสมฺมานํ กตฺวา ธมฺมครุตาย สยํ นีจาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ มยฺหํ อาภตา สตารหคาถา สุโณมิ อาจริยา’’ติ อาหฯ พฺราหฺมโณ มหาสตฺเตน ยาจิตกาเล คนฺเธหิ หตฺเถ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ปสิพฺพกโต มโนรมํ โปตฺถกํ นีหริตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา ‘‘เตน หิ , มหาราช, สุโณหี’’ติ โปตฺถกํ วาเจนฺโต คาถา อภาสิ –

‘‘สกิเทว สุตโสม, สพฺภิ โหติ สมาคโม;

สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, นาสพฺภิ พหุสงฺคโมฯ

‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;

สตํ สทฺธมฺมมญฺญาย, เสยฺโย โหติ น ปาปิโยฯ

‘‘ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;

สตญฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติฯ

‘‘นภญฺจ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;

ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตญฺจ ธมฺโม อสตญฺจ ราชา’’ติฯ (ชา. 2.21.411-414, 445-448);

ตา สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘สผลํ เม อาคมน’’นฺติ ตุฏฺฐจิตฺโต ‘‘อิมา คาถา เนว สาวกภาสิตา, น อิสิภาสิตา, น กวิภาสิตา, น เทวภาสิตา, สพฺพญฺญุนาว ภาสิตาฯ กิํ นุ โข อคฺฆ’’นฺติ จินฺเตนฺโต ‘‘อิมํ สกลมฺปิ จกฺกวาฬํ ยาว พฺรหฺมโลกา สตฺตรตนปุณฺณํ กตฺวา ทินฺเนปิ เนว อนุจฺฉวิกํ กตํ นาม โหติ, อหํ โข ปนสฺส ติโยชนสติเก กุรุรฏฺเฐ สตฺตโยชนิเก อินฺทปตฺถนคเร รชฺชํ ทาตุํ ปโหมิฯ รชฺชํ กาตุํ ปนสฺส ภาคฺยํ นตฺถิ, ตถา หิสฺส องฺคลกฺขณานุสาเรน อปฺปานุภาวตา ทิสฺสติ, ตสฺมา ทินฺนมฺปิ รชฺชํ น อิมสฺมิํ ติฏฺฐตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อาจริย, ตุมฺเห อญฺเญสํ ขตฺติยานํ อิมา คาถาโย เทเสตฺวา กิํ ลภถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เอเกกาย สตํ สตํ, มหาราช, เตเนว สตารหคาถา นาม ชาตา’’ติฯ อถสฺส มหาสตฺโต ‘‘ตฺวํ อาจริย, อตฺตนา คเหตฺวา วิจรณภณฺฑสฺส อคฺฆํ น ชานาสี’’ติฯ

‘‘สหสฺสิยา อิมา คาถา, นยิมา คาถา สตารหา;

จตฺตาริ ตฺวํ สหสฺสานิ, ขิปฺปํ คณฺหาหิ พฺราหฺมณา’’ติฯ (ชา. 2.21.415);

จตฺตาริ สหสฺสานิ ทาเปตฺวา เอกญฺจ สุขยานกํ ทตฺวา มหตา สกฺการสมฺมาเนเนว ตํ อุยฺโยเชตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา ‘‘อหํ พฺราหฺมเณน อาภตํ สทฺธมฺมรตนํ ปูเชตฺวา ตสฺส จ สกฺการสมฺมานํ กตฺวา อาคมิสฺสามีติ โปริสาทสฺส ปฏิญฺญํ ทตฺวา อาคโตฯ ตตฺถ ยํ พฺราหฺมณสฺส กตฺตพฺพํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ ตํ กตํ, อิทานิ โปริสาทสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ วุตฺวา ‘‘เตน หิ, ตาต สุตโสม, กิํ นาเมตํ กเถสิ, จตุรงฺคินิยา เสนาย โจรํ คณฺหิสฺสาม, มา คจฺฉ โจรสฺส สนฺติก’’นฺติ ยาจิํสุฯ โสฬสสหสฺสา นาฏกิตฺถิโย เสสปริชนาปิ ‘‘อมฺเห อนาเถ กตฺวา กุหิํ คจฺฉสิ เทวา’’ติ ปริเทวิํสุฯ ‘‘ปุนปิ กิร ราชา โจรสฺส สนฺติกํ คมิสฺสตี’’ติ เอกโกลาหลํ อโหสิฯ

มหาสตฺโต ‘‘ปฏิญฺญาย สจฺจาปนํ นาม สาธูนํ สปฺปุริสานํ อาจิณฺณํ, โสปิ มมํ สทฺทหิตฺวา วิสฺสชฺเชสิ, ตสฺมา คมิสฺสามิเยวา’’ติ มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา เสสชนํ อนุสาเสตฺวา อสฺสุมุเขน นานปฺปการํ ปริเทวนฺเตน อิตฺถาคาราทินา ชเนน อนุคโต นครา นิกฺขมฺม ตํ ชนํ นิวตฺเตตุํ มคฺเค ทณฺฑเกน ติริยํ เลขํ กตฺวา ‘‘อิมํ มม เลขํ มา อติกฺกมิํสู’’ติ วตฺวา อคมาสิฯ มหาชโน เตชวโต มหาสตฺตสฺส อาณํ อติกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโต มหาสทฺเทน กนฺทิตฺวา โรทิตฺวา นิวตฺติฯ โพธิสตฺโต อาคตมคฺเคเนว ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อปุจฺฉิ มํ โปริสาโท’’ติอาทิฯ

ตตฺถ กิํ ตฺวํ อิจฺฉสิ นิสชฺชนฺติ ตฺวํ อตฺตโน นครํ คนฺตุํ มม หตฺถโต นิสฺสชฺชนํ กิํ อิจฺฉสิ, ตฺวํ ‘‘มยา ตกฺกสิลาทีสุ จิรปริจิโต สจฺจวาที จา’’ติ วทสิ, ตสฺมา ยถา มติ เต กาหามิ, ยถารุจิ เต กริสฺสามิฯ ยทิ เม ตฺวํ ปุเนหิสีติ สเจ ปุน ตฺวํ เอกํเสเนว มม สนฺติกํ อาคมิสฺสสิฯ

[108] ปณฺเห อาคมนํ มมาติ ปเคว มม อาคมนํ ตสฺส โปริสาทสฺส ปฏิสฺสุณิตฺวา ปาโตว อาคมิสฺสามีติ ปฏิสฺสวํ กตฺวาฯ รชฺชํ นิยฺยาตยิํ ตทาติ ตทา โปริสาทสฺส สนฺติกํ คนฺตุกาโม ‘‘อิทํ โว รชฺชํ ปฏิปชฺชถา’’ติ มาตาปิตูนํ ติโยชนสติกํ รชฺชํ นิยฺยาเตสิํฯ

[109] กสฺมา ปน รชฺชํ นิยฺยาตยินฺติ? อนุสฺสริตฺวา สตํ ธมฺมนฺติ ยสฺมา ปน ปฏิญฺญาย สจฺจาปนํ นาม สตํ สาธูนํ มหาโพธิสตฺตานํ ปเวณี กุลวํโส, ตสฺมา ตํ สจฺจปารมิตาธมฺมํ ปุพฺพกํ โปราณํ ชิเนหิ พุทฺธาทีหิ เสวิตํ อนุสฺสริตฺวา สจฺจํ อนุรกฺขนฺโต ตสฺส พฺราหฺมณสฺส ธนํ ทตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา โปริสาทํ อุปาคมิํฯ

[110] นตฺถิ เม สํสโย ตตฺถาติ ตสฺมิํ โปริสาทสฺส สนฺติกํ คมเน ‘‘อยํ มํ กิํ นุ โข ฆาเตสฺสติ, อุทาหุ โน’’ติ มยฺหํ สํสโย นตฺถิฯ ‘‘จณฺโฑ สาหสิโก มยา สทฺธิํ เอกสตขตฺติเย เทวตาย พลิกมฺมกรณสชฺโช เอกนฺเตเนว ฆาเตสฺสตี’’ติ ชานนฺโต เอว เกวลํ สจฺจวาจํ อนุรกฺขนฺโต อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ตํ อุปาคมิํฯ ยสฺมา เจตเทวํ, ตสฺมา สจฺเจน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม ปรมตฺถภาวปฺปตฺตา สจฺจปารมีติฯ

อุปาคเต ปน มหาสตฺเต วิกสิตปุณฺฑรีกปทุมสสฺสิริกมสฺส มุขํ ทิสฺวา ‘‘อยํ วิคตมรณภโย หุตฺวา อาคโต, กิสฺส นุ โข เอส อานุภาโว’’ติ จินฺเตนฺโต ‘‘ตสฺส มญฺเญ ธมฺมสฺส สุตตฺตา อยํ เอวํ เตชวา นิพฺภโย จ ชาโต, อหมฺปิ ตํ สุตฺวา เตชวา นิพฺภโย จ ภวิสฺสามี’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา โปริสาโท มหาสตฺตํ อาห – ‘‘สุโณม สตารหคาถาโย ยาสํ สวนตฺถํ ตฺวํ อตฺตโน นครํ คโต’’ติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘อยํ โปริสาโท ปาปธมฺโม, อิมํ โถกํ นิคฺคเหตฺวา ลชฺชาเปตฺวา กเถสฺสามี’’ติ –

‘‘อธมฺมิกสฺส ลุทฺทสฺส, นิจฺจํ โลหิตปาณิโน;

นตฺถิ สจฺจํ กุโต ธมฺโม, กิํ สุเตน กริสฺสสี’’ติฯ (ชา. 2.21.427) –

วตฺวา ปุน เตน สุฏฺฐุตรํ สญฺชาตสวนาทเรน –

‘‘สุตฺวา ธมฺมํ วิชานนฺติ, นรา กลฺยาณปาปกํ;

อปิ คาถา สุณิตฺวาน, ธมฺเม เม รมเต มโน’’ติฯ (ชา. 2.21.444) –

วุตฺเต ‘‘อยํ อติวิย สญฺชาตาทโร โสตุกาโม, หนฺทสฺส กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เตน หิ สมฺม, สาธุกํ สุโณหิ มนสิกโรหี’’ติ วตฺวา นนฺทพฺราหฺมเณน กถิตนิยาเมเนว คาถานํ สกฺกจฺจํ ถุติํ กตฺวา ฉกามาวจรเทวโลเก เอกโกลาหลํ กตฺวา เทวตาสุ สาธุการํ ททมานาสุ มหาสตฺโต โปริสาทสฺส –

‘‘สกิเทว มหาราช, สพฺภิ โหติ สมาคโม;

สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, นาสพฺภิ พหุสงฺคโมฯ

‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;

สตํ สทฺธมฺมมญฺญาย, เสยฺโย โหติ น ปาปิโยฯ

‘‘ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อตฺโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;

สตญฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติฯ

‘‘นภญฺจ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;

ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตญฺจ ธมฺโม อสตญฺจ ราชา’’ติฯ (ชา. 2.21.411-414) –

ธมฺมํ กเถสิฯ ตสฺส เตน สุกถิตตฺตา เจว อตฺตโน จ ปุญฺญานุภาเวน คาถา สุณนฺตสฺเสว สกลสรีรํ ปญฺจวณฺณาย ปีติยา ปริปูริฯ โส โพธิสตฺเต มุทุจิตฺโต หุตฺวา ‘‘สมฺม สุตโสม, ทาตพฺพยุตฺตกํ หิรญฺญาทิํ น ปสฺสามิ, เอเกกาย คาถาย เอเกกํ วรํ ทสฺสามี’’ติ อาหฯ อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘ตฺวํ อตฺตโนปิ หิตานิ อชานนฺโต ปรสฺส กิํ นาม วรํ ทสฺสสี’’ติ อปสาเทตฺวา ปุน เตน ‘‘วรํ คณฺหถา’’ติ ยาจิโต สพฺพปฐมํ ‘‘อหํ จิรกาลํ ตํ อโรคํ ปสฺเสยฺย’’นฺติ วรํ ยาจิฯ โส ‘‘อยํ อิทานิ เม วธิตฺวา มํสํ ขาทิตุกามสฺส มหานตฺถกรสฺส มยฺหเมว ชีวิตมิจฺฉตี’’ติ ตุฏฺฐมานโส วญฺเจตฺวา วรสฺส คหิตภาวํ อชานนฺโต อทาสิฯ มหาสตฺโต หิ อุปายกุสลตาย ตสฺส จิรํ ชีวิตุกามตาปเทเสน อตฺตโน ชีวิตํ ยาจิฯ อถ ‘‘ปโรสตํ ขตฺติยานํ ชีวิตํ เทหี’’ติ ทุติยํ วรํ, เตสํ สเก รฏฺเฐ ปฏิปาทนํ ตติยํ วรํ, มนุสฺสมํสขาทนโต วิรมณํ จตุตฺถํ วรํ ยาจิฯ โส ตีณิ วรานิ ทตฺวา จตุตฺถํ วรํ อทาตุกาโม ‘‘อญฺญํ วรํ คณฺหาหี’’ติ วตฺวาปิ มหาสตฺเตน นิปฺปีฬิยมาโน ตมฺปิ อทาสิเยวฯ

อถ โพธิสตฺโต โปริสาทํ นิพฺพิเสวนํ กตฺวา เตเนว ราชาโน โมจาเปตฺวา ภูมิยํ นิปชฺชาเปตฺวา ทารกานํ กณฺณโต สุตฺตวฏฺฏิ วิย สณิกํ รชฺชุโย นีหริตฺวา โปริสาเทน เอกํ ตจํ อาหราเปตฺวา ปาสาเณน ฆํสิตฺวา สจฺจกิริยํ กตฺวา เตสํ หตฺถตลานิ มกฺเขสิฯ ตงฺขณํ เอว ผาสุกํ อโหสิฯ ทฺวีหตีหํ ตตฺเถว วสิตฺวา เต อโรเค กาเรตฺวา เตหิ สทฺธิํ อภิชฺชนกสภาวํ มิตฺตสนฺถวํ กาเรตฺวา เตหิ สทฺธิํ ตํ พาราณสิํ เนตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐาเปตฺวา ‘‘อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ เต ราชาโน อตฺตโน อตฺตโน นครํ เปเสตฺวา อินฺทปตฺถนครโต อาคตาย อตฺตโน จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวุโต อตฺตโน นครํ คโต ตุฏฺฐปมุทิเตน นาครชเนน สมฺปริวาริยมาโน อนฺเตปุรํ ปวิสิตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา มหาตลํ อภิรุหิฯ

อถ มหาสตฺโต ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา เทวสิกํ มหาทานานิ ปวตฺเตนฺโต สีลานิ ปริปูเรนฺโต อุโปสถํ อุปวสนฺโต ปารมิโย อนุพฺรูเหสิฯ เตปิ ราชาโน มหาสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน สคฺคปุรํ ปูรยิํสุฯ

ตทา โปริสาโท องฺคุลิมาลตฺเถโร อโหสิ, กาฬหตฺถิอมจฺโจ สาริปุตฺตตฺเถโร, นนฺทพฺราหฺมโณ อานนฺทตฺเถโร, รุกฺขเทวตา มหากสฺสปตฺเถโร, ราชาโน พุทฺธปริสา, มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ, สุตโสมมหาราชา โลกนาโถฯ

ตสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เสสปารมิโยปิ นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา อลีนสตฺตุจริยาวณฺณนาย (จริยา อฏฺฐ. 2.74 อาทโย) วิย มหาสตฺตสฺส คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติฯ

มหาสุตโสมจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สจฺจปารมี นิฏฺฐิตาฯ

13. สุวณฺณสามจริยาวณฺณนา

[111] เตรสเม สาโม ยทา วเน อาสินฺติ หิมวนฺตสฺมิํ มิคสมฺมตาย นาม นทิยา ตีเร มหติ อรญฺเญ สาโม นาม ตาปสกุมาโร ยทา อโหสิฯ สกฺเกน อภินิมฺมิโตติ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อุปเทสสมฺปตฺติยา ชาตตฺตา สกฺเกน นิพฺพตฺติโต ชนิโตฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – อตีเต พาราณสิโต อวิทูเร นทิยา ตีเร เอโก เนสาทคาโม อโหสิฯ ตตฺถ เชฏฺฐเนสาทสฺส ปุตฺโต ชาโตฯ ตสฺส ‘‘ทุกูโล’’ติ นามมกํสุฯ ตสฺสา เอว นทิยา ปรตีเรปิ เอโก เนสาทคาโม อโหสิฯ ตตฺถ เชฏฺฐเนสาทสฺส ธีตา ชาตาฯ ตสฺสา ‘‘ปาริกา’’ติ นามมกํสุฯ เต อุโภปิ พฺรหฺมโลกโต อาคตา สุทฺธสตฺตาฯ เตสํ วยปฺปตฺตานํ อนิจฺฉมานานํเยว อาวาหวิวาหํ กริํสุฯ เต อุโภปิ กิเลสสมุทฺทํ อโนตริตฺวา พฺรหฺมาโน วิย เอกโต วสิํสุฯ น จ กิญฺจิ เนสาทกมฺมํ กโรนฺติฯ

อถ ทุกูลํ มาตาปิตโร ‘‘ตาต, ตฺวํ เนสาทกมฺมํ น กโรสิ, เนว ฆราวาสํ อิจฺฉสิ, กิํ นาม กริสฺสสี’’ติ อาหํสุฯ โส ‘‘ตุมฺเหสุ อนุชานนฺเตสุ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ ปพฺพชาหี’’ติฯ ทฺเวปิ ชนา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ยสฺมิํ ฐาเน มิคสมฺมตา นาม นที หิมวนฺตโต โอตริตฺวา คงฺคํ ปตฺตา, ตํ ฐานํ คนฺตฺวา คงฺคํ ปหาย มิคสมฺมตาภิมุขา อภิรุหิํสุฯ