10. มจฺฉราชจริยาวณฺณนา

[83] ทสเม ยทา โหมิ, มจฺฉราชา มหาสเรติ อตีเต มจฺฉโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา โกสลรฏฺเฐ สาวตฺถิยํ เชตวเน โปกฺขรณิฏฺฐาเน วลฺลิคหนปริกฺขิตฺเต เอกสฺมิํ มหาสเร มจฺฉานํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ รญฺชนโต ยทา อหํ ราชา โหมิ, มจฺฉคณปริวุโต ตตฺถ ปฏิวสามิ ตทาฯ อุณฺเหติ อุณฺหกาเล คิมฺหสมเยฯ สูริยสนฺตาเปติ อาทิจฺจสนฺตาเปนฯ สเร อุทก ขียถาติ ตสฺมิํ สเร อุทกํ ขียิตฺถ ฉิชฺชิตฺถฯ ตสฺมิญฺหิ รฏฺเฐ ตทา เทโว น วสฺสิ, สสฺสานิ มิลายิํสุ, วาปิอาทีสุ อุทกํ ปริกฺขยํ ปริยาทานํ อคมาสิ, มจฺฉกจฺฉปา กลลคหนํ ปวิสิํสุฯ ตสฺมิมฺปิ สเร มจฺฉา กทฺทมคหนํ ปวิสิตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน นิลียิํสุฯ

[84] ตโตติ ตโต อุทกปริกฺขยโต อปรภาเคฯ กุลลเสนกาติ กุลลาเจว เสนา จฯ ภกฺขยนฺติ ทิวารตฺติํ, มจฺเฉ อุปนิสีทิยาติ ตตฺถ ตตฺถ กลลปิฏฺเฐ อุปนิสีทิตฺวา กลลคหนํ ปวิสิตฺวา นิปนฺเน มจฺเฉ กากา วา อิตเร วา ทิวา เจว รตฺติญฺจ กณยคฺคสทิเสหิ ตุณฺเฑหิ โกฏฺเฏตฺวา โกฏฺเฏตฺวา นีหริตฺวา วิปฺผนฺทมาเน ภกฺขยนฺติฯ

[85] อถ มหาสตฺโต มจฺฉานํ ตํ พฺยสนํ ทิสฺวา มหากรุณาย สมุสฺสาหิตหทโย ‘‘ฐเปตฺวา มํ อิเม มม ญาตเก อิมสฺมา ทุกฺขา โมเจตุํ สมตฺโถ นาม อญฺโญ นตฺถิ, เกน นุ โข อหํ อุปาเยน เต อิโต ทุกฺขโต โมเจยฺย’’นฺติ จินฺเตนฺโต ‘‘ยํนูนาหํ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาจิณฺณสมาจิณฺณํ มยิ จ สํวิชฺชมานํ สจฺจธมฺมํ นิสฺสาย สจฺจกิริยํ กตฺวา เทวํ วสฺสาเปตฺวา มม ญาติสงฺฆสฺส ชีวิตทานํ ทเทยฺยํ, เตน จ สกลสฺสาปิ อาหารูปชีวิโน สตฺตโลกสฺส มหาอุปกาโร สมฺปาทิโต มยา’’ติ นิจฺฉยํ กตฺวา เทวํ วสฺสาเปตุํ สจฺจกิริยํ อกาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ จินฺเตสห’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถ สห ญาตีหิ ปีฬิโตติ มยฺหํ ญาตีหิ สทฺธิํ เตน อุทกปริกฺขเยน ปีฬิโตฯ สหาติ วา นิปาตมตฺตํฯ มหาการุณิกตาย เตน พฺยสเนน ทุกฺขิเตหิ ญาตีหิ การณภูเตหิ ปีฬิโต, ญาติสงฺฆทุกฺขทุกฺขิโตติ อตฺโถฯ

[86] ธมฺมตฺถนฺติ ธมฺมภูตํ อตฺถํ, ธมฺมโต วา อนเปตํ อตฺถํฯ กิํ ตํ? สจฺจํฯ อทฺทสปสฺสยนฺติ มยฺหํ ญาตีนญฺจ อปสฺสยํ อทฺทสํฯ อติกฺขยนฺติ มหาวินาสํฯ

[87] สทฺธมฺมนฺติ สตํ สาธูนํ พุทฺธาทีนํ เอกสฺสาปิ ปาณิโน อหิํสนสงฺขาตํ ธมฺมํฯ อนุสฺสริตฺวาฯ ปรมตฺถํ วิจินฺตยนฺติ ตํ โข ปน ปรมตฺถํ สจฺจํ อวิปรีตสภาวํ กตฺวา จินฺตยนฺโตฯ ยํ โลเก ธุวสสฺสตนฺติ ยเทตํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ เอกสฺสาปิ ปาณิโน อหิํสนํ, ตํ สพฺพกาลํ ตถภาเวน ธุวํ สสฺสตํ วิจินฺตยํ สจฺจกิริยํ อกาสินฺติ สมฺพนฺโธฯ

[88] อิทานิ ตํ ธมฺมํ มหาสตฺโต อตฺตนิ วิชฺชมานํ คเหตฺวา สจฺจวจนํ ปโยเชตุกาโม กาลวณฺณํ กทฺทมํ ทฺวิธา วิยูหิตฺวา อญฺชนรุกฺขสารฆฏิกวณฺณมหาสรีโร สุโธตโลหิตกมณิสทิสานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา อากาสํ อุลฺโลเกนฺโต ‘‘ยโต สรามิ อตฺตาน’’นฺติ คาถมาหฯ

ตตฺถ ยโต สรามิ อตฺตานนฺติ ยโต ปฏฺฐาย อหํ อตฺตภาวสงฺขาตํ อตฺตานํ สรามิ อนุสฺสรามิฯ ยโต ปตฺโตสฺมิ วิญฺญุตนฺติ ยโต ปฏฺฐาย ตาสุ ตาสุ อิติกตฺตพฺพตาสุ วิญฺญุตํ วิชานนภาวํ ปตฺโตสฺมิ, อุทฺธํ อาโรหนวเสน อิโต ยาว มยฺหํ กายวจีกมฺมานํ อนุสฺสรณสมตฺถตา วิญฺญุตปฺปตฺติ เอว, เอตฺถนฺตเร สมานชาติกานํ ขาทนฏฺฐาเน นิพฺพตฺโตปิ ตณฺฑุลกณปฺปมาณมฺปิ มจฺฉํ มยา น ขาทิตปุพฺพํ, อญฺญมฺปิ กญฺจิ ปาณํ สญฺจิจฺจ หิํสิตํ พาธิตํ นาภิชานามิ, ปเคว ชีวิตา โวโรปิตํฯ

[89] เอเตน สจฺจวชฺเชนาติ ‘‘ยเทตํ มยา กสฺสจิ ปาณสฺส อหิํสนํ วุตฺตํ, สเจ เอตํ สจฺจํ ตถํ อวิปรีตํ, เอเตน สจฺจวจเนน ปชฺชุนฺโน เมโฆ อภิวสฺสตุ, ญาติสงฺฆํ เม ทุกฺขา ปโมเจตู’’ติ วตฺวา ปุน อตฺตโน ปริจาริกเจฏกํ อาณาเปนฺโต วิย ปชฺชุนฺนํ เทวราชานํ อาลปนฺโต ‘‘อภิตฺถนยา’’ติ คาถมาหฯ

ตตฺถ อภิตฺถนย ปชฺชุนฺนาติ ปชฺชุนฺโน วุจฺจติ เมโฆ, อยํ ปน เมฆวเสน ลทฺธนามํ วสฺสวลาหกเทวราชานํ อาลปติฯ

อยํ หิสฺส อธิปฺปาโย – เทโว นาม อนภิตฺถนยนฺโต วิชฺชุลตา อนิจฺฉาเรนฺโต ปวสฺสนฺโตปิ น โสภติ, ตสฺมา ตฺวํ อภิตฺถนยนฺโต วิชฺชุลตา นิจฺฉาเรนฺโต วสฺสาเปหีติฯ นิธิํ กากสฺส นาสยาติ กากา กลลํ ปวิสิตฺวา ฐิเต มจฺเฉ ตุณฺเฑน โกฏฺเฏตฺวา นีหริตฺวา ขาทนฺติ , ตสฺมา เตสํ อนฺโตกลเล มจฺฉา ‘‘นิธี’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตํ กากสงฺฆสฺส นิธิํ เทวํ วสฺสาเปนฺโต อุทเกน ปฏิจฺฉาเทตฺวา นาเสหิฯ กากํ โสกาย รนฺเธหีติ กากสงฺโฆ อิมสฺมิํ มหาสเร อุทเกน ปุณฺเณ มจฺเฉ อลภมาโน โสจิสฺสติ, ตํ กากคณํ ตฺวํ อิมํ กทฺทมํ ปูเรนฺโต โสกาย รนฺเธหิ, โสกสฺสตฺถาย ปน วสฺสาปยถ, ยถา อนฺโตนิชฺฌานลกฺขณํ โสกํ ปาปุณาติ, เอวํ กโรหีติ อตฺโถฯ มจฺเฉ โสกา ปโมจยาติ มม ญาตเก สพฺเพว มจฺเฉ อิมมฺหา มรณโสกา ปโมเจหิฯ ‘‘มญฺจ โสกา ปโมจยา’’ติ (ชา. 1.1.75) ชาตเก ปฐนฺติฯ ตตฺถ จ-กาโร สมฺปิณฺฑนตฺโถ, มญฺจ มม ญาตเก จาติ สพฺเพว มรณโสกา ปโมเจหิ (ชา. อฏฺฐ. 1.1.75)ฯ มจฺฉานญฺหิ อนุทกภาเวน ปจฺจตฺถิกานํ ฆาสภาวํ คจฺฉามาติ มหามรณโสโก, มหาสตฺตสฺส ปน เตสํ อนยพฺยสนํ ปฏิจฺจ กรุณายโต กรุณาปติรูปมุเขน โสกสมฺภโว เวทิตพฺโพฯ

เอวํ โพธิสตฺโต อตฺตโน ปริจาริกเจฏกํ อาณาเปนฺโต วิย ปชฺชุนฺนํ อาลปิตฺวา สกเล โกสลรฏฺเฐ มหาวสฺสํ วสฺสาเปสิฯ มหาสตฺตสฺส หิ สีลเตเชน สจฺจกิริยาย สมกาลเมว สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ โส ‘‘กิํ นุ โข’’ติ อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ญตฺวา วสฺสวลาหกเทวราชานํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, มหาปุริโส มจฺฉราชา ญาตีนํ มรณโสเกน วสฺสาปนํ อิจฺฉติ, สกลํ โกสลรฏฺฐํ เอกเมฆํ กตฺวา วสฺสาเปหี’’ติ อาหฯ

โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอกํ วลาหกํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา เมฆคีตํ คายนฺโต ปาจีนโลกธาตุอภิมุโข ปกฺขนฺทิฯ

ปาจีนทิสาภาเค ขลมณฺฑลมตฺตํ เอกํ เมฆมณฺฑลํ อุฏฺฐาย สตปฏลํ สหสฺสปฏลํ หุตฺวา อภิตฺถนยนฺตํ วิชฺชุลตา นิจฺฉาเรนฺตํ อโธมุขฐปิตอุทกกุมฺภากาเรน วิสฺสนฺทมานํ สกลํ โกสลรฏฺฐํ มโหเฆน อชฺโฌตฺถริฯ เทโว อจฺฉินฺนธารํ วสฺสนฺโต มุหุตฺเตเนว ตํ มหาสรํ ปูเรสิฯ มจฺฉา มรณภยโต มุจฺจิํสุฯ กากาทโย อปติฏฺฐา อเหสุํฯ น เกวลํ มจฺฉา เอว, มนุสฺสาปิ วิวิธสสฺสานิ สมฺปาเทนฺตา จตุปฺปทาทโยปีติ สพฺเพปิ วสฺสูปชีวิโน กายิกเจตสิกทุกฺขโต มุจฺจิํสุฯ เตน วุตฺตํ –

[90]

‘‘สห กเต สจฺจวเร, ปชฺชุนฺโน อภิคชฺชิย;

ถลํ นินฺนญฺจ ปูเรนฺโต, ขเณน อภิวสฺสถา’’ติฯ

ตตฺถ ขเณน อภิวสฺสถาติ อทนฺธายิตฺวา สจฺจกิริยขเณเนว อภิวสฺสิฯ

[91] กตฺวา วีริยมุตฺตมนฺติ เทเว อวสฺสนฺเต กิํ กาตพฺพนฺติ โกสชฺชํ อนาปชฺชิตฺวา ญาตตฺถจริยาสมฺปาทนมุเขน มหโต สตฺตนิกายสฺส หิตสุขนิปฺผาทนํ อุตฺตมํ วีริยํ กตฺวาฯ สจฺจเตชพลสฺสิโต มม สจฺจานุภาวพลสนฺนิสฺสิโต หุตฺวา ตทา มหาเมฆํ วสฺสาเปสิํฯ ยสฺมา เจตเทวํ, ตสฺมา ‘‘สจฺเจน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม สจฺจปารมี’’ติ มหามจฺฉราชกาเล อตฺตโน สจฺจปารมิยา อนญฺญสาธารณภาวํ ทสฺเสสิ ธมฺมราชาฯ

เอวํ มหาสตฺโต มหากรุณาย สมุสฺสาหิตหทโย สกลรฏฺเฐ มหาวสฺสํ วสฺสาปนวเสน มหาชนํ มรณทุกฺขโต โมเจตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตฯ

ตทา ปชฺชุนฺโน อานนฺทตฺเถโร อโหสิ, มจฺฉคณา พุทฺธปริสา, มจฺฉราชา โลกนาโถฯ

ตสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เสสปารมิโยปิ นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา อตฺตโน สมานชาติกานํ ขาทนฏฺฐาเน มจฺฉโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ตณฺฑุลกณมตฺตมฺปิ มจฺฉํ อาทิํ กตฺวา กสฺสจิปิ ปาณิโน อขาทนํ, ติฏฺฐตุ ขาทนํ เอกสตฺตสฺสปิ อวิเหฐนํ, ตถา สจฺจกรเณน เทวสฺส วสฺสาปนํ, อุทเก ปริกฺขีเณ กลลคหเน นิมุชฺชนวเสน อตฺตนา อนุภวมานํ ทุกฺขํ วีรภาเวน อคเณตฺวา ญาติสงฺฆสฺเสว ตํ ทุกฺขํ อตฺตโน หทเย กตฺวา อสหนฺตสฺส สพฺพภาเวน กรุณายนา, ตถา จ ปฏิปตฺตีติ เอวมาทโย คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติฯ

มจฺฉราชจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. กณฺหทีปายนจริยาวณฺณนา

[92] เอกาทสเม กณฺหทีปายโน อิสีติ เอวํนามโก ตาปโสฯ โพธิสตฺโต หิ ตทา ทีปายโน นาม อตฺตโน สหายํ มณฺฑพฺยตาปสํ สูเล อุตฺตาสิตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส สีลคุเณน ตํ อวิชหนฺโต ติยามรตฺติํ สูลํ นิสฺสาย ฐิโต ตสฺส สรีรโต ปคฺฆริตฺวา ปติตปติเตหิ โลหิตพินฺทูหิ สุกฺเขหิ กาฬวณฺณสรีรตาย ‘‘กณฺหทีปายโน’’ติ ปากโฏ อโหสิฯ ปโรปญฺญาสวสฺสานีติ สาธิกานิ ปญฺญาสวสฺสานิ, อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ อนภิรโต จริํ อหนฺติ ปนฺตเสนาสเนสุ เจว อธิกุสลธมฺเมสุ จ อนภิรติวาสํ วสนฺโต อหํ พฺรหฺมจริยํ อจริํฯ ปพฺพชิตฺวา สตฺตาหเมว หิ ตทา มหาสตฺโต อภิรโต พฺรหฺมจริยํ จริฯ ตโต ปรํ อนภิรติวาสํ วสิฯ

กสฺมา ปน มหาปุริโส อเนกสตสหสฺเสสุ อตฺตภาเวสุ เนกฺขมฺมชฺฌาสโย พฺรหฺมจริยวาสํ อภิรมิตฺวา อิธ ตํ นาภิรมิ? ปุถุชฺชนภาวสฺส จญฺจลภาวโตฯ กสฺมา จ ปุน น อคารํ อชฺฌาวสีติ? ปฐมํ เนกฺขมฺมชฺฌาสเยน กาเมสุ โทสํ ทิสฺวา ปพฺพชิฯ อถสฺส อโยนิโสมนสิกาเรน อนภิรติ อุปฺปชฺชิฯ โส ตํ วิโนเทตุมสกฺโกนฺโตปิ กมฺมญฺจ ผลญฺจ สทฺทหิตฺวา ตาว มหนฺตํ วิภวํ ปหาย อคารสฺมา นิกฺขมนฺโต ยํ ปชหิ, ปุน ตทตฺถเมว นิวตฺโต, ‘‘เอฬมูโค จปโล วตายํ กณฺหทีปายโน’’ติ อิมํ อปวาทํ ชิคุจฺฉนฺโต อตฺตโน หิโรตฺตปฺปเภทภเยนฯ อปิ จ ปพฺพชฺชาปุญฺญํ นาเมตํ วิญฺญูหิ พุทฺธาทีหิ ปสตฺถํ, เตหิ จ อนุฏฺฐิตํ, ตสฺมาปิ สหาปิ ทุกฺเขน สหาปิ โทมนสฺเสน อสฺสุมุโข โรทมาโนปิ พฺรหฺมจริยวาสํ วสิ, น ตํ วิสฺสชฺเชสิฯ วุตฺตญฺเจตํ –

‘‘สทฺธาย นิกฺขมฺม ปุน นิวตฺโต, โส เอฬมูโค จปโล วตายํ;

เอตสฺส วาทสฺส ชิคุจฺฉมาโน, อกามโก จรามิ พฺรหฺมจริยํ;

วิญฺญุปฺปสตฺถญฺจ สตญฺจ ฐานํ, เอวมฺปหํ ปุญฺญกโร ภวามี’’ติฯ (ชา. 1.10.66);