ตถา มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ มหนฺตญฺจ ญาติปริวฏฺฏํ ปหาย มหาภินิกฺขมนสทิสํ เคหโต นิกฺขมนํ, ตถา นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตสฺส พหุชนสมฺมตสฺส สโต ปรมปฺปิจฺฉตาย กุเลสุ จ คเณสุ จ อลคฺคตา, อจฺจนฺตเมว ลาภสกฺการชิคุจฺฉาย ปวิเวกาภิรติ, อติสยวตี จ อภิสลฺเลขวุตฺติ, ตถารูปาย สีลวติยา กลฺยาณธมฺมาย ปริพฺพาชิกาย อนนุญฺญาตา อตฺตโน ปุรโต พลกฺกาเรน ปรามสิยมานาย สีลปารมิํ อาวชฺเชตฺวา วิการานาปตฺติ, กตาปราเธ จ ตสฺมิํ ราชินิ อุปคเต หิตจิตฺตตํ เมตฺตจิตฺตตํ อุปฏฺฐเปตฺวา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิเกหิ สมนุสาสนนฺติ เอวมาทโย อิธ มหาปุริสสฺส คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาฯ เตเนตํ วุจฺจติ ‘‘เอวํ อจฺฉริยา เหเต…เป.… ธมฺมสฺส อนุธมฺมโต’’ติฯ

จูฬโพธิจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มหิํสราชจริยาวณฺณนา

[37] ปญฺจเม มหิํโส ปวนจารโกติ มหาวนจารี วนมหิํโส ยทา โหมีติ โยชนาฯ ปวฑฺฒกาโยติ วยสมฺปตฺติยา องฺคปจฺจงฺคานญฺจ ถูลภาเวน อภิวฑฺฒกาโยฯ พลวาติ มหาพโล ถามสมฺปนฺโนฯ มหนฺโตติ วิปุลสรีโรฯ หตฺถิกลภปฺปมาโณ กิร ตทา โพธิสตฺตสฺส กาโย โหติฯ ภีมทสฺสโนติ มหาสรีรตาย วนมหิํสชาติตาย จ สีลํ อชานนฺตานํ ภยํ ชนนโต ภยานกทสฺสโนฯ

[38] ปพฺภาเรติ โอลมฺพกสิลากุจฺฉิยํฯ ทกาสเยติ ชลาสยสมีเปฯ โหเตตฺถ ฐานนฺติ เอตฺถ มหาวเน โย โกจิ ปเทโส วนมหิํสานํ ติฏฺฐนฏฺฐานํ โหติฯ ตหิํ ตหินฺติ ตตฺถ ตตฺถฯ

[39] วิจรนฺโตติ วิหารผาสุกํ วีมํสิตุํ วิจรนฺโตฯ ฐานํ อทฺทส ภทฺทกนฺติ เอวํ วิจรนฺโต ตสฺมิํ มหารญฺเญ ภทฺทกํ มยฺหํ ผาสุกํ รุกฺขมูลฏฺฐานํ อทฺทกฺขิํฯ ทิสฺวา จ ตํ ฐานํ อุปคนฺตฺวาน, ติฏฺฐามิ จ สยามิ จ โคจรํ คเหตฺวา ทิวา ตํ รุกฺขมูลฏฺฐานํ คนฺตฺวา ฐานสยเนหิ วีตินาเมมีติ ทสฺเสติฯ

[40] ตทา กิร โพธิสตฺโต หิมวนฺตปฺปเทเส มหิํสโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ถามสมฺปนฺโน มหาสรีโร หตฺถิกลภปฺปมาโณ ปพฺพตปาทปพฺภารคิริทุคฺควนฆฏาทีสุ วิจรนฺโต เอกํ ผาสุกํ มหารุกฺขมูลํ ทิสฺวา โคจรํ คเหตฺวา ทิวา ตตฺถ วสติฯ อเถโก โลลมกฺกโฏ รุกฺขา โอตริตฺวา มหาสตฺตสฺส ปิฏฺฐิํ อภิรุหิตฺวา อุจฺจารปสฺสาวํ กตฺวา สิงฺเคสุ คณฺหิตฺวา โอลมฺพนฺโต นงฺคุฏฺเฐ คเหตฺวา โทลายนฺโต กีฬิฯ โพธิสตฺโต ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปทาย ตํ ตสฺส อนาจารํ น มนสากาสิฯ มกฺกโฏ ปุนปฺปุนํ ตเถว กโรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อเถตฺถ กปิ มาคนฺตฺวา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ กปิ มาคนฺตฺวาติ กปิ อาคนฺตฺวา, ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ ปาโปติ ลามโกฯ อนริโยติ อนเย อิริยเนน อเย จ น อิริยเนน อนริโย, นิหีนาจาโรติ อตฺโถฯ ลหูติ โลโลฯ ขนฺเธติ ขนฺธปฺปเทเสฯ มุตฺเตตีติ ปสฺสาวํ กโรติฯ โอหเทตีติ กรีสํ โอสฺสชฺชติฯ ตนฺติ ตํ มํ, ตทา มหิํสภูตํ มํฯ

[41] สกิมฺปิ ทิวสนฺติ เอกทิวสมฺปิ ทูเสติ มํ สพฺพกาลมฺปิฯ เตนาห ‘‘ทูเสติ มํ สพฺพกาล’’นฺติฯ น เกวลญฺจ ทุติยตติยจตุตฺถทิวสมตฺตํ, อถ โข สพฺพกาลมฺปิ มํ ปสฺสาวาทีหิ ทูเสติฯ ยทา ยทา มุตฺตาทีนิ กาตุกาโม, ตทา ตทา มยฺหเมว อุปริ กโรตีติ ทสฺเสติฯ อุปทฺทุโตติ พาธิโต, เตน สิงฺเคสุ โอลมฺพนาทินา มุตฺตาทิอสุจิมกฺขเณน ตสฺส จ อปหรณตฺถํ อเนกวารํ สิงฺคโกฏีหิ วาลคฺเคน จ อเนกวารํ กทฺทมปํสุมิสฺสกํ อุทกํ สิญฺจิตฺวา โธวเนน จ นิปฺปีฬิโต โหมีติ อตฺโถฯ

[42] ยกฺโขติ ตสฺมิํ รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตาฯ มํ อิทมพฺรวีติ รุกฺขกฺขนฺเธ ฐตฺวา ‘‘มหิํสราช, กสฺมา อิมสฺส ทุฏฺฐมกฺกฏสฺส อวมานํ สหสี’’ติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต นาเสเหตํ ฉวํ ปาปํ , สิงฺเคหิ จ ขุเรหิ จาติ อิทํ วจนํ มํ อภาสิฯ

[43] เอวํ วุตฺเต ตทา ยกฺเขติ ตทา ตสฺมิํ กาเล ตสฺมิํ ยกฺเข เอวํ วุตฺเต สติฯ อหํ ตํ อิทมพฺรวินฺติ อหํ ตํ ยกฺขํ อิทํ อิทานิ วกฺขมานํ อพฺรวิํ อภาสิํฯ กุณเปนาติ กิเลสาสุจิปคฺฆรเณน สุจิชาติกานํ สาธูนํ ปรมชิคุจฺฉนียตาย อติทุคฺคนฺธวายเนน จ กุณปสทิสตาย กุณเปนฯ ปาเปนาติ ปาณาติปาตปาเปนฯ

อนริเยนาติ อนริยานํ อสาธูนํ มาควิกเนสาทาทีนํ หีนปุริสานํ ธมฺมตฺตา อนริเยน, กิํ เกน การเณน, ตฺวํ เทวเต มํ มกฺเขสิ, อยุตฺตํ ตยา วุตฺตํ มํ ปาเป นิโยเชนฺติยาติ ทสฺเสติฯ

[44] อิทานิ ตสฺมิํ ปาปธมฺเม อาทีนวํ ปกาเสนฺโต ‘‘ยทิห’’นฺติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท เทวเต, อหํ ตสฺส ยทิ กุชฺเฌยฺยํ, ตโตปิ ลามกตโร ภเวยฺยํฯ เยน หิ อธมฺมจรเณน โส พาลมกฺกโฏ นิหีโน นาม ชาโต, สเจ ปนาหํ ตโตปิ พลวตรํ ปาปธมฺมํ จเรยฺยํ, นนุ เตน ตโต ปาปตโร ภเวยฺยํ, อฏฺฐานญฺเจตํ ยทิหํ อิธโลกปรโลกํ ตทุตฺตริ จ ชานิตฺวา ฐิโต เอกนฺเตเนว ปรหิตาย ปฏิปนฺโน เอวรูปํ ปาปธมฺมํ จเรยฺยนฺติฯ กิญฺจ ภิยฺโย – สีลญฺจ เม ปภิชฺเชยฺยาติ อหญฺเจว โข ปน เอวรูปํ ปาปํ กเรยฺยํ, มยฺหํ สีลปารมี ขณฺฑิตา สิยาฯ วิญฺญู จ ครเหยฺยุ มนฺติ ปณฺฑิตา จ เทวมนุสฺสา มํ ครเหยฺยุํ ‘‘ปสฺสถ, โภ, อยํ โพธิสตฺโต โพธิปริเยสนํ จรมาโน เอวรูปํ ปาปํ อกาสี’’ติฯ

[45] หีฬิตา ชีวิตา วาปีติ วา-สทฺโท อวธารเณฯ เอวํ วิญฺญูหิ หีฬิตา ครหิตา ชีวิตาปิ ปริสุทฺเธน ปริสุทฺธสีเลน หุตฺวา มตํ วา มรณเมว วรํ อุตฺตมํ เสยฺโยฯ กฺยาหํ ชีวิตเหตุปิ , กาหามิ ปรเหฐนนฺติ เอวํ ชานนฺโต จ อหํ มยฺหํ ชีวิตนิมิตฺตมฺปิ ปรสตฺตวิหิํสนํ กิํ กาหามิ กิํ กริสฺสามิ, เอตสฺส กรเณ การณํ นตฺถีติ อตฺโถฯ

อยํ ปน อญฺเญปิ มํ วิย มญฺญมาโน เอวํ อนาจารํ กริสฺสติ, ตโต เยสํ จณฺฑมหิํสานํ เอวํ กริสฺสติ, เต เอว เอตํ วธิสฺสนฺติ, สา เอตสฺส อญฺเญหิ มารณา มยฺหํ ทุกฺขโต จ ปาณาติปาตโต จ มุตฺติ ภวิสฺสตีติ อาหฯ เตน วุตฺตํ –

[46]

‘‘มเมวายํ มญฺญมาโน, อญฺเญเปวํ กริสฺสติ;

เตว ตสฺส วธิสฺสนฺติ, สา เม มุตฺติ ภวิสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ มเมวายนฺติ มํ วิย อยํฯ อญฺเญปีติ อญฺเญสมฺปิฯ เสสํ วุตฺตตฺถเมวฯ

[47] หีนมชฺฌิมอุกฺกฏฺเฐติ หีเน จ มชฺฌิเม จ อุกฺกฏฺเฐ จ นิมิตฺตภูเตฯ สหนฺโต อวมานิตนฺติ วิภาคํ อกตฺวา เตหิ ปวตฺติตํ อวมานํ ปริภวํ สหนฺโต ขมนฺโตฯ เอวํ ลภติ สปฺปญฺโญติ เอวํ หีนาทีสุ วิภาคํ อกตฺวา ขนฺติเมตฺตานุทฺทยํ อุปฏฺฐเปตฺวา ตทปราธํ สหนฺโต สีลาทิปารมิโย พฺรูเหตฺวา มนสา ยถาปตฺถิตํ ยถิจฺฉิตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ลภติ ปฏิวิชฺฌติ, ตสฺส ตํ น ทูเรติฯ

เอวํ มหาสตฺโต อตฺตโน อชฺฌาสยํ ปกาเสนฺโต เทวตาย ธมฺมํ เทเสสิฯ โส กติปาหจฺจเยน อญฺญตฺถ คโตฯ อญฺโญ จณฺฑมหิํโส นิวาสผาสุตาย ตํ ฐานํ คนฺตฺวา อฏฺฐาสิฯ ทุฏฺฐมกฺกโฏ ‘‘โส เอว อย’’นฺติ สญฺญาย ตสฺส ปิฏฺฐิํ อภิรุหิตฺวา ตเถว อนาจารํ อกาสิฯ อถ นํ โส วิธุนนฺโต ภูมิยํ ปาเตตฺวา สิงฺเคน หทเย วิชฺฌิตฺวา ปาเทหิ มทฺทิตฺวา สญฺจุณฺเณสิฯ

ตทา สีลวา มหิํสราชา โลกนาโถฯ

ตสฺส อิธาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ยถารหํ เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา หตฺถินาค- (จริยา. 2.1 อาทโย) ภูริทตฺต- (จริยา. 2.11 อาทโย) จมฺเปยฺยนาคราช- (จริยา. 2.20 อาทโย) จริยาสุ วิย อิธ มหาสตฺตสฺส คุณานุภาวา เวทิตพฺพาฯ

มหิํสราชจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. รุรุมิคราชจริยาวณฺณนา

[48] ฉฏฺเฐ สุตตฺตกนกสนฺนิโภติ ยถา สุฏฺฐุ อปคตสพฺพกาฬโก โหติ, เอวํ อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา สุตตฺตกนกสนฺนิโภฯ มิคราชา รุรุ นามาติ ชาติสิทฺเธน นาเมน รุรุ นาม มิคราชา, ชาติโต รุรุ, มิคานญฺจ ราชาติ อตฺโถฯ ปรมสีลสมาหิโตติ อุตฺตมสีลสมาหิโต, วิสุทฺธสีโล เจว สมาหิตจิตฺโต จ, วิสุทฺธสีเล วา สมฺมา อาหิตจิตฺโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ตทา โพธิสตฺโต รุรุมิคโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ