[23] อิทานิ ยทตฺถํ ตทา ตํ ราชิสฺสริยํ ปริจฺจตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น เม เทสฺส’’นฺติ โอสานคาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ วุตฺตนโยวฯ

เอวํ ปน มหาสตฺเต ปพฺพชิเต ยาว โสฬสวสฺสกาลา ราชกุเล ปริจาริกเวเสน เทวตาเยว นํ อุปฏฺฐหิํสุฯ โส ตตฺถ ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

ตทา กุหโก เทวทตฺโต อโหสิ, มาตา มหามายา, มหารกฺขิตตาปโส สาริปุตฺตตฺเถโร, โสมนสฺสกุมาโร โลกนาโถฯ

ตสฺส ยุธญฺชยจริยายํ (จริยา. 3.1 อาทโย) วุตฺตนเยเนว ทส ปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ อิธาปิ เนกฺขมฺมปารมี อติสยวตีติ สา เอว เทสนํ อารุฬฺหาฯ ตถา สตฺตวสฺสิกกาเล เอว ราชกิจฺเจสุ สมตฺถตา, ตสฺส ตาปสสฺส กูฏชฏิลภาวปริคฺคณฺหนํ, เตน ปยุตฺเตน รญฺญา วเธ อาณตฺเต สนฺตาสาภาโว, รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา นานานเยหิ ตสฺส สโทสตํ อตฺตโน จ นิรปราธตํ มหาชนสฺส มชฺเฌ ปกาเสตฺวา รญฺโญ จ ปรเนยฺยพุทฺธิตํ พาลภาวญฺจ ปฏฺฐเปตฺวา เตน ขมาปิเตปิ ตสฺส สนฺติเก วาสโต รชฺชิสฺสริยโต จ สํเวคมาปชฺชิตฺวา นานปฺปการํ ยาจิยมาเนนปิ หตฺถคตํ รชฺชสิริํ เขฬปิณฺฑํ วิย ฉฑฺเฑตฺวา กตฺถจิ อลคฺคจิตฺเตน หุตฺวา ปพฺพชนํ, ปพฺพชิตฺวา ปวิเวการาเมน หุตฺวา นจิรสฺเสว อปฺปกสิเรน ฌานาภิญฺญานิพฺพตฺตนนฺติ เอวมาทโย มหาสตฺตสฺส คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติฯ

โสมนสฺสจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อโยฆรจริยาวณฺณนา

[24] ตติเย อโยฆรมฺหิ สํวฑฺโฒติ อมนุสฺสอุปทฺทวปริวชฺชนตฺถํ จตุรสฺสสาลวเสน กเต มหติ สพฺพอโยมเย เคเห สํวฑฺโฒฯ นาเมนาสิ อโยฆโรติ อโยฆเร ชาตสํวฑฺฒภาเวเนว ‘‘อโยฆรกุมาโร’’ติ นาเมน ปากโฏ อโหสิฯ

[25-6] ตทา หิ กาสิรญฺโญ อคฺคมเหสิยา ปุริมตฺตภาเว สปตฺติ ‘‘ตว ชาตํ ชาตํ ปชํ ขาเทยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปตฺวา ยกฺขินิโยนิยํ นิพฺพตฺตา โอกาสํ ลภิตฺวา ตสฺสา วิชาตกาเล ทฺเว วาเร ปุตฺเต ขาทิฯ ตติยวาเร ปน โพธิสตฺโต ตสฺสา กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ราชา ‘‘เทวิยา ชาตํ ชาตํ ปชํ เอกา ยกฺขินี ขาทติ, กิํ นุ โข กาตพฺพ’’นฺติ มนุสฺเสหิ สมฺมนฺเตตฺวา ‘‘อมนุสฺสา นาม อโยฆรสฺส ภายนฺติ, อโยฆรํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต กมฺมาเร อาณาเปตฺวา ถมฺเภ อาทิํ กตฺวา อโยมเยเหว สพฺพเคหสมฺภาเรหิ จตุรสฺสสาลํ มหนฺตํ อโยฆรํ นิฏฺฐาเปตฺวา ปริปกฺกคพฺภํ เทวิํ ตตฺถ วาเสสิฯ สา ตตฺถ ธญฺญปุญฺญลกฺขณํ ปุตฺตํ วิชายิฯ ‘‘อโยฆรกุมาโร’’ตฺเววสฺส นามํ กริํสุฯ ตํ ธาตีนํ ทตฺวา มหนฺตํ อารกฺขํ สํวิทหิตฺวา ราชา เทวิํ อนฺเตปุรํ อาเนสิฯ ยกฺขินีปิ อุทกวารํ คนฺตฺวา เวสฺสวณสฺส อุทกํ วหนฺตี ชีวิตกฺขยํ ปตฺตาฯ

มหาสตฺโต อโยฆเรเยว วฑฺฒิตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต, ตตฺเถว สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิฯ ราชา ปุตฺตํ โสฬสวสฺสุทฺเทสิกํ วิทิตฺวา ‘‘รชฺชมสฺส ทสฺสามี’’ติ อมจฺเจ อาณาเปสิ – ‘‘ปุตฺตํ เม อาเนถา’’ติฯ เต ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ นครํ อลงฺการาเปตฺวา สพฺพาลงฺการวิภูสิตํ มงฺคลวารณํ อาทาย ตตฺถ คนฺตฺวา กุมารํ อลงฺกริตฺวา หตฺถิกฺขนฺเธ นิสีทาเปตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กาเรตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ มหาสตฺโต ราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ราชา ตสฺส สรีรโสภํ โอโลเกตฺวา พลวสิเนเหน ตํ อาลิงฺคิตฺวา ‘‘อชฺเชว เม ปุตฺตํ อภิสิญฺจถา’’ติ อมจฺเจ อาณาเปสิฯ มหาสตฺโต ปิตรํ วนฺทิตฺวา ‘‘น มยฺหํ รชฺเชน อตฺโถ, อหํ ปพฺพชิสฺสามิ, ปพฺพชฺชํ เม อนุชานาถา’’ติ อาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทุกฺเขน ชีวิโต ลทฺโธ’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ทุกฺเขนาติ, ตาต, ตว ภาติกา ทฺเว เอกาย ยกฺขินิยา ขาทิตา, ตุยฺหํ ปน ตโต อมนุสฺสภยโต นิวารณตฺถํ กเตน ทุกฺเขน มหตา อายาเสน ชีวิโต ลทฺโธฯ สํปีเฬ ปติโปสิโตติ นานาวิธาย อมนุสฺสรกฺขาย สมฺพาเธ อโยฆเร วิชายนกาลโต ปฏฺฐาย ยาว โสฬสวสฺสุปฺปตฺติยา สมฺพาเธ สํวฑฺฒิโตติ อตฺโถฯ

อชฺเชว, ปุตฺต, ปฏิปชฺช, เกวลํ วสุธํ อิมนฺติ กญฺจนมาลาลงฺกตสฺส เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา รตนราสิมฺหิ ฐเปตฺวา ตีหิ สงฺเขหิ อภิสิญฺจิยมาโน อิมํ กุลสนฺตกํ เกวลํ สกลํ สมุทฺทปริยนฺตํ ตโตเยว สห รฏฺเฐหีติ สรฏฺฐกํ สห นิคเมหิ มหาคาเมหีติ สนิคมํ อปริมิเตน ปริวารชเนน สทฺธิํ สชนํ อิมํ วสุธํ มหาปถวิํ อชฺเชว, ปุตฺต, ปฏิปชฺช, รชฺชํ กาเรหีติ อตฺโถฯ วนฺทิตฺวา ขตฺติยํฯ อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวินฺติ ขตฺติยํ กาสิราชานํ มม ปิตรํ วนฺทิตฺวา ตสฺส อญฺชลิํ ปณาเมตฺวา อิทํ วจนํ อภาสิํฯ

[27] เย เกจิ มหิยา สตฺตาติ อิมิสฺสา มหาปถวิยา เย เกจิ สตฺตา นามฯ หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิมาติ ลามกา เจว อุตฺตมา จ, อุภินฺนํ เวมชฺเฌ ภวตฺตา มชฺฌิมา จฯ สเก เคเหติ สพฺเพ เต สเก เคเหฯ สกญาติภีติ สเกหิ ญาตีหิ สมฺโมทมานา วิสฺสฏฺฐา อนุกฺกณฺฐิตา ยถาวิภวํ วฑฺฒนฺติฯ

[28] อิทํ โลเก อุตฺตริยนฺติ อิทํ ปน อิมสฺมิํ โลเก อสทิสํ, มยฺหํ เอว อาเวณิกํฯ กิํ ปน ตํ สํปีเฬ มม โปสนนฺติ สมฺพาเธ มม สํวฑฺฒนํฯ ตถา หิ อโยฆรมฺหิ สํวฑฺโฒ, อปฺปเภ จนฺทสูริเยติ จนฺทสูริยานํ ปภารหิเต อโยฆเร สํวฑฺโฒมฺหีติ สํวฑฺโฒ อมฺหิฯ

[29] ปูติกุณปสมฺปุณฺณาติ ปูติคนฺธนานปฺปการกุณปสมฺปุณฺณา คูถนิรยสทิสาฯ มาตุ กุจฺฉิโต ชีวิตสํสเย วตฺตมาเน กถํ มุจฺจิตฺวา นิกฺขมิตฺวาฯ ตโต โฆรตเรติ ตโตปิ คพฺภวาสโต ทารุณตเร, อวิสฺสฏฺฐวาเสน ทุกฺเขฯ ปกฺขิตฺตโยฆเรติ ปกฺขิตฺโต อโยฆเร, พนฺธนาคาเร ฐปิโต วิย อโหสินฺติ ทสฺเสติฯ

[30] ยทิหนฺติ เอตฺถ ยทีติ นิปาตมตฺตํฯ ตาทิสนฺติ ยาทิสํ ปุพฺเพ วุตฺตํ, ตาทิสํ ปรมทารุณํ ทุกฺขํ ปตฺวา อหํ รชฺเชสุ ยทิ รชฺชามิ ยทิ รมิสฺสามิ, เอวํ สนฺเต ปาปานํ ลามกานํ นิหีนปุริสานํ อุตฺตโม นิหีนตโม สิยํ ฯ

[31] อุกฺกณฺฐิโตมฺหิ กาเยนาติ อปริมุตฺตคพฺภวาสาทินา ปูติกาเยน อุกฺกณฺฐิโต นิพฺพินฺโน อมฺหิฯ รชฺเชนมฺหิ อนตฺถิโกติ รชฺเชนปิ อนตฺถิโก อมฺหิฯ

ยกฺขินิยา หตฺถโต มุตฺโตปิ หิ นาหํ อชรามโร, กิํ เม รชฺเชน, รชฺชญฺหิ นาม สพฺเพสํ อนตฺถานํ สนฺนิปาตฏฺฐานํ, ตตฺถ ฐิตกาลโต ปฏฺฐาย ทุนฺนิกฺขมํ โหติ, ตสฺมา ตํ อนุปคนฺตฺวา นิพฺพุติํ ปริเยสิสฺสํ, ยตฺถ มํ มจฺจุ น มทฺทิเยติ ยตฺถ ฐิตํ มํ มหาเสโน มจฺจุราชา น มทฺทิเย น โอตฺถเรยฺย น อภิภเวยฺย, ตํ นิพฺพุติํ อมตมหานิพฺพานํ ปริเยสิสฺสามีติฯ

[32] เอวาหํ จินฺตยิตฺวานาติ เอวํ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน นานปฺปการํ สํสาเร อาทีนวํ ปจฺจเวกฺขเณน นิพฺพาเน อานิสํสทสฺสเนน จ โยนิโส จินฺเตตฺวาฯ วิรวนฺเต มหาชเนติ มยา วิปฺปโยคทุกฺขาสหเนน วิรวนฺเต ปริเทวนฺเต มาตาปิตุปฺปมุเข มหนฺเต ชเนฯ นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวาติ ยถา นาม มหาพโล หตฺถินาโค ทุพฺพลตรํ รชฺชุพนฺธนํ สุเขเนว ฉินฺทติ, เอวเมว ญาติสงฺคาทิเภทสฺส ตสฺมิํ ชเน ตณฺหาพนฺธนสฺส ฉินฺทเนน พนฺธนํ เฉตฺวา กานนสงฺขาตํ มหาวนํ ปพฺพชฺชูปคมนวเสน ปาวิสิํฯ โอสานคาถา วุตฺตตฺถา เอวฯ

ตตฺถ จ มหาสตฺโต อตฺตโน ปพฺพชฺชาธิปฺปายํ ชานิตฺวา ‘‘ตาต, กิํการณา ปพฺพชสี’’ติ รญฺญา วุตฺโต ‘‘เทว, อหํ มาตุกุจฺฉิมฺหิ ทส มาเส คูถนิรเย วิย วสิตฺวา มาตุ กุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต ยกฺขินิยา ภเยน โสฬสวสฺสานิ พนฺธนาคาเร วสนฺโต พหิ โอโลเกตุมฺปิ น ลภิํ, อุสฺสทนิรเย ปกฺขิตฺโต วิย อโหสิํ, ยกฺขินิโต มุตฺโตปิ อชรามโร น โหมิ, มจฺจุ นาเมส น สกฺกา เกนจิ ชินิตุํ, ภเว อุกฺกณฺฐิโตมฺหิ, ยาว เม พฺยาธิชรามรณานิ นาคจฺฉนฺติ, ตาวเทว ปพฺพชิตฺวา ธมฺมํ จริสฺสามิ, อลํ เม รชฺเชน, อนุชานาหิ มํ, เทว, ปพฺพชิตุ’’นฺติ วตฺวา –

‘‘ยเมกรตฺติํ ปฐมํ, คพฺเภ วสติ มาณโว;

อพฺภุฏฺฐิโตว โส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติฯ (ชา. 1.15.363) –

อาทินา จตุวีสติยา คาถาหิ ปิตุ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มหาราช, ตุมฺหากํ รชฺชํ ตุมฺหากเมว โหตุ, น มยฺหํ อิมินา อตฺโถ, ตุมฺเหหิ สทฺธิํ กเถนฺเตเยว พฺยาธิชรามรณานิ อาคจฺเฉยฺยุํ, ติฏฺฐถ ตุมฺเห’’ติ วตฺวา อยทามํ ฉินฺทิตฺวา มตฺตหตฺถี วิย, กญฺจนปญฺชรํ ภินฺทิตฺวา สีหโปตโก วิย, กาเม ปหาย มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา นิกฺขมิฯ

อถสฺส ปิตา ‘‘อยํ นาม กุมาโร ปพฺพชิตุกาโม, กิมงฺคํ ปนาหํ, มมาปิ รชฺเชน อตฺโถ นตฺถี’’ติ รชฺชํ ปหาย เตน สทฺธิํ เอว นิกฺขมิฯ ตสฺมิํ นิกฺขมนฺเต เทวีปิ อมจฺจาปิ พฺราหฺมณคหปติกาทโยปีติ สกลนครวาสิโน โภเค ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมิํสุฯ สมาคโม มหา อโหสิ, ปริสา ทฺวาทสโยชนิกา ชาตา, เต อาทาย มหาสตฺโต หิมวนฺตํ ปาวิสิฯ

สกฺโก เทวราชา ตสฺส นิกฺขนฺตภาวํ ญตฺวา วิสฺสกมฺมํ เปเสตฺวา ทฺวาทสโยชนายามํ สตฺตโยชนวิตฺถารํ อสฺสมปทํ กาเรสิ, สพฺเพ จ ปพฺพชิตปริกฺขาเร ปฏิยาทาเปสิฯ อิธ มหาสตฺตสฺส ปพฺพชฺชา จ โอวาททานญฺจ พฺรหฺมโลกปรายนตา จ ปริสาย สมฺมา ปฏิปตฺติ จ สพฺพา มหาโควินฺทจริยายํ (จริยา. 1.37 อาทโย) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, ปริสา พุทฺธปริสา, อโยฆรปณฺฑิโต โลกนาโถฯ

ตสฺส เสสปารมินิทฺธารณา อานุภาววิภาวนา จ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติฯ

อโยฆรจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ภิสจริยาวณฺณนา

[34]

จตุตฺเถ ยทา โหมิ, กาสีนํ ปุรวรุตฺตเมติ ‘‘กาสี’’ติ พหุวจนวเสน ลทฺธโวหารสฺส รฏฺฐสฺส นครวเร พาราณสิยํ ยสฺมิํ กาเล ชาตสํวฑฺโฒ หุตฺวา วสามีติ อตฺโถฯ ภคินี จ ภาตโร สตฺต, นิพฺพตฺตา โสตฺติเย กุเลติ อุปกญฺจนาทโย ฉ อหญฺจาติ ภาตโร สตฺต สพฺพกนิฏฺฐา กญฺจนเทวี นาม ภคินี จาติ สพฺเพ มยํ อฏฺฐ ชนา มนฺตชฺเฌนนิรตตาย โสตฺติเย อุทิโตทิเต มหติ พฺราหฺมณกุเล ตทา นิพฺพตฺตา ชาตาติ อตฺโถฯ

[35]

โพธิสตฺโต หิ ตทา พาราณสิยํ อสีติโกฏิวิภวสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ‘‘กญฺจนกุมาโร’’ติ นามํ กริํสุฯ อถสฺส ปทสา วิจรณกาเล อปโร ปุตฺโต วิชายิฯ ‘‘อุปกญฺจนกุมาโร’’ติสฺส นามํ กริํสุฯ