เมนู

พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสสิ, ตํ สุตฺวา สพฺเพปิ เต ราชาโน สพลกายา ปสีทิํสุฯ อถ เน ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ‘‘ทานาทีสุ อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ โอวทิตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ เต สพฺเพปิ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา อายุปริโยสาเน เทวนครํ ปูรยิํสุฯ โพธิสตฺโต ‘‘อิโต ปฏฺฐาย มาตรํ ปฏิชคฺคาหี’’ติ มาตรํ นนฺทปณฺฑิตํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา อตฺตนา ยาวชีวํ ปิตรํ ปฏิชคฺคิฯ เต อุโภปิ อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลกปรายนา อเหสุํฯ

ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ, นนฺทปณฺฑิโต อานนฺทตฺเถโร, มโนโช ราชา สาริปุตฺตตฺเถโร, เอกสตราชาโน อสีติมหาเถรา เจว อญฺญตรเถรา จ, จตุวีสติอกฺโขภนีปริสา พุทฺธปริสา, โสณปณฺฑิโต โลกนาโถฯ

ตสฺส กิญฺจาปิ สาติสยา เนกฺขมฺมปารมี, ตถาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เสสปารมิโย จ นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา อจฺจนฺตเมว กาเมสุ อนเปกฺขตา, มาตาปิตูสุ ติพฺโพ สคารวสปฺปติสฺสภาโว , มาตาปิตุอุปฏฺฐาเนน อติตฺติ, สติปิ เนสํ อุปฏฺฐาเน สพฺพกาลํ สมาปตฺติวิหาเรหิ วีตินามนนฺติ เอวมาทโย มหาสตฺตสฺส คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติฯ

โสณปณฺฑิตจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เนกฺขมฺมปารมี นิฏฺฐิตาฯ

6. เตมิยจริยาวณฺณนา

[48] ฉฏฺเฐ กาสิราชสฺส อตฺรโชติ กาสิรญฺโญ อตฺรโช ปุตฺโต ยทา โหมิ, ตทา มูคปกฺโขติ นาเมน, เตมิโยติ วทนฺติ มนฺติ เตมิโยติ นาเมน มูคปกฺขวตาธิฏฺฐาเนน ‘‘มูคปกฺโข’’ติ มาตาปิตโร อาทิํ กตฺวา สพฺเพว มํ วทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ มหาสตฺตสฺส หิ ชาตทิวเส สกลกาสิรฏฺเฐ เทโว วสฺสิ, ยสฺมา จ โส รญฺโญ เจว อมจฺจาทีนญฺจ หทยํ อุฬาเรน ปีติสิเนเหน เตมยมาโน อุปฺปนฺโน, ตสฺมา ‘‘เตมิยกุมาโร’’ติ นามํ อโหสิฯ

[49] โสฬสิตฺถิสหสฺสานนฺติ โสฬสนฺนํ กาสิรญฺโญ อิตฺถาคารสหสฺสานํฯ น วิชฺชติ ปุโมติ ปุตฺโต น ลพฺภติฯ น เกวลญฺจ ปุตฺโต เอว, ธีตาปิสฺส นตฺถิ เอวฯ อโหรตฺตานํ อจฺจเยน, นิพฺพตฺโต อหเมกโกติ อปุตฺตกสฺเสว ตสฺส รญฺโญ พหูนํ สํวจฺฉรานํ อตีตตฺตา อเนเกสํ อโหรตฺตานํ อปคมเนน สกฺกทตฺติโย อหเมกโกว โพธิปริเยสนํ จรมาโน, ตทา ตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา อุปฺปนฺโนติ สตฺถา วทติฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – อตีเต พาราณสิยํ กาสิราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส โสฬสสหสฺสา อิตฺถิโย อเหสุํฯ ตาสุ เอกาปิ ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา น ลภติฯ นาครา ‘‘อมฺหากํ รญฺโญ วํสานุรกฺขโก เอโกปิ ปุตฺโต นตฺถี’’ติ วิปฺปฏิสารี ชาตา สนฺนิปติตฺวา ราชานํ ‘‘ปุตฺตํ ปตฺเถหี’’ติ อาหํสุฯ ราชา โสฬสสหสฺสา อิตฺถิโย ‘‘ปุตฺตํ ปตฺเถถา’’ติ อาณาเปสิฯ ตา จนฺทาทีนํ อุปฏฺฐานาทีนิ กตฺวา ปตฺเถนฺติโยปิ น ลภิํสุฯ อคฺคมเหสี ปนสฺส มทฺทราชธีตา จนฺทาเทวี นาม สีลสมฺปนฺนา อโหสิฯ ราชา ‘‘ตฺวมฺปิ ปุตฺตํ ปตฺเถหี’’ติ อาหฯ สา ปุณฺณมทิวเส อุโปสถิกา หุตฺวา อตฺตโน สีลํ อาวชฺเชตฺวา ‘‘สจาหํ อขณฺฑสีลา, อิมินา เม สจฺเจน ปุตฺโต อุปฺปชฺชตู’’ติ สจฺจกิริยมกาสิฯ ตสฺสา สีลเตเชน สกฺกสฺส อาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘จนฺทาเทวิยา ปุตฺตปฏิลาภสฺส อุปายํ กริสฺสามี’’ติ ตสฺสา อนุจฺฉวิกํ ปุตฺตํ อุปธาเรนฺโต โพธิสตฺตํ ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จวิตฺวา อุปริเทวโลเก อุปฺปชฺชิตุกามํ ทิสฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สมฺม, ตยิ มนุสฺสโลเก อุปฺปนฺเน ปารมิโย จ เต ปูเรสฺสนฺติ, มหาชนสฺส จ วุฑฺฒิ ภวิสฺสติ, อยํ กาสิรญฺโญ จนฺทา นาม อคฺคมเหสี ปุตฺตํ ปตฺเถติ, ตสฺสา กุจฺฉิยํ อุปฺปชฺชาหี’’ติ อาหฯ

โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตสฺสา กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺส สหายา ปญฺจสตา เทวปุตฺตา ขีณายุกา เทวโลกา จวิตฺวา ตสฺเสว รญฺโญ อมจฺจภริยานํ กุจฺฉีสุ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิํสุฯ เทวี คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา คพฺภปริหารํ ทาเปสิฯ สา ปริปุณฺณคพฺภา ธญฺญปุญฺญลกฺขณสมฺปนฺนํ ปุตฺตํ วิชายิฯ

ตํทิวสเมว อมจฺจเคเหสุ ปญฺจกุมารสตานิ วิชายิํสุฯ อุภยมฺปิ สุตฺวา ราชา ‘‘มม ปุตฺตสฺส ปริวารา เอเต’’ติ ปญฺจนฺนํ ทารกสตานํ ปญฺจธาติสตานิ เปเสตฺวา กุมารปสาธนานิ จ เปเสสิฯ มหาสตฺตสฺส ปน อติทีฆาทิโทสวิวชฺชิตา อลมฺพตฺถนา มธุรถญฺญา จตุสฏฺฐิธาติโย ทตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา จนฺทาเทวิยาปิ วรํ อทาสิฯ สา คหิตกํ กตฺวา ฐเปสิฯ ทารโก มหตา ปริวาเรน วฑฺฒติฯ อถ นํ เอกมาสิกํ อลงฺกริตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ อานยิํสุฯ ราชา ปิยปุตฺตํ โอโลเกตฺวา อาลิงฺคิตฺวา องฺเก นิสีทาเปตฺวา รมยมาโน นิสีทิฯ

[50] ตสฺมิํ ขเณ จตฺตาโร โจรา อานีตาฯ ราชา เตสุ เอกสฺส สกณฺฏกาหิ กสาหิ ปหารสหสฺสํ อาณาเปสิ, เอกสฺส สงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา พนฺธนาคารปฺปเวสนํ, เอกสฺส สรีเร สตฺติปฺปหารทานํ, เอกสฺส สูลาโรปนํฯ มหาสตฺโต ปิตุ กถํ สุตฺวา สํเวคปฺปตฺโต หุตฺวา ‘‘อโห มม ปิตา รชฺชํ นิสฺสาย ภาริยํ นิรยคามิกมฺมํ กโรตี’’ติ จินฺเตสิฯ ปุนทิวเส นํ เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา อลงฺกตสิริสยเน นิปชฺชาเปสุํฯ

โส โถกํ นิทฺทายิตฺวา ปฏิพุทฺโธ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา เสตจฺฉตฺตํ โอโลเกนฺโต มหนฺตํ สิริวิภวํ ปสฺสิฯ อถสฺส ปกติยาปิ สํเวคปฺปตฺตสฺส อติเรกตรํ ภยํ อุปฺปชฺชิฯ โส ‘‘กุโต นุ โข อหํ อิมํ ราชเคหํ อาคโต’’ติ อุปธาเรนฺโต ชาติสฺสรญาเณน เทวโลกโต อาคตภาวํ ญตฺวา ตโต ปรํ โอโลเกนฺโต อุสฺสทนิรเย ปกฺกภาวํ ปสฺสิฯ ตโต ปรํ โอโลเกนฺโต ตสฺมิํเยว นคเร ราชภาวํ ปสฺสิฯ อถ โส ‘‘อหํ วีสติวสฺสานิ รชฺชํ กาเรตฺวา อสีติวสฺสสหสฺสานิ อุสฺสทนิรเย ปจฺจิํ, อิทานิ ปุนปิ อิมสฺมิํ โจรเคเห นิพฺพตฺโตสฺมิ, ปิตาปิ เม หิยฺโย จตูสุ โจเรสุ อานีเตสุ ตถารูปํ ผรุสํ นิรยสํวตฺตนิกํ กถํ กเถสิฯ น เม อิมินา อวิทิตวิปุลานตฺถาวเหน รชฺเชน อตฺโถ, กถํ นุ โข อิมมฺหา โจรเคหา มุจฺเจยฺย’’นฺติ จินฺเตนฺโต นิปชฺชิฯ อถ นํ เอกา เทวธีตา ‘‘ตาต เตมิยกุมาร, มา ภายิ, ตีณิ องฺคานิ อธิฏฺฐหิตฺวา ตว โสตฺถิ ภวิสฺสตี’’ติ สมสฺสาเสสิฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต รชฺชสงฺขาตา อนตฺถโต มุจฺจิตุกาโม โสฬสสํวจฺฉรานิ ตีณิ องฺคานิ อจลาธิฏฺฐานวเสน อธิฏฺฐหิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กิจฺฉาลทฺธํ ปิยํ ปุตฺต’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถ กิจฺฉาลทฺธนฺติ กิจฺเฉน กสิเรน จิรกาลปตฺถนาย ลทฺธํฯ อภิชาตนฺติ ชาติสมฺปนฺนํฯ กายชุติยา เจว ญาณชุติยา จ สมนฺนาคตตฺตา ชุตินฺธรํฯ เสตจฺฉตฺตํ ธารยิตฺวาน, สยเน โปเสติ มํ ปิตาติ ปิตา เม กาสิราชา ‘‘มา นํ กุมารํ รโช วา อุสฺสาโว วา’’ติ ชาตกาลโต ปฏฺฐาย เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา สิริสยเน สยาเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน มํ โปเสติฯ

[51] นิทฺทายมาโน สยนวเร ปพุชฺฌิตฺวา อหํ โอโลเกนฺโต ปณฺฑรํ เสตจฺฉตฺตํ อทฺทสํฯ เยนาหํ นิรยํ คโตติ เยน เสตจฺฉตฺเตน ตโต ตติเย อตฺตภาเว อหํ นิรยํ คโต, เสตจฺฉตฺตสีเสน รชฺชํ วทติฯ

[52] สห ทิฏฺฐสฺส เม ฉตฺตนฺติ ตํ เสตจฺฉตฺตํ ทิฏฺฐสฺส ทิฏฺฐวโต เม สห เตน ทสฺสเนน, ทสฺสนสมกาลเมวาติ อตฺโถฯ ตาโส อุปฺปชฺชิ เภรโวติ สุปริวิทิตาทีนวตฺตา ภยานโก จิตฺตุตฺราโส อุทปาทิฯ วินิจฺฉยํ สมาปนฺโน, กถาหํ อิมํ มุญฺจิสฺสนฺติ กถํ นุ โข อหํ อิมํ รชฺชํ กาฬกณฺณิํ มุญฺเจยฺยนฺติ เอวํ วิจารณํ อาปชฺชิํฯ

[53] ปุพฺพสาโลหิตา มยฺหนฺติ ปุพฺเพ เอกสฺมิํ อตฺตภาเว มม มาตุภูตปุพฺพา ตสฺมิํ ฉตฺเต อธิวตฺถา เทวตา มยฺหํ อตฺถกามินี หิเตสินีฯ สา มํ ทิสฺวาน ทุกฺขิตํ, ตีสุ ฐาเนสุ โยชยีติ สา เทวตา มํ ตถา เจโตทุกฺเขน ทุกฺขิตํ ทิสฺวา มูคปกฺขพธิรภาวสงฺขาเตสุ ตีสุ รชฺชทุกฺขโต นิกฺขมนการเณสุ โยเชสิฯ

[54] ปณฺฑิจฺจยนฺติ ปณฺฑิจฺจํ, อยเมว วา ปาโฐฯ มา วิภาวยาติ มา ปกาเสหิฯ พาลมโตติ พาโลติ ญาโตฯ สพฺโพติ สกโล อนฺโตชโน เจว พหิชโน จฯ โอจินายตูติ นีหรเถตํ กาฬกณฺณินฺติ อวชานาตุฯ เอวํ ตว อตฺโถ ภวิสฺสตีติ เอวํ ยถาวุตฺตนเยน อวชานิตพฺพภาเว สติ ตุยฺหํ เคหโต นิกฺขมเนน หิตํ ปารมิปริปูรณํ ภวิสฺสติฯ

[55] เตตํ วจนนฺติ เต เอตํ ตีณิ องฺคานิ อธิฏฺฐาหีติ วจนํฯ อตฺถกามาสิ เม อมฺมาติ อมฺม เทวเต, มม อตฺถกามา อสิฯ หิตกามาติ ตสฺเสว ปริยายวจนํฯ อตฺโถติ วา เอตฺถ สุขํ เวทิตพฺพํฯ หิตนฺติ ตสฺส การณภูตํ ปุญฺญํฯ

[56] สาคเรว ถลํ ลภินฺติ โจรเคเห วตาหํ ชาโต, อหุ เม มหาวตานตฺโถติ โสกสาคเร โอสีทนฺโต ตสฺสา เทวตาย อหํ วจนํ สุตฺวา สาคเร โอสีทนฺโต วิย ถลํ ปติฏฺฐํ อลภิํ, รชฺชกุลโต นิกฺขมโนปายํ อลภินฺติ อตฺโถฯ ตโย องฺเค อธิฏฺฐหินฺติ ยาว เคหโต นิกฺขมิํ, ตาว ตีณิ องฺคานิ การณานิ อธิฏฺฐหิํฯ

[57] อิทานิ ตานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘มูโค อโหสิ’’นฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ ปกฺโขติ ปีฐสปฺปิฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เอวํ ปน มหาสตฺเต เทวตาย ทินฺนนเย ฐตฺวา ชาตวสฺสโต ปฏฺฐาย มูคาทิภาเวน อตฺตานํ ทสฺเสนฺเต มาตาปิตโร ธาติอาทโย จ ‘‘มูคานํ หนุปริโยสานํ นาม เอวรูปํ น โหติ, พธิรานํ กณฺณโสตํ นาม เอวรูปํ น โหติ, ปีฐสปฺปีนํ หตฺถปาทา นาม เอวรูปา น โหนฺติ, ภวิตพฺพเมตฺถ การเณน, วีมํสิสฺสาม น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘ขีเรน ตาว วีมํสิสฺสามา’’ติ สกลทิวสํ ขีรํ น เทนฺติฯ โส สุสฺสนฺโตปิ ขีรตฺถาย สทฺทํ น กโรติฯ

อถสฺส มาตา ‘‘ปุตฺโต เม ฉาโต, ขีรมสฺส เทถา’’ติ ขีรํ ทาเปสิฯ เอวํ อนฺตรนฺตรา ขีรํ อทตฺวา เอกสํวจฺฉรํ วีมํสนฺตาปิ อนฺตรํ น ปสฺสิํสุฯ ตโต ‘‘กุมารกา นาม ปูวขชฺชกํ ปิยายนฺติ, ผลาผลํ ปิยายนฺติ, กีฬนภณฺฑกํ ปิยายนฺติ, โภชนํ ปิยายนฺตี’’ติ ตานิ ตานิ ปโลภนียานิ อุปเนตฺวา วีมํสนวเสน ปโลเภนฺตา ยาว ปญฺจวสฺสกาลา อนฺตรํ น ปสฺสิํสุฯ อถ นํ ‘‘ทารกา นาม อคฺคิโต ภายนฺติ, มตฺตหตฺถิโต ภายนฺติ, สปฺปโต ภายนฺติ, อุกฺขิตฺตาสิกปุริสโต ภายนฺติ, เตหิ วีมํสิสฺสามา’’ติ ยถา เตหิสฺส อนตฺโถ น ชายติ, ตถา ปุริมเมว สํวิทหิตฺวา อติภยานกากาเรน อุปคจฺฉนฺเต กาเรสุํฯ

มหาสตฺโต นิรยภยํ อาวชฺเชตฺวา ‘‘อิโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน นิรโย ภายิตพฺโพ’’ติ นิจฺจโลว โหติฯ เอวมฺปิ วีมํสิตฺวา อนฺตรํ น ปสฺสนฺตา ปุน ‘‘ทารกา นาม สมชฺชตฺถิกา โหนฺตี’’ติ สมชฺชํ กาเรตฺวาปิ มหาสตฺตํ สาณิยา ปริกฺขิปิตฺวา อชานนฺตสฺเสว จตูสุ ปสฺเสสุ สงฺขสทฺเทหิ เภริสทฺเทหิ จ สหสา เอกนินฺนาทํ กาเรตฺวาปิ อนฺธกาเร ฆเฏหิ ทีปํ อุปเนตฺวา สหสา อาโลกํ ทสฺเสตฺวาปิ สกลสรีรํ ผาณิเตน มกฺเขตฺวา พหุมกฺขิเก ฐาเน นิปชฺชาเปตฺวาปิ นฺหาปนาทีนิ อกตฺวา อุจฺจารปสฺสาวมตฺถเก นิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวาปิ ตตฺถ จ ปลิปนฺนํ สยมานํ ปริหาเสหิ อกฺโกสเนหิ จ ฆฏฺเฏตฺวาปิ เหฏฺฐามญฺเจ อคฺคิกปลฺลํ กตฺวา อุณฺหสนฺตาเปน ปีเฬตฺวาปีติ เอวํ นานาวิเธหิ อุปาเยหิ วีมํสนฺตาปิสฺส อนฺตรํ น ปสฺสิํสุฯ

มหาสตฺโต หิ สพฺพตฺถ นิรยภยเมว อาวชฺเชตฺวา อธิฏฺฐานํ อวิโกเปนฺโต นิจฺจโลว อโหสิฯ เอวํ ปนฺนรสวสฺสานิ วีมํสิตฺวา อถ โสฬสวสฺสกาเล ‘‘ปีฐสปฺปิโน วา โหนฺตุ มูคพธิรา วา รชนีเยสุ อรชฺชนฺตา ทุสฺสนีเยสุ อทุสฺสนฺตา นาม นตฺถีติ นาฏกานิสฺส ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา วีมํสิสฺสามา’’ติ กุมารํ คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา เทวปุตฺตํ วิย อลงฺกริตฺวา เทววิมานกปฺปํ ปุปฺผคนฺธทามาทีหิ เอกาโมทปโมทํ ปาสาทํ อาโรเปตฺวา อุตฺตมรูปธรา ภาววิลาสสมฺปนฺนา เทวจฺฉราปฏิภาคา อิตฺถิโย อุปฏฺฐเปสุํ – ‘‘คจฺฉถ นจฺจาทีหิ กุมารํ อภิรมาเปถา’’ติฯ ตา อุปคนฺตฺวา ตถา กาตุํ วายมิํสุฯ โส พุทฺธิสมฺปนฺนตาย ‘‘อิมา เม สรีรสมฺผสฺสํ มา วินฺทิํสู’’ติ อสฺสาสปสฺสาเส นิรุนฺธิฯ ตา ตสฺส สรีรสมฺผสฺสํ อวินฺทนฺติโย ‘‘ถทฺธสรีโร เอส, นายํ มนุสฺโส, ยกฺโข ภวิสฺสตี’’ติ ปกฺกมิํสุฯ

เอวํ โสฬส วสฺสานิ โสฬสหิ มหาวีมํสาหิ อเนกาหิ จ ขุทฺทกวีมํสาหิ ปริคฺคณฺหิตุํ อสกฺกุณิตฺวา มาตาปิตโร ‘‘ตาต, เตมิยกุมาร, มยํ ตว อมูคาทิภาวํ ชานาม, น หิ เตสํ เอวรูปานิ มุขกณฺณโสตปาทานิ โหนฺติ, ตฺวํ อมฺเหหิ ปตฺเถตฺวา ลทฺธปุตฺตโก, มา โน นาเสหิ, สกลชมฺพุทีเป ราชูนํ สนฺติกา ครหโต โมเจหี’’ติ สห วิสุํ วิสุญฺจ อเนกวารํ ยาจิํสุฯ โส เตหิ เอวํ ยาจิยมาโนปิ อสุณนฺโต วิย หุตฺวา นิปชฺชิฯ

[58] อถ ราชา มหาสตฺตสฺส อุโภ ปาเท กณฺณโสเต ชิวฺหํ อุโภ จ หตฺเถ กุสเลหิ ปุริเสหิ วีมํสาเปตฺวา ‘‘ยทิปิ อปีฐสปฺปิอาทีนํ วิยสฺส ปาทาทโย, ตถาปิ อยํ ปีฐสปฺปิ มูคพธิโร มญฺเญ, อีทิเส กาฬกณฺณิปุริเส อิมสฺมิํ เคเห วสนฺเต ตโย อนฺตรายา ปญฺญายนฺติ ชีวิตสฺส วา ฉตฺตสฺส วา มเหสิยา วา’’ติ ลกฺขณปาฐเกหิ อิทานิ กถิตํฯ ชาตทิวเส ปน ‘‘ตุมฺหากํ โทมนสฺสปริหรณตฺถํ ‘ธญฺญปุญฺญลกฺขโณ’ติ วุตฺต’’นฺติ อมจฺเจหิ อาโรจิตํ สุตฺวา อนฺตรายภเยน ภีโต ‘‘คจฺฉถ นํ อวมงฺคลรเถ นิปชฺชาเปตฺวา ปจฺฉิมทฺวาเรน นีหราเปตฺวา อามกสุสาเน นิขณถา’’ติ อาณาเปสิฯ ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต หฏฺโฐ อุทคฺโค อโหสิ – ‘‘จิรสฺสํ วต เม มโนรโถ มตฺถกํ ปาปุณิสฺสตี’’ติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตโต เม หตฺถปาเท จา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ มทฺทิยาติ มทฺทนวเสน วีมํสิตฺวาฯ อนูนตนฺติ หตฺถาทีหิ อวิกลตํฯ นินฺทิสุนฺติ ‘‘เอวํ อนูนาวยโวปิ สมาโน มูคาทิ วิย ทิสฺสมาโน ‘‘รชฺชํ กาเรตุํ อภพฺโพ, กาฬกณฺณิปุริโส อย’’นฺติ ครหิํสุฯ ‘‘นิทฺทิสุ’’นฺติปิ ปาโฐ, วทิํสูติ อตฺโถฯ

[59] ฉฑฺฑนํ อนุโมทิสุนฺติ ราชทสฺสนตฺถํ อาคตา สพฺเพปิ ชนปทวาสิโน เสนาปติปุโรหิตปฺปมุขา ราชปุริสา เต สพฺเพปิ เอกมนา สมานจิตฺตา หุตฺวา อนฺตรายปริหรณตฺถํ รญฺญา อาณตฺตา ภูมิยํ นิขณนวเสน มม ฉฑฺฑนํ มุขสงฺโกจํ อกตฺวา อภิมุขภาเวน สาธุ สุฏฺฐุ อิทํ กตฺตพฺพเมวาติ อนุโมทิํสุฯ

[60] โส เม อตฺโถ สมิชฺฌถาติ ยสฺสตฺถาย ยทตฺถํ ตโต มูคาทิภาวาธิฏฺฐานวเสน ทุกฺกรจรณํ จิณฺณํ จริตํ, โส อตฺโถ มม สมิชฺฌติฯ เตสํ มม มาตาปิตุอาทีนํ มติํ อธิปฺปายํ สุตฺวา โส อหํ มม อธิปฺปายสมิชฺฌเนน หฏฺโฐ อนุปธาเรตฺวา ภูมิยํ นิขณนานุชานเนน สํวิคฺคมานโสว อโหสินฺติ วจนเสเสน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ

[61] เอวํ กุมารสฺส ภูมิยํ นิขณเน รญฺญา อาณตฺเต จนฺทาเทวี ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘เทว, ตุมฺเหหิ มยฺหํ วโร ทินฺโน, มยา จ คหิตกํ กตฺวา ฐปิโต, ตํ เม อิทานิ เทถา’’ติฯ ‘‘คณฺห, เทวี’’ติฯ ‘‘ปุตฺตสฺส เม รชฺชํ เทถา’’ติฯ ‘‘ปุตฺโต เต กาฬกณฺณี, น สกฺกา ทาตุ’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ, เทว, ยาวชีวํ อเทนฺโต สตฺต วสฺสานิ เทถา’’ติฯ ‘‘ตมฺปิ น สกฺกา’’ติฯ ‘‘ฉ วสฺสานิ, ปญฺจจตฺตาริตีณิทฺเวเอกํ วสฺสํ, สตฺต มาเส, ฉปญฺจจตฺตาโรตโยทฺเวเอกํ มาสํอทฺธมาสํสตฺตาหํ เทถา’’ติฯ สาธุ คณฺหาติฯ

สา ปุตฺตํ อลงฺการาเปตฺวา ‘‘เตมิยกุมารสฺส อิทํ รชฺช’’นฺติ นคเร เภริํ จราเปตฺวา นครํ อลงฺการาเปตฺวา ปุตฺตํ หตฺถิกฺขนฺธํ อาโรเปตฺวา เสตจฺฉตฺตํ มตฺถเก การาเปตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาคตํ อลงฺกตสิริสยเน นิปชฺชาเปตฺวา สพฺพรตฺติํ ยาจิ – ‘‘ตาต เตมิย, ตํ นิสฺสาย โสฬส วสฺสานิ นิทฺทํ อลภิตฺวา โรทมานาย เม อกฺขีนิ อุปฺปกฺกานิ, โสเกน หทยํ ภิชฺชติ วิย, ตว อปีฐสปฺปิอาทิภาวํ ชานามิ, มา มํ อนาถํ กรี’’ติฯ อิมินา นิยาเมน ฉ ทิวเส ยาจิฯ ฉฏฺเฐ ทิวเส ราชา สุนนฺทํ นาม สารถิํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สฺเว ปาโตว อวมงฺคลรเถน กุมารํ นีหริตฺวา อามกสุสาเน ภูมิยํ นิขณิตฺวา ปถวิวฑฺฒนกกมฺมํ กตฺวา เอหี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา เทวี ‘‘ตาต, กาสิราชา ตํ สฺเว อามกสุสาเน นิขณิตุํ อาณาเปสิฯ สฺเว มรณํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ อาหฯ

มหาสตฺโต ตํ สุตฺวา ‘‘เตมิย, โสฬส วสฺสานิ ตยา กโต วายาโม มตฺถกํ ปตฺโต’’ติ หฏฺโฐ อุทคฺโค อโหสิฯ มาตุยา ปนสฺส หทยํ ภิชฺชนาการํ วิย อโหสิฯ อถ ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ปาโตว สารถิ รถํ อาทาย ทฺวาเร ฐเปตฺวา สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา ‘‘เทวิ, มา มยฺหํ กุชฺฌิ, รญฺโญ อาณา’’ติ ปุตฺตํ อาลิงฺคิตฺวา นิปนฺนํ เทวิํ ปิฏฺฐิหตฺเถน อปเนตฺวา กุมารํ อุกฺขิปิตฺวา ปาสาทา โอตริฯ เทวี อุรํ ปหริตฺวา มหาสทฺเทน ปริเทวิตฺวา มหาตเล โอหียิฯ

อถ นํ มหาสตฺโต โอโลเกตฺวา ‘‘มยิ อกเถนฺเต มาตุ โสโก พลวา ภวิสฺสตี’’ติ กเถตุกาโม หุตฺวาปิ ‘‘สเจ กเถสฺสามิ โสฬส วสฺสานิ กโต วายาโม โมโฆ ภวิสฺสติ, อกเถนฺโต ปนาหํ อตฺตโน จ มาตาปิตูนญฺจ ปจฺจโย ภวิสฺสามี’’ติ อธิวาเสสิฯ

สารถิ ‘‘มหาสตฺตํ รถํ อาโรเปตฺวา ปจฺฉิมทฺวาราภิมุขํ รถํ เปเสสฺสามี’’ติ ปาจีนทฺวาราภิมุขํ เปเสสิฯ รโถ นครา นิกฺขมิตฺวา เทวตานุภาเวน ติโยชนฏฺฐานํ คโตฯ มหาสตฺโต สุฏฺฐุตรํ ตุฏฺฐจิตฺโต อโหสิฯ ตตฺถ วนฆฏํ สารถิสฺส อามกสุสานํ วิย อุปฏฺฐาสิฯ โส ‘‘อิทํ ฐานํ สุนฺทร’’นฺติ รถํ โอกฺกมาเปตฺวา มคฺคปสฺเส ฐเปตฺวา รถา โอรุยฺห มหาสตฺตสฺส อาภรณภณฺฑํ โอมุญฺจิตฺวา ภณฺฑิกํ กตฺวา ฐเปตฺวา กุทาลํ อาทาย อวิทูเร อาวาฏํ ขณิตุํ อารภิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นฺหาเปตฺวา อนุลิมฺปิตฺวา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ นฺหาเปตฺวาติ โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ นฺหาเปตฺวาฯ อนุลิมฺปิตฺวาติ สุรภิวิเลปเนน วิลิมฺเปตฺวาฯ เวเฐตฺวา ราชเวฐนนฺติ กาสิราชูนํ ปเวณิยาคตํ ราชมกุฏํ สีเส ปฏิมุญฺจิตฺวาฯ อภิสิญฺจิตฺวาติ ตสฺมิํ ราชกุเล ราชาภิเสกนิยาเมน อภิสิญฺจิตฺวาฯ ฉตฺเตน กาเรสุํ ปุรํ ปทกฺขิณนฺติ เสตจฺฉตฺเตน ธาริยมาเนน มํ นครํ ปทกฺขิณํ กาเรสุํฯ

[62] สตฺตาหํ ธารยิตฺวานาติ มยฺหํ มาตุ จนฺทาเทวิยา วรลาภนวเสน ลทฺธํ สตฺตาหํ มม เสตจฺฉตฺตํ ธารยิตฺวาฯ อุคฺคเต รวิมณฺฑเลติ ตโต ปุนทิวเส สูริยมณฺฑเล อุคฺคตมตฺเต อวมงฺคลรเถน มํ นครโต นีหริตฺวา ภูมิยํ นิขณนตฺถํ สารถิ สุนนฺโท วนมุปคจฺฉิฯ

[63] สชฺชสฺสนฺติ สนฺนทฺโธ อสฺสํ, ยุเค โยชิตสฺสํ เม รถํ มคฺคโต อุกฺกมาปนวเสน เอโกกาเส กตฺวาฯ หตฺถมุจฺจิโตติ มุจฺจิตหตฺโถ, รถปาจนโต มุตฺตหตฺโถติ อตฺโถฯ อถ วา หตฺถมุจฺจิโตติ หตฺถมุตฺโต มม หตฺถโต มุจฺจิตฺวาติ อตฺโถฯ กาสุนฺติ อาวาฏํฯ นิขาตุนฺติ นิขณิตุํฯ

[64-5] อิทานิ ยทตฺถํ มยา โสฬส วสฺสานิ มูควตาทิอธิฏฺฐาเนน ทุกฺกรจริยา อธิฏฺฐิตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อธิฏฺฐิตมธิฏฺฐาน’’นฺติ คาถาทฺวยมาหฯ

ตตฺถ ตชฺเชนฺโต วิวิธการณาติ ทฺวิมาสิกกาลโต ปฏฺฐาย ยาว โสฬสสํวจฺฉรา ถญฺญปฏิเสธนาทีหิ วิวิเธหิ นานปฺปกาเรหิ การเณหิ ตชฺชยนฺโต ภยวิทฺธํสนวเสน วิเหฐิยมาโนฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อถ มหาสตฺโต สุนนฺเท กาสุํ ขณนฺเต ‘‘อยํ เม วายามกาโล’’ติ อุฏฺฐาย อตฺตโน หตฺถปาเท สมฺพาหิตฺวา รถา โอตริตุํ เม พลํ อตฺถีติ ญตฺวา จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ ตาวเทวสฺส ปาทปติฏฺฐานฏฺฐานํ วาตปุณฺณภสฺตจมฺมํ วิย อุคฺคนฺตฺวา รถสฺส ปจฺฉิมนฺตํ อาหจฺจ อฏฺฐาสิฯ โส โอตริตฺวา กติปเย วาเร อปราปรํ จงฺกมิตฺวา ‘‘โยชนสตมฺปิ คนฺตุํ เม พลํ อตฺถี’’ติ ญตฺวา รถํ ปจฺฉิมนฺเต คเหตฺวา กุมารกานํ กีฬนยานกํ วิย อุกฺขิปิตฺวา ‘‘สเจ สารถิ มยา สทฺธิํ ปฏิวิรุชฺเฌยฺย, อตฺถิ เม ปฏิวิรุชฺฌิตุํ พล’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา ปสาธนตฺถาย จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ ตงฺขณญฺเญว สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก ตํ การณํ ญตฺวา วิสฺสกมฺมํ อาณาเปสิ – ‘‘คจฺฉ กาสิราชปุตฺตํ อลงฺกโรหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา ทิพฺเพหิ จ มานุเสหิ จ อลงฺกาเรหิ สกฺกํ วิย ตํ อลงฺกริฯ โส เทวราชลีฬาย สารถิสฺส ขณโนกาสํ คนฺตฺวา อาวาฏตีเร ฐตฺวา –

‘‘กินฺนุ สนฺตรมาโนว, กาสุํ ขณสิ สารถิ;

ปุฏฺโฐ เม สมฺม อกฺขาหิ, กิํ กาสุยา กริสฺสสี’’ติฯ (ชา. 2.22.3) –

อาหฯ

เตน อุทฺธํ อโนโลเกตฺวาว –

‘‘รญฺโญ มูโค จ ปกฺโข จ, ปุตฺโต ชาโต อเจตโส;

โสมฺหิ รญฺญา สมชฺฌิฏฺโฐ, ปุตฺตํ เม นิขณํ วเน’’ติฯ (ชา. 2.22.4) –

วุตฺเต มหาสตฺโต –

‘‘น พธิโร น มูโคสฺมิ, น ปกฺโข น จ วีกโล;

อธมฺมํ สารถิ กยิรา, มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเนฯ

‘‘อูรู พาหุญฺจ เม ปสฺส, ภาสิตญฺจ สุโณหิ เม;

อธมฺมํ สารถิ กยิรา, มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน’’ติฯ (ชา. 2.22.5-6) –

วตฺวา ปุน เตน อาวาฏขณนํ ปหาย อุทฺธํ โอโลเกตฺวา ตสฺส รูปสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘มนุสฺโส วา เทโว วา’’ติ อชานนฺเตน –

‘‘เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ สกฺโก ปุรินฺทโท;

โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติฯ (ชา. 2.22.7) –

วุตฺเต –

‘‘นมฺหิ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโท;

กาสิรญฺโญ อหํ ปุตฺโต, ยํ กาสุยา นิขญฺญสิฯ

‘‘ตสฺส รญฺโญ อหํ ปุตฺโต, ยํ ตฺวํ สมฺมูปชีวสิ;

อธมฺมํ สารถิ กยิรา, มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเนฯ

‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;

น ตสฺส สาขํ ภญฺเชยฺย, มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโกฯ

‘‘ยถา รุกฺโข ตถา ราชา, ยถา สาขา ตถา อหํ;

ยถา ฉายูปโค โปโส, เอวํ ตฺวมสิ สารถิ;

อธมฺมํ สารถิ กยิรา, มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน’’ติฯ (ชา. 2.22.8-11) –

อาทินา นเยน ธมฺมํ เทเสตฺวา เตน นิวตฺตนตฺถํ ยาจิโต อนิวตฺตนการณํ ปพฺพชฺชาฉนฺทํ ตสฺส จ เหตุ นิรยภยาทิกํ อตีตภเว อตฺตโน ปวตฺติํ วิตฺถาเรน กเถตฺวา ตาย ธมฺมกถาย ตาย จ ปฏิปตฺติยา ตสฺมิมฺปิ ปพฺพชิตุกาเม ชาเต รญฺโญ อิมํ –

‘‘รถํ นิยฺยาตยิตฺวาน, อนโณ เอหิ สารถิ;

อนณสฺส หิ ปพฺพชฺชา, เอตํ อิสีหิ วณฺณิต’’นฺติฯ (ชา. 2.22.44) –

วตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชสิฯ

โส รถํ อาภรณานิ จ คเหตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ราชา ตาวเทว ‘‘มหาสตฺตสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ นครโต นิคฺคจฺฉิ สทฺธิํ จตุรงฺคินิยา เสนาย อิตฺถาคาเรหิ นาครชานปเทหิ จฯ มหาสตฺโตปิ โข สารถิํ อุยฺโยเชตฺวา ปพฺพชิตุกาโม ชาโตฯ ตสฺส จิตฺตํ ญตฺวา สกฺโก วิสฺสกมฺมํ เปเสสิ – ‘‘เตมิยปณฺฑิโต ปพฺพชิตุกาโม, ตสฺส อสฺสมปทํ ปพฺพชิตปริกฺขาเร จ มาเปหี’’ติฯ โส คนฺตฺวา ติโยชนิเก วนสณฺเฑ อสฺสมํ มาเปตฺวา รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานจงฺกมนโปกฺขรณีผลรุกฺขสมฺปนฺนํ กตฺวา สพฺเพ จ ปพฺพชิตปริกฺขาเร มาเปตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ

โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา สกฺกทตฺติยภาวํ ญตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา วตฺถานิ อปเนตฺวา ตาปสเวสํ คเหตฺวา กฏฺฐตฺถเร นิสินฺโน อฏฺฐ สมาปตฺติโย, ปญฺจ จ อภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา ปพฺพชฺชาสุเขน อสฺสเม นิสีทิฯ

กาสิราชาปิ สารถินา ทสฺสิตมคฺเคน คนฺตฺวา อสฺสมํ ปวิสิตฺวา มหาสตฺเตน สห สมาคนฺตฺวา กตปฏิสนฺถาโร รชฺเชน นิมนฺเตสิฯ เตมิยปณฺฑิโต ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อเนกาการโวการํ อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตาย จ กามาทีนวปฏิสํยุตฺตาย จ ธมฺมิยา กถาย ราชานํ สํเวเชสิฯ โส สํวิคฺคมานโส ฆราวาเส อุกฺกณฺฐิโต ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา อมจฺเจ อิตฺถาคาเร จ ปุจฺฉิฯ เตปิ ปพฺพชิตุกามา อเหสุํฯ อถ ราชา จนฺทาเทวิํ อาทิํ กตฺวา โสฬส สหสฺเส โอโรเธ จ อมจฺจาทิเก จ ปพฺพชิตุกาเม ญตฺวา นคเร เภริํ จราเปสิ – ‘‘เย มม ปุตฺตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตุกามา, เต ปพฺพชนฺตู’’ติฯ สุวณฺณโกฏฺฐาคาราทีนิ จ วิวราเปตฺวา วิสฺสชฺชาเปสิฯ นาครา จ ยถาปสาริเตเยว อาปเณ วิวฏทฺวาราเนว เคหานิ จ ปหาย รญฺโญ สนฺติกํ อคมํสุฯ ราชา มหาชเนน สทฺธิํ มหาสตฺตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิฯ สกฺกทตฺติยํ ติโยชนิกํ อสฺสมปทํ ปริปูริฯ

สามนฺตราชาโน ‘‘กาสิราชา ปพฺพชิโต’’ติ สุตฺวา ‘‘พาราณสิรชฺชํ คเหสฺสามา’’ติ นครํ ปวิสิตฺวา เทวนครสทิสํ นครํ สตฺตรตนภริตํ เทววิมานกปฺปํ ราชนิเวสนญฺจ ทิสฺวา ‘‘อิมํ ธนํ นิสฺสาย ภเยน ภวิตพฺพ’’นฺติ ตาวเทว นิกฺขมิตฺวา ปายาสุํฯ เตสํ อาคมนํ สุตฺวา มหาสตฺโต วนนฺตํ คนฺตฺวา อากาเส นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ เต สพฺเพ สทฺธิํ ปริสาย ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิํสุฯ เอวํ อปเรปิ อปเรปีติ มหาสมาคโม อโหสิฯ สพฺเพ ผลาผลานิ ปริภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺติฯ โย กามาทิวิตกฺกํ วิตกฺเกติ, ตสฺส จิตฺตํ ญตฺวา มหาสตฺโต ตตฺถ คนฺตฺวา อากาเส นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสติฯ

โส ธมฺมสฺสวนสปฺปายํ ลภิตฺวา สมาปตฺติโย อภิญฺญาโย จ นิพฺพตฺเตติฯ เอวํ อปโรปิ อปโรปีติ สพฺเพปิ ชีวิตปริโยสาเน พฺรหฺมโลกปรายนา อเหสุํฯ ติรจฺฉานคตาปิ มหาสตฺเต อิสิคเณปิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ฉสุ กามสคฺเคสุ นิพฺพตฺติํสุฯ มหาสตฺตสฺส พฺรหฺมจริยํ จิรํ ทีฆมทฺธานํ ปวตฺติตฺถฯ ตทา ฉตฺเต อธิวตฺถา เทวตา อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, สารถิ สาริปุตฺตตฺเถโร, มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ, ปริสา พุทฺธปริสา, เตมิยปณฺฑิโต โลกนาโถฯ

ตสฺส อธิฏฺฐานปารมี อิธ มตฺถกํ ปตฺตา, เสสปารมิโยปิ ยถารหํ นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา มาสชาตกาลโต ปฏฺฐาย นิรยภยํ ปาปภีรุตา รชฺชชิคุจฺฉา เนกฺขมฺมนิมิตฺตํ มูคาทิภาวาธิฏฺฐานํ ตตฺถ จ วิโรธิปฺปจฺจยสโมธาเนปิ นิจฺจลภาโวติ เอวมาทโย คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติฯ

เตมิยจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อธิฏฺฐานปารมี นิฏฺฐิตาฯ

7. กปิราชจริยาวณฺณนา

[67] สตฺตเม ยทา อหํ กปิ อาสินฺติ ยสฺมิํ กาเล อหํ กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิมนฺวาย นาคพโล ถามสมฺปนฺโน อสฺสโปตกปฺปมาโณ มหาสรีโร กปิ โหมิฯ นทีกูเล ทรีสเยติ เอกิสฺสา นทิยา ตีเร เอกสฺมิํ ทรีภาเค ยทา วาสํ กปฺเปมีติ อตฺโถฯ

ตทา กิร โพธิสตฺโต ยูถปริหรณํ อกตฺวา เอกจโร หุตฺวา วิหาสิฯ ตสฺสา ปน นทิยา เวมชฺเฌ เอโก ทีปโก นานปฺปกาเรหิ อมฺพปนสาทีหิ ผลรุกฺเขหิ สมฺปนฺโนฯ โพธิสตฺโต ถามชวสมฺปนฺนตาย นทิยา โอริมตีรโต อุปฺปติตฺวา ทีปกสฺส ปน นทิยา จ มชฺเฌ เอโก ปิฏฺฐิปาสาโณ อตฺถิ, ตสฺมิํ ปตติฯ ตโต อุปฺปติตฺวา ตสฺมิํ ทีปเก ปตติฯ โส ตตฺถ นานปฺปการานิ ผลาผลานิ ขาทิตฺวา สายํ เตเนว อุปาเยน ปจฺจาคนฺตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐาเน วสิตฺวา ปุนทิวเสปิ ตเถว กโรติฯ อิมินา นิยาเมน วาสํ กปฺเปสิฯ

ตสฺมิํ ปน กาเล เอโก กุมฺภีโล สปชาปติโก ตสฺสํ นทิยํ วสติฯ ตสฺส ภริยา โพธิสตฺตํ อปราปรํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ตสฺส หทยมํเส โทหฬํ อุปฺปาเทตฺวา กุมฺภีลํ อาห – ‘‘มยฺหํ โข, อยฺยปุตฺต, อิมสฺส วานรสฺส หทยมํเส โทหโฬ อุปฺปนฺโน’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, ภทฺเท, ลจฺฉสี’’ติ วตฺวา ‘‘อชฺช ตํ สายํ ทีปกโต อาคจฺฉนฺตเมว คณฺหิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ปิฏฺฐิปาสาเณ นิปชฺชิฯ