เมนู

2. โสมนสฺสจริยาวณฺณนา

[7] ทุติเย อินฺทปตฺเถ ปุรุตฺตเมติ เอวํนามเก นครวเรฯ กามิโตติ มาตาปิตุอาทีหิ ‘‘อโห วต เอโก ปุตฺโต อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ เอวํ จิรกาเล ปตฺถิโตฯ ทยิโตติ ปิยายิโตฯ โสมนสฺโสติ วิสฺสุโตติ ‘‘โสมนสฺโส’’ติ เอวํ ปกาสนาโมฯ

[8] สีลวาติ ทสกุสลกมฺมปถสีเลน เจว อาจารสีเลน จ สมนฺนาคโตฯ คุณสมฺปนฺโนติ สทฺธาพาหุสจฺจาทิคุเณหิ อุเปโต, ปริปุณฺโณ วาฯ กลฺยาณปฏิภานวาติ ตํตํอิติกตฺตพฺพสาธเนน อุปายโกสลฺลสงฺขาเตน จ สุนฺทเรน ปฏิภาเนน สมนฺนาคโตฯ วุฑฺฒาปจายีติ มาตาปิตโร กุเล เชฏฺฐาติ เอวํ เย ชาติวุฑฺฒา, เย จ สีลาทิคุเณหิ วุฑฺฒา, เตสํ อปจายนสีโลฯ หิรีมาติ ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณาย หิริยา สมนฺนาคโตฯ สงฺคเหสุ จ โกวิโทติ ทานปิยวจนอตฺถจริยาสมานตฺตตาสงฺขาเตหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ยถารหํ สตฺตานํ สงฺคณฺหเนสุ กุสโลฯ เอวรูโป เรณุสฺส นาม กุรุราชสฺส ปุตฺโต โสมนสฺโสติ วิสฺสุโต ยทา โหมีติ สมฺพนฺโธฯ

[9] ตสฺส รญฺโญ ปติกโรติ เตน กุรุราเชน ปติ อภิกฺขณํ อุปกตฺตพฺพภาเวน ปติกโร วลฺลโภฯ กุหกตาปโสติ อสนฺตคุณสมฺภาวนลกฺขเณน โกหญฺเญน ชีวิตกปฺปนโก เอโก ตาปโส, ตสฺส รญฺโญ สกฺกาตพฺโพ อโหสิฯ อารามนฺติ ผลารามํ, ยตฺถ เอฬาลุกลาพุกุมฺภณฺฑติปุสาทิวลฺลิผลานิ เจว ตณฺฑุเลยฺยกาทิสากญฺจ โรปียติฯ มาลาวจฺฉนฺติ ชาติอติมุตฺตกาทิปุปฺผคจฺฉํ, เตน ปุปฺผารามํ ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ อารามํ กตฺวา ตตฺถ มาลาวจฺฉญฺจ ยถาวุตฺตผลวจฺฉญฺจ โรเปตฺวา ตโต ลทฺธธนํ สํหริตฺวา ฐเปนฺโต ชีวตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – ตทา มหารกฺขิโต นาม ตาปโส ปญฺจสตตาปสปริวาโร หิมวนฺเต วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ชนปทจาริกํ จรนฺโต อินฺทปตฺถนครํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา สปริโส ปิณฺฑาย จรนฺโต ราชทฺวารํ ปาปุณิฯ ราชา อิสิคณํ ทิสฺวา อิริยาปเถ ปสนฺโน อลงฺกตมหาตเล นิสีทาเปตฺวา ปณีเตนาหาเรน ปริวิสิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมํ วสฺสารตฺตํ มม อุยฺยาเนเยว วสถา’’ติ วตฺวา เตหิ สทฺธิํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา วสนฏฺฐานานิ กาเรตฺวา ปพฺพชิตปริกฺขาเร ทตฺวา นิกฺขมิฯ ตโต ปฏฺฐาย สพฺเพปิ เต ราชนิเวสเน ภุญฺชนฺติฯ

ราชา ปน อปุตฺตโก ปุตฺเต ปตฺเถติ, ปุตฺตา นุปฺปชฺชนฺติฯ วสฺสารตฺตจฺจเยน มหารกฺขิโต ‘‘หิมวนฺตํ คมิสฺสามา’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา รญฺญา กตสกฺการสมฺมาโน นิกฺขมิตฺวา อนฺตรามคฺเค มชฺฌนฺหิกสมเย มคฺคา โอกฺกมฺม เอกสฺส สนฺทจฺฉายสฺส รุกฺขสฺส เหฏฺฐา สปริโส นิสีทิฯ ตาปสา กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘ราชา อปุตฺตโก, สาธุ วตสฺส สเจ ราชปุตฺตํ ลเภยฺยา’’ติฯ มหารกฺขิโต ตํ กถํ สุตฺวา ‘‘ภวิสฺสติ นุ โข รญฺโญ ปุตฺโต, อุทาหุ โน’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘มา ตุมฺเห จินฺตยิตฺถ, อชฺช ปจฺจูสกาเล เอโก เทวปุตฺโต จวิตฺวา รญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ อาหฯ

ตํ สุตฺวา เอโก กูฏชฏิโล ‘‘อิทานิ ราชกุลูปโก ภวิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตาปสานํ คมนกาเล คิลานาลยํ กตฺวา นิปชฺชิตฺวา ‘‘เอหิ คจฺฉามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น สกฺโกมี’’ติ อาหฯ มหารกฺขิโต ตสฺส นิปนฺนการณํ ญตฺวา ‘‘ยทา สกฺโกสิ, ตทา อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ อิสิคณํ อาทาย หิมวนฺตเมว คโตฯ กุหโก นิวตฺติตฺวา เวเคน คนฺตฺวา ราชทฺวาเร ฐตฺวา ‘‘มหารกฺขิตสฺส อุปฏฺฐากตาปโส อาคโต’’ติ รญฺโญ อาโรจาเปตฺวา รญฺญา เวเคน ปกฺโกสาปิโต ปาสาทํ อภิรุยฺห ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ ราชา ตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อิสีนํ อาโรคฺยํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อติขิปฺปํ นิวตฺติตฺถ, เกนตฺเถน อาคตตฺถา’’ติ อาหฯ

มหาราช, อิสิคโณ สุขนิสินฺโน ‘‘สาธุ วตสฺส สเจ รญฺโญ วํสานุรกฺขโก ปุตฺโต อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ กถํ สมุฏฺฐาเปสิฯ

อหํ ตํ กถํ สุตฺวา ‘‘ภวิสฺสติ นุ โข รญฺโญ ปุตฺโต, อุทาหุ โน’’ติ ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกนฺโต ‘‘มหิทฺธิโก เทวปุตฺโต จวิตฺวา อคฺคมเหสิยา สุธมฺมาย กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ทิสฺวา ‘‘อชานนฺตา คพฺภํ นาเสยฺยุํ, อาจิกฺขิสฺสามิ ตาว น’’นฺติ ตุมฺหากํ กถนตฺถาย อาคโต, กถิตํ โว มยา, คจฺฉามห’’นฺติฯ ราชา ‘‘ภนฺเต, น สกฺกา คนฺตุ’’นฺติ หฏฺฐตุฏฺโฐ ปสนฺนจิตฺโต กุหกตาปสํ อุยฺยานํ เนตฺวา วสนฏฺฐานํ สํวิทหิตฺวา อทาสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ราชกุเล ภุญฺชนฺโต วสติ, ‘‘ทิพฺพจกฺขุโก’’ตฺเววสฺส นามํ อโหสิฯ

ตทา โพธิสตฺโต ตาวติํสภวนโต จวิตฺวา ตตฺถ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, ชาตสฺส จ นามคฺคหณทิวเส ‘‘โสมนสฺโส’’ติ นามํ กริํสุฯ โส กุมารปริหาเรน วฑฺฒติฯ กุหกตาปโสปิ อุยฺยานสฺส เอกปสฺเส นานปฺปการํ สูเปยฺยสากญฺจ ผลวลฺลิอาทโย จ โรเปตฺวา ปณฺณิกานํ หตฺเถ วิกฺกิณนฺโต ธนํ สํหรติฯ อถ โพธิสตฺตสฺส สตฺตวสฺสิกกาเล รญฺโญ ปจฺจนฺโต กุปิโตฯ โส ‘‘ตาต, ทิพฺพจกฺขุตาปเส มา ปมชฺชา’’ติ กุมารํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตุํ คโตฯ

[10-13] อเถกทิวสํ กุมาโร ‘‘ชฏิลํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา กูฏชฏิลํ เอกํ คนฺธิกกาสาวํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ทฺเว ฆเฏ คเหตฺวา สากวตฺถุสฺมิํ อุทกํ สิญฺจนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ กูฏชฏิโล อตฺตโน สมณธมฺมํ อกตฺวา ปณฺณิกกมฺมํ กโรตี’’ติ ญตฺวา ‘‘กิํ กโรสิ ปณฺณิกคหปติกา’’ติ ตํ ลชฺชาเปตฺวา อวนฺทิตฺวา เอว นิกฺขมิฯ

กูฏชฏิโล ‘‘อยํ อิทาเนว เอวรูโป, ปจฺฉา ‘โก ชานาติ กิํ กริสฺสตี’ติ อิทาเนว นํ นาเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา รญฺโญ อาคมนกาเล ปาสาณผลกํ เอกมนฺตํ ขิปิตฺวา ปานียฆฏํ ภินฺทิตฺวา ปณฺณสาลาย ติณานิ วิกิริตฺวา สรีรํ เตเลน มกฺเขตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา สสีสํ ปารุปิตฺวา มหาทุกฺขปฺปตฺโต วิย มญฺเจ นิปชฺชิฯ ราชา อาคนฺตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา นิเวสนํ อปวิสิตฺวาว ‘‘มม สามิกํ ทิพฺพจกฺขุกํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ปณฺณสาลทฺวารํ คนฺตฺวา ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข เอต’’นฺติ อนฺโต ปวิสิตฺวา ตํ นิปนฺนกํ ทิสฺวา ปาเท ปริมชฺชนฺโต ปุจฺฉิ – ‘‘เกน, ตฺวํ ภนฺเต, เอวํ วิเหฐิโต, กมชฺช ยมโลกํ เนมิ, ตํ เม สีฆํ อาจิกฺขา’’ติฯ

ตํ สุตฺวา กูฏชฏิโล นิตฺถุนนฺโต อุฏฺฐาย ทิฏฺโฐ, มหาราช, ตฺวํ เม, ปสฺสิตฺวา ตยิ วิสฺสาเสน อหํ อิมํ วิปฺปการํ ปตฺโต, ตว ปุตฺเตนมฺหิ เอวํ วิเหฐิโตติฯ ตํ สุตฺวา ราชา โจรฆาตเก อาณาเปสิ – ‘‘คจฺฉถ กุมารสฺส สีสํ ฉินฺทิตฺวา สรีรญฺจสฺส ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา รถิยา รถิยํ วิกิรถา’’ติฯ เต มาตรา อลงฺกริตฺวา อตฺตโน องฺเก นิสีทาปิตํ กุมารํ อากฑฺฒิํสุ – ‘‘รญฺญา เต วโธ อาณตฺโต’’ติฯ กุมาโร มรณภยตชฺชิโต มาตุ องฺกโต วุฏฺฐาย – ‘‘รญฺโญ มํ ทสฺเสถ, สนฺติ ราชกิจฺจานี’’ติ อาหฯ เต กุมารสฺส วจนํ สุตฺวา มาเรตุํ อวิสหนฺตา โคณํ วิย รชฺชุยา ปริกฑฺฒนฺตา เนตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตมหํ ทิสฺวาน กุหก’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถ ถุสราสิํว อตณฺฑุลนฺติ ตณฺฑุลกเณหิ วิรหิตํ ถุสราสิํ วิย, ทุมํว รุกฺขํ วิย, อนฺโต มหาสุสิรํฯ กทลิํว อสารกํ สีลาทิสารรหิตํ ตาปสํ อหํ ทิสฺวา นตฺถิ อิมสฺส สตํ สาธูนํ ฌานาทิธมฺโมฯ กสฺมา? สามญฺญา สมณภาวา สีลมตฺตโตปิ อปคโต ปริหีโน อยํ, ตถา หิ อยํ หิรีสุกฺกธมฺมชหิโต ปชหิตหิริสงฺขาตสุกฺกธมฺโมฯ ชีวิตวุตฺติการณาติ ‘‘เกวลํ ชีวิตสฺเสว เหตุ อยํ ตาปสลิงฺเคน จรตี’’ติ จินฺเตสินฺติ ทสฺเสติฯ ปรนฺติหีติ ปรนฺโต ปจฺจนฺโต นิวาสภูโต เอเตสํ อตฺถีติ ปรนฺติโน, สีมนฺตริกวาสิโนฯ เตหิ ปรนฺตีหิ อฏวิเกหิ ปจฺจนฺตเทโส โขภิโต อโหสิฯ ตํ ปจฺจนฺตโกปํ นิเสเธตุํ วูปสเมตุํ คจฺฉนฺโต มม ปิตา กุรุราชา ‘‘ตาต โสมนสฺสกุมาร, มยฺหํ สามิกํ อุคฺคตาปนํ โฆรตปํ ปรมสนฺตินฺทฺริยํ ชฏิลํ มา ปมชฺชิฯ โส หิ อมฺหากํ สพฺพกามทโท, ตสฺมา ยทิจฺฉกํ จิตฺตรุจิยํ ตสฺส จิตฺตานุกูลํ ปวตฺเตหิ อนุวตฺเตหี’’ติ ตทา มํ อนุสาสีติ ทสฺเสติฯ

[14] ตมหํ คนฺตฺวานุปฏฺฐานนฺติ ปิตุ วจนํ อนติกฺกนฺโต ตํ กูฏตาปสํ อุปฏฺฐานตฺถํ คนฺตฺวา ตํ สากวตฺถุสฺมิํ อุทกํ อาสิญฺจนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ปณฺณิโก อย’’นฺติ จ ญตฺวา กจฺจิ เต, คหปติ, กุสลนฺติ, คหปติ, เต สรีรสฺส กจฺจิ กุสลํ กุสลเมว, ตถา หิ สากวตฺถุสฺมิํ อุทกํ อาสิญฺจสิฯ กิํ วา ตว หิรญฺญํ วา สุวณฺณํ วา อาหรียตุ, ตถา หิ ปณฺณิกวุตฺติํ อนุติฏฺฐสีติ อิทํ วจนํ อภาสิํฯ

[15] เตน โส กุปิโต อาสีติ เตน มยา วุตฺตคหปติวาเทน โส มานนิสฺสิโต มานํ อลฺลีโน กุหโก มยฺหํ กุปิโต กุทฺโธ อโหสิฯ กุทฺโธ จ สมาโน ‘‘ฆาตาเปมิ ตุวํ อชฺช, รฏฺฐา ปพฺพาชยามิ วา’’ติ อาหฯ

ตตฺถ ตุวํ อชฺชาติ, ตฺวํ อชฺช, อิทานิเยว รญฺโญ อาคตกาเลติ อตฺโถฯ

[16] นิเสธยิตฺวา ปจฺจนฺตนฺติ ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา นครํ อปวิฏฺโฐ ตงฺขณญฺเญว อุยฺยานํ คนฺตฺวา กุหกํ กุหกตาปสํ กจฺจิ เต, ภนฺเต, ขมนียํ, สมฺมาโน เต ปวตฺติโตติ กุมาเรน เต สมฺมาโน ปวตฺติโต อโหสิฯ

[17] กุมาโร ยถา นาสิโยติ ยถา กุมาโร นาสิโย นาเสตพฺโพ ฆาตาเปตพฺโพ, ตถา โส ปาโป ตสฺส รญฺโญ อาจิกฺขิฯ อาณาเปสีติ มยฺหํ สามิเก อิมสฺมิํ ทิพฺพจกฺขุตาปเส สติ กิํ มม น นิปฺผชฺชติ, ตสฺมา ปุตฺเตน เม อตฺโถ นตฺถิ, ตโตปิ อยเมว เสยฺโยติ จินฺเตตฺวา อาณาเปสิฯ

[18] กินฺติ ? สีสํ ตตฺเถว ฉินฺทิตฺวาติ ยสฺมิํ ฐาเน ตํ กุมารํ ปสฺสถ, ตตฺเถว ตสฺส สีสํ ฉินฺทิตฺวา สรีรญฺจสฺส กตฺวาน จตุขณฺฑิกํ จตุโร ขณฺเฑ กตฺวา รถิยา รถิยํ นียนฺตา วีถิโต วีถิํ วิกฺขิปนฺตา ทสฺเสถฯ กสฺมา? สา คติ ชฏิลหีฬิตาติ เยหิ อยํ ชฏิโล หีฬิโต, เตสํ ชฏิลหีฬิตานํ สา คติ สา นิปฺผตฺติ โส วิปาโกติฯ ชฏิลหีฬิตาติ วา ชฏิลหีฬนเหตุ สา ตสฺส นิปฺผตฺตีติ เอวญฺเจตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[19] ตตฺถาติ ตสฺส รญฺโญ อาณายํ, ตสฺมิํ วา ตาปสสฺส ปริภเวฯ การณิกาติ ฆาตกา, โจรฆาตกาติ อตฺโถฯ จณฺฑาติ กุรูราฯ ลุทฺทาติ สุทารุณาฯ อการุณาติ ตสฺเสว เววจนํ กตํฯ ‘‘อกรุณา’’ติปิ ปาฬิ, นิกฺกรุณาติ อตฺโถฯ มาตุ องฺเก นิสินฺนสฺสาติ มม มาตุ สุธมฺมาย เทวิยา อุจฺฉงฺเค นิสินฺนสฺสฯ ‘‘นิสินฺนสฺสา’’ติ อนาทเร สามิวจนํฯ

อากฑฺฒิตฺวา นยนฺติ มนฺติ มาตรา อลงฺกริตฺวา อตฺตโน องฺเก นิสีทาปิตํ มํ ราชาณาย เต โจรฆาตกา โคณํ วิย รชฺชุยา อากฑฺฒิตฺวา อาฆาตนํ นยนฺติฯ กุมาเร ปน นียมาเน ทาสิคณปริวุตา สทฺธิํ โอโรเธหิ สุธมฺมา เทวี นาคราปิ ‘‘มยํ นิรปราธํ กุมารํ มาเรตุํ น ทสฺสามา’’ติ เตน สทฺธิํเยว อคมํสุฯ

[20] พนฺธตํ คาฬฺหพนฺธนนฺติ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธนฺตานํ เตสํ การณิกปุริสานํฯ ราชกิริยานิ อตฺถิ เมติ มยา รญฺโญ วตฺตพฺพานิ ราชกิจฺจานิ อตฺถิฯ ตสฺมา รญฺโญ ทสฺเสถ มํ ขิปฺปนฺติ เตสํ อหํ เอวํ วจนํ อวจํฯ

[21] รญฺโญ ทสฺสยิํสุ, ปาปสฺส ปาปเสวิโนติ อตฺตนา ปาปสีลสฺส ลามกาจารสฺส กูฏตาปสสฺส เสวนโต ปาปเสวิโน รญฺโญ มํ ทสฺสยิํสุฯ ทิสฺวาน ตํ สญฺญาเปสินฺติ ตํ มม ปิตรํ กุรุราชานํ ปสฺสิตฺวา ‘‘กสฺมา มํ, เทว, มาราเปสี’’ติ วตฺวา เตน ‘‘กสฺมา จ ปน ตฺวํ มยฺหํ สามิกํ ทิพฺพจกฺขุตาปสํ คหปติวาเทน สมุทาจริฯ อิทญฺจิทญฺจ วิปฺปการํ กรี’’ติ วุตฺเต ‘‘เทว, คหปติญฺเญว ‘คหปตี’ติ วทนฺตสฺส โก มยฺหํ โทโส’’ติ วตฺวา ตสฺส นานาวิธานิ มาลาวจฺฉานิ โรเปตฺวา ปุปฺผปณฺณผลาผลาทีนํ วิกฺกิณนํ หตฺถโต จสฺส ตานิ เทวสิกํ วิกฺกิณนฺเตหิ มาลาการปณฺณิเกหิ สทฺทหาเปตฺวา ‘‘มาลาวตฺถุปณฺณวตฺถูนิ อุปธาเรถา’’ติ วตฺวา ปณฺณสาลญฺจสฺส ปวิสิตฺวา ปุปฺผาทิวิกฺกิยลทฺธํ กหาปณกภณฺฑิกํ อตฺตโน ปุริเสหิ นีหราเปตฺวา ราชานํ สญฺญาเปสิํ ตสฺส กูฏตาปสภาวํ ชานาเปสิํฯ มมญฺจ วสมานยินฺติ เตน สญฺญาปเนน ‘‘สจฺจํ โข ปน กุมาโร วทติ, อยํ กูฏตาปโส ปุพฺเพ อปฺปิจฺโฉ วิย หุตฺวา อิทานิ มหาปริคฺคโห ชาโต’’ติ ยถา ตสฺมิํ นิพฺพินฺโน มม วเส วตฺตติ, เอวํ ราชานํ มม วสมาเนสิํฯ

ตโต มหาสตฺโต ‘‘เอวรูปสฺส พาลสฺส รญฺโญ สนฺติเก วสนโต หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตุํ ยุตฺต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ราชานํ อาปุจฺฉิ – ‘‘น เม, มหาราช, อิธ วาเสน อตฺโถ, อนุชานาถ มํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ราชา ‘‘ตาต, มยา อนุปธาเรตฺวาว เต วโธ อาณตฺโต, ขม มยฺหํ อปราธ’’นฺติ มหาสตฺตํ ขมาเปตฺวา ‘‘อชฺเชว อิมํ รชฺชํ ปฏิปชฺชาหี’’ติ อาหฯ

กุมาโร ‘‘เทว, กิมตฺถิ มานุสเกสุ โภเคสุ, อหํ ปุพฺเพ ทีฆรตฺตํ ทิพฺพโภคสมฺปตฺติโย อนุภวิํ, น ตตฺถาปิ เม สงฺโค, ปพฺพชิสฺสาเมวาหํ, น ตาทิสสฺส พาลสฺส ปรเนยฺยพุทฺธิโน สนฺติเก วสามี’’ติ วตฺวา ตํ โอวทนฺโต –

‘‘อนิสมฺม กตํ กมฺมํ, อนวตฺถาย จินฺติตํ;

เภสชฺชสฺเสว เวภงฺโค, วิปาโก โหติ ปาปโกฯ

‘‘นิสมฺม จ กตํ กมฺมํ, สมฺมาวตฺถาย จินฺติตํ;

เภสชฺชสฺเสว สมฺปตฺติ, วิปาโก โหติ ภทฺรโกฯ

‘‘อลโส คิหี กามโภคี น สาธุ, อสญฺญโต ปพฺพชิโต น สาธุ;

ราชา น สาธุ อนิสมฺมการี, โย ปณฺฑิโต โกธโน ตํ น สาธุฯ

‘‘นิสมฺม ขตฺติโย กยิรา, นานิสมฺม ทิสมฺปติ;

นิสมฺมการิโน ราช, ยโส กิตฺติ จ วฑฺฒติฯ

‘‘นิสมฺม ทณฺฑํ ปณเยยฺย อิสฺสโร, เวคา กตํ ตปฺปติ ภูมิปาล;

สมฺมาปณีธี จ นรสฺส อตฺถา, อนานุตปฺปา เต ภวนฺติ ปจฺฉาฯ

‘‘อนานุตปฺปานิ หิ เย กโรนฺติ, วิภชฺช กมฺมายตนานิ โลเก;

วิญฺญุปฺปสตฺถานิ สุขุทฺรยานิ, ภวนฺติ พุทฺธานุมตานิ ตานิฯ

‘‘อาคจฺฉุํ โทวาริกา ขคฺคพนฺธา, กาสาวิยา หนฺตุ มมํ ชนินฺท;

มาตุญฺจ องฺกสฺมิมหํ นิสินฺโน, อากฑฺฒิโต สหสา เตหิ เทวฯ

‘‘กฏุกญฺหิ สมฺพาธํ สุกิจฺฉํ ปตฺโต, มธุรมฺปิยํ ชีวิตํ ลทฺธ ราช;

กิจฺเฉนหํ อชฺช วธา ปมุตฺโต, ปพฺพชฺชเมวาภิมโนหมสฺมี’’ติฯ (ชา. 1.15.227-234) –

อิมาหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสสิฯ

ตตฺถ อนิสมฺมาติ อนุปธาเรตฺวาฯ อนวตฺถายาติ อววตฺถเปตฺวาฯ เวภงฺโคติ วิปตฺติฯ วิปาโกติ นิปฺผตฺติฯ อสญฺญโตติ อสํวุโต ทุสฺสีโลฯ ปณเยยฺยาติ ปฏฺฐเปยฺยฯ เวคาติ เวเคน สหสาฯ สมฺมาปณีธี จาติ สมฺมาปณิธินา, โยนิโส ฐปิเตน จิตฺเตน กตา นรสฺส อตฺถา ปจฺฉา อนานุตปฺปา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ วิภชฺชาติ อิมานิ กาตุํ ยุตฺตานิ, อิมานิ อยุตฺตานีติ เอวํ ปญฺญาย วิภชิตฺวาฯ กมฺมายตนานีติ กมฺมานิฯ พุทฺธานุมตานีติ ปณฺฑิเตหิ อนุมตานิ อนวชฺชานิ โหนฺติฯ กฏุกนฺติ ทุกฺขํ อสาตํ, สมฺพาธํ สุกิจฺฉํ มรณภยํ ปตฺโตมฺหิฯ ลทฺธาติ อตฺตโน ญาณพเลน ชีวิตํ ลภิตฺวาฯ ปพฺพชฺชเมวาภิมโนติ ปพฺพชฺชาภิมุขจิตฺโต เอวาหมสฺมิ

เอวํ มหาสตฺเตน ธมฺเม เทสิเต ราชา เทวิํ อามนฺเตสิ – ‘‘เทวิ, ตฺวํ ปุตฺตํ นิวตฺเตหี’’ติฯ เทวีปิ กุมารสฺส ปพฺพชฺชเมว โรเจสิฯ มหาสตฺโต มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา ‘‘สเจ มยฺหํ โทโส อตฺถิ, ตํ ขมถา’’ติ ขมาเปตฺวา มหาชนํ อาปุจฺฉิตฺวา หิมวนฺตาภิมุโข อคมาสิฯ คเต จ ปน มหาสตฺเต มหาชโน กูฏชฏิลํ โปเถตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิฯ โพธิสตฺโตปิ สนาคเรหิ อมจฺจปาริสชฺชาทีหิ ราชปุริเสหิ อสฺสุมุเขหิ อนุพนฺธิยมาโน เต นิวตฺเตสิฯ มนุสฺเสสุ นิวตฺเตสุ มนุสฺสวณฺเณนาคนฺตฺวา เทวตาหิ นีโต สตฺต ปพฺพตราชิโย อติกฺกมิตฺวา หิมวนฺเต วิสฺสกมฺมุนา นิมฺมิตาย ปณฺณสาลาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิฯ เตน วุตฺตํ –

[22]

‘‘โส มํ ตตฺถ ขมาเปสิ, มหารชฺชํ อทาสิ เม;

โสหํ ตมํ ทาลยิตฺวา, ปพฺพชิํ อนคาริย’’นฺติฯ

ตตฺถ ตมํ ทาลยิตฺวาติ กามาทีนวทสฺสนสฺส ปฏิปกฺขภูตํ สมฺโมหตมํ วิธมิตฺวาฯ ปพฺพชินฺติ อุปาคจฺฉิํฯ อนคาริยนฺติ ปพฺพชฺชํฯ

[23] อิทานิ ยทตฺถํ ตทา ตํ ราชิสฺสริยํ ปริจฺจตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น เม เทสฺส’’นฺติ โอสานคาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ วุตฺตนโยวฯ

เอวํ ปน มหาสตฺเต ปพฺพชิเต ยาว โสฬสวสฺสกาลา ราชกุเล ปริจาริกเวเสน เทวตาเยว นํ อุปฏฺฐหิํสุฯ โส ตตฺถ ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

ตทา กุหโก เทวทตฺโต อโหสิ, มาตา มหามายา, มหารกฺขิตตาปโส สาริปุตฺตตฺเถโร, โสมนสฺสกุมาโร โลกนาโถฯ

ตสฺส ยุธญฺชยจริยายํ (จริยา. 3.1 อาทโย) วุตฺตนเยเนว ทส ปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ อิธาปิ เนกฺขมฺมปารมี อติสยวตีติ สา เอว เทสนํ อารุฬฺหาฯ ตถา สตฺตวสฺสิกกาเล เอว ราชกิจฺเจสุ สมตฺถตา, ตสฺส ตาปสสฺส กูฏชฏิลภาวปริคฺคณฺหนํ, เตน ปยุตฺเตน รญฺญา วเธ อาณตฺเต สนฺตาสาภาโว, รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา นานานเยหิ ตสฺส สโทสตํ อตฺตโน จ นิรปราธตํ มหาชนสฺส มชฺเฌ ปกาเสตฺวา รญฺโญ จ ปรเนยฺยพุทฺธิตํ พาลภาวญฺจ ปฏฺฐเปตฺวา เตน ขมาปิเตปิ ตสฺส สนฺติเก วาสโต รชฺชิสฺสริยโต จ สํเวคมาปชฺชิตฺวา นานปฺปการํ ยาจิยมาเนนปิ หตฺถคตํ รชฺชสิริํ เขฬปิณฺฑํ วิย ฉฑฺเฑตฺวา กตฺถจิ อลคฺคจิตฺเตน หุตฺวา ปพฺพชนํ, ปพฺพชิตฺวา ปวิเวการาเมน หุตฺวา นจิรสฺเสว อปฺปกสิเรน ฌานาภิญฺญานิพฺพตฺตนนฺติ เอวมาทโย มหาสตฺตสฺส คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติฯ

โสมนสฺสจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อโยฆรจริยาวณฺณนา

[24] ตติเย อโยฆรมฺหิ สํวฑฺโฒติ อมนุสฺสอุปทฺทวปริวชฺชนตฺถํ จตุรสฺสสาลวเสน กเต มหติ สพฺพอโยมเย เคเห สํวฑฺโฒฯ นาเมนาสิ อโยฆโรติ อโยฆเร ชาตสํวฑฺฒภาเวเนว ‘‘อโยฆรกุมาโร’’ติ นาเมน ปากโฏ อโหสิฯ