ตทา อหิตุณฺฑิโก เทวทตฺโต อโหสิ, สุมนา ราหุลมาตา, อุคฺคเสโน สาริปุตฺตตฺเถโร, จมฺเปยฺยโก นาคราชา โลกนาโถฯ

ตสฺส อิธาปิ ยถารหํ เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ อิธ โพธิสตฺตสฺส อจฺฉริยานุภาวา เหฏฺฐา วุตฺตนยา เอวาติฯ

จมฺเปยฺยนาคจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จูฬโพธิจริยาวณฺณนา

[26] จตุตฺเถ จูฬโพธีติ มหาโพธิปริพฺพาชกตฺตภาวํ อุปาทาย อิธ ‘‘จูฬโพธี’’ติ สมญฺญา อาโรปิตา, น ปน อิมสฺมิํ เอว ชาตเก (ชา. 1.10.49 อาทโย) อตฺตโน เชฏฺฐภาติกาทิโน มหาโพธิสฺส สมฺภวโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ สุสีลวาติ สุฏฺฐุ สีลวา, สมฺปนฺนสีโลติ อตฺโถฯ ภวํ ทิสฺวาน ภยโตติ กามาทิภวํ ภายิตพฺพภาเวน ปสฺสิตฺวาฯ เนกฺขมฺมนฺติ เอตฺถ จ-สทฺทสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพ, เตน ‘‘ทิสฺวานา’’ติ ปทํ อากฑฺฒียติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ชาติชราพฺยาธิมรณํ อปายทุกฺขํ อตีเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกํ ทุกฺขนฺติ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ สํเวควตฺถูนํ ปจฺจเวกฺขเณน สพฺพมฺปิ กามาทิเภทํ ภวํ สํสารภยโต อุปฏฺฐหมานํ ทิสฺวา นิพฺพานํ ตสฺส อุปายภูตา สมถวิปสฺสนา ตทุปายภูตา จ ปพฺพชฺชาติ อิทํ ติวิธมฺปิ เนกฺขมฺมํ อนุสฺสวาทิสิทฺเธน ญาณจกฺขุนา ตปฺปฏิปกฺขโต ทิสฺวา ตาปสปพฺพชฺชูปคมเนน อเนกาทีนวากุลา คหฏฺฐภาวา อภินิกฺขมิตฺวา คโตติฯ

[27] ทุติยิกาติ โปราณทุติยิกา, คิหิกาเล ปชาปติภูตาฯ กนกสนฺนิภาติ กญฺจนสนฺนิภตฺตจาฯ วฏฺเฏ อนเปกฺขาติ สํสาเร นิราลยาฯ เนกฺขมฺมํ อภินิกฺขมีติ เนกฺขมฺมตฺถาย เคหโต นิกฺขมิ, ปพฺพชีติ อตฺโถฯ

[28] อาลยนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อาลโย, ตณฺหา, ตทภาเวน นิราลยาฯ ตโต เอว ญาตีสุ ตณฺหาพนฺธนสฺส ฉินฺนตฺตา ฉินฺนพนฺธุฯ

เอวํ คิหิพนฺธนาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปพฺพชิตานมฺปิ เกสญฺจิ ยํ โหติ พนฺธนํ , ตสฺสาปิ อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนเปกฺขา กุเล คเณ’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ กุเลติ อุปฏฺฐากกุเลฯ คเณติ ตาปสคเณ, เสสา พฺรหฺมจาริโนติ วุจฺจนฺติฯ อุปาคมุนฺติ อุโภปิ มยํ อุปาคมิมฺหาฯ

[29] ตตฺถาติ พาราณสิสามนฺเตฯ นิปกาติ ปญฺญวนฺโตฯ นิรากุเลติ ชนสญฺจารรหิตตฺตา ชเนหิ อนากุเล, อปฺปสทฺเทติ มิคปกฺขีนํ อุฏฺฐาปนโต เตสํ วสฺสิตสทฺเทนาปิ วิรหิตตฺตา อปฺปสทฺเทฯ ราชุยฺยาเน วสามุโภติ พาราณสิรญฺโญ อุยฺยาเน มยํ อุโภ ชนา ตทา วสามฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – อตีเต อิมสฺมิํ เอว ภทฺทกปฺเป โพธิสตฺโต พฺรหฺมโลกโต จวิตฺวา อญฺญตรสฺมิํ กาสิคาเม เอกสฺส มหาวิภวสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส นามคฺคหณสมเย ‘‘โพธิกุมาโร’’ติ นามํ กริํสุฯ วยปฺปตฺตกาเล ปนสฺส ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปจฺจาคตสฺส อนิจฺฉมานกสฺเสว มาตาปิตโร สมชาติกํ กุลกุมาริกํ อาเนสุํฯ สาปิ พฺรหฺมโลกจุตาว อุตฺตมรูปธรา เทวจฺฉราปฏิภาคาฯ เตสํ อนิจฺฉมานานํ เอว อญฺญมญฺญํ อาวาหวิวาหํ กริํสุฯ อุภินฺนมฺปิ ปน เนสํ กิเลสมุทาจาโร น ภูตปุพฺโพ, สาราควเสน อญฺญมญฺญํ โอโลกนมฺปิ นาโหสิ, กา ปน กถา อิตรสํสคฺเคฯ เอวํ ปริสุทฺธสีลา อเหสุํฯ

อปรภาเค มหาสตฺโต มาตาปิตูสุ กาลํกเตสุ เตสํ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, ตฺวํ อิมํ อสีติโกฏิธนํ คเหตฺวา สุเขน ชีวาหี’’ติ อาหฯ ‘‘ตฺวํ ปน อยฺยปุตฺตา’’ติ? ‘‘มยฺหํ ธเนน กิจฺจํ นตฺถิ, ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ปพฺพชฺชา อิตฺถีนมฺปิ น วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘วฏฺฏติ, ภทฺเท’’ติฯ ‘‘เตน หิ มยฺหมฺปิ ธเนน กิจฺจํ นตฺถิ, อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ เต อุโภปิ สพฺพํ วิภวํ ปริจฺจชิตฺวา มหาทานํ ทตฺวา นิกฺขมิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อุญฺฉาจริยาย ผลาผเลหิ ยาเปนฺตา ปพฺพชฺชาสุเขเนว ทส สํวจฺฉรานิ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ชนปทจาริกํ จรนฺตา อนุปุพฺเพน พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ราชุยฺยาเน วสามุโภ’’ติฯ

[30] อเถกทิวสํ ราชา อุยฺยานกีฬํ คโตฯ

อุยฺยานสฺส เอกปสฺเส ปพฺพชฺชาสุเขน วีตินาเมนฺตานํ เตสํ สมีปฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปรมปาสาทิกํ อุตฺตมรูปธรํ ปริพฺพาชิกํ โอโลเกนฺโต กิเลสวเสน ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา โพธิสตฺตํ ‘‘อยํ เต ปริพฺพาชิกา กิํ โหตี’’ติ ปุจฺฉิฯ เตน ‘‘น จ กิญฺจิ โหติ, เกวลํ เอกปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตา, อปิ จ โข ปน คิหิกาเล ปาทปริจาริกา อโหสี’’ติ วุตฺเต ราชา ‘‘อยํ กิเรตสฺส น กิญฺจิ โหติ, อปิ จ โข ปนสฺส คิหิกาเล ปาทปริจาริกา อโหสิ, ยํนูนาหํ อิมํ อนฺเตปุรํ ปเวเสยฺยํ, เตเนวสฺส อิมิสฺสา ปฏิปตฺติํ ชานิสฺสามี’’ติ อนฺธพาโล ตตฺถ อตฺตโน ปฏิพทฺธจิตฺตํ นิวาเรตุํ อสกฺโกนฺโต อญฺญตรํ ปุริสํ อาณาเปสิ ‘‘อิมํ ปริพฺพาชิกํ ราชนิเวสนํ เนหี’’ติฯ

โส ตสฺส ปฏิสฺสุณิตฺวา ‘‘อธมฺโม โลเก วตฺตตี’’ติอาทีนิ วตฺวา ปริเทวมานํ เอว ตํ อาทาย ปายาสิฯ โพธิสตฺโต ตสฺสา ปริเทวนสทฺทํ สุตฺวา เอกวารํ โอโลเกตฺวา ปุน น โอโลเกสิฯ ‘‘สเจ ปนาหํ วาเรสฺสามิ, เตสุ จิตฺตํ ปโทเสตฺวา มยฺหํ สีลสฺส อนฺตราโย ภวิสฺสตี’’ติ สีลปารมิํเยว อาวชฺเชนฺโต นิสีทิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุยฺยานทสฺสนํ คนฺตฺวา, ราชา อทฺทส พฺราหฺมณิ’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถ ตุยฺเหสา กา กสฺส ภริยาติ ตุยฺหํ ตว เอสา กา, กิํ ภริยา, อุทาหุ ภคินี วา สมานา กสฺส อญฺญสฺส ภริยาฯ

[31] น มยฺหํ ภริยา เอสาติ กามญฺเจสา มยฺหํ คิหิกาเล ภริยา อโหสิ, ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย น มยฺหํ ภริยา เอสา, นาปิ อหํ เอติสฺสา สามิโก, เกวลํ ปน สหธมฺมา เอกสาสนี, อหมฺปิ ปริพฺพาชโก อยมฺปิ ปริพฺพาชิกาติ สมานธมฺมา ปริพฺพาชกสาสเนน เอกสาสนี, สพฺรหฺมจารินีติ อตฺโถฯ

[32] ติสฺสา สารตฺตคธิโตติ กามราเคน สารตฺโต หุตฺวา ปฏิพทฺโธฯ คาหาเปตฺวาน เจฏเกติ เจฏเกหิ คณฺหาเปตฺวา เจฏเก วา อตฺตโน ราชปุริเส อาณาเปตฺวา ตํ ปริพฺพาชิกํ คณฺหาเปตฺวาฯ นิปฺปีฬยนฺโต พลสาติ ตํ อนิจฺฉมานํ เอว อากฑฺฒนปริกฑฺฒนาทินา นิปฺปีฬยนฺโต พาเธนฺโต, ตถาปิ อคจฺฉนฺติํ พลสา พลกฺกาเรน ราชปุริเสหิ คณฺหาเปตฺวา อตฺตโน อนฺเตปุรํ ปเวเสสิฯ

[33] โอทปตฺตกิยาติ อุทกปตฺตํ อามสิตฺวา คหิตภริยา โอทปตฺติกา นาม, อิทํ วจนํ ปุราณทุติยิกาภาเวน อุปลกฺขณมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ , สา ปนสฺส พฺราหฺมณวิวาหวเสน มาตาปิตูหิ สมฺปฏิปาทิตา, ‘‘โอทปตฺตกิยา’’ติ จ ภาเวนภาวลกฺขเณ ภุมฺมํฯ สหชาติ ปพฺพชฺชาชาติวเสน สหชาตา, เตเนวาห ‘‘เอกสาสนี’’ติฯ ‘‘เอกสาสนี’’ติ จ อิทํ ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตํ, เอกสาสนิยาติ อตฺโถฯ นยนฺติยาติ นียนฺติยาฯ โกโป เม อุปปชฺชถาติ อยํ เต คิหิกาเล ภริยา พฺราหฺมณี สีลวตี, ปพฺพชิตกาเล จ สพฺรหฺมจารินีภาวโต สหชาตา ภคินี, สา ตุยฺหํ ปุรโต พลกฺกาเรน อากฑฺฒิตฺวา นียติฯ ‘‘โพธิพฺราหฺมณ, กิํ เต ปุริสภาว’’นฺติ ปุริสมาเนน อุสฺสาหิโต จิรกาลสยิโต วมฺมิกพิลโต เกนจิ ปุริเสน ฆฏฺฏิโต ‘‘สุสู’’ติ ผณํ กโรนฺโต อาสิวิโส วิย เม จิตฺตโต โกโป สหสา วุฏฺฐาสิฯ

[34-5] สหโกเป สมุปฺปนฺเนติ โกปุปฺปตฺติยา สห, ตสฺส อุปฺปตฺติสมนนฺตรเมวาติ อตฺโถฯ สีลพฺพตมนุสฺสรินฺติ อตฺตโน สีลปารมิํ อาวชฺเชสิํฯ ตตฺเถว โกปํ นิคฺคณฺหินฺติ ตสฺมิํ เอว อาสเน ยถานิสินฺโนว ตํ โกปํ นิวาเรสิํฯ นาทาสิํ วฑฺฒิตูปรีติ ตโต เอกวารุปฺปตฺติโต อุปริ อุทฺธํ วฑฺฒิตุํ น อทาสิํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โกเป อุปฺปนฺนมตฺเต เอว ‘‘นนุ ตฺวํ, โพธิปริพฺพาชก, สพฺพปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌิตุกาโม, ตสฺส เต กิมิทํ สีลมตฺเตปิ อุปกฺขลนํ, ตยิทํ คุนฺนํ ขุรมตฺโตทเก โอสีทนฺตสฺส มหาสมุทฺทสฺส ปรตีรํ คณฺหิตุกามตา วิย โหตี’’ติ อตฺตานํ ปริภาสิตฺวา ปฏิสงฺขานพเลน ตสฺมิํ เอว ขเณ โกปํ นิคฺคเหตฺวา ปุน อุปฺปชฺชนวเสนสฺส วฑฺฒิตุํ น อทาสินฺติฯ เตเนวาห ‘‘ยทิ นํ พฺราหฺมณิ’’นฺติอาทิฯ

ตสฺสตฺโถ – ตํ ปริพฺพาชิกํ พฺราหฺมณิํ โส ราชา วา อญฺโญ วา โกจิ ติณฺหายปิ นิสิตาย สตฺติยา โกฏฺเฏยฺย, ขณฺฑาขณฺฑิกํ ยทิ ฉินฺเทยฺย, เอวํ สนฺเตปิ สีลํ อตฺตโน สีลปารมิํ เนว ภินฺเทยฺยํฯ กสฺมา? โพธิยา เอว การณา, สพฺพตฺถ อขณฺฑิตสีเลเนว สกฺกา สมฺมาสมฺโพธิํ ปาปุณิตุํ, น อิตเรนาติฯ

[36] น เม สา พฺราหฺมณี เทสฺสาติ สา พฺราหฺมณี ชาติยา โคตฺเตน กุลปฺปเทเสน อาจารสมฺปตฺติยา จิรปริจเยน ปพฺพชฺชาทิคุณสมฺปตฺติยา จาติ สพฺพปฺปกาเรน น เม เทสฺสา น อปฺปิยา, เอติสฺสา มม อปฺปิยภาโว โกจิ นตฺถิฯ นปิ เม พลํ น วิชฺชตีติ มยฺหมฺปิ พลํ น น วิชฺชติ, อตฺถิ เอวฯ อหํ นาคพโล ถามสมฺปนฺโน, อิจฺฉมาโน สหสา วุฏฺฐหิตฺวา ตํ อากฑฺฒนฺเต ปุริเส นิปฺโปเถตฺวา ตํ คเหตฺวา ยถิจฺฉิตฏฺฐานํ คนฺตุํ สมตฺโถติ ทสฺเสติฯ สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหนฺติ ตโต ปริพฺพาชิกโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว มยฺหํ ปิยํฯ ตสฺมา สีลานุรกฺขิสฺสนฺติ เตน การเณน สีลเมว อนุรกฺขิสฺสํฯ

อถ โส ราชา อุยฺยาเน ปปญฺจํ อกตฺวาว สีฆตรํ คนฺตฺวา ตํ ปริพฺพาชิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา มหนฺเตน ยเสน นิมนฺเตสิฯ สา ยสสฺส อคุณํ ปพฺพชฺชาย คุณํ อตฺตโน โพธิสตฺตสฺส จ มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ ปหาย สํเวเคน ปพฺพชิตภาวญฺจ กเถสิฯ ราชา เกนจิ ปริยาเยน ตสฺสา มนํ อลภนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ปริพฺพาชิกา สีลวตี กลฺยาณธมฺมา, โสปิ ปริพฺพาชโก อิมาย อากฑฺฒิตฺวา นียมานาย น กิญฺจิ วิปฺปการํ ทสฺเสสิ, สพฺพตฺถ นิรเปกฺขจิตฺโต, น โข ปน เมตํ ปติรูปํ, ยํ เอวรูเปสุ คุณวนฺเตสุ วิปฺปกาโร, ยํนูนาหํ อิมํ ปริพฺพาชิกํ คเหตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา อิมํ, ตญฺจ ปริพฺพาชกํ ขมาเปยฺย’’นฺติ? เอวํ ปน จินฺเตตฺวา ‘‘ปริพฺพาชิกํ อุยฺยานํ อาเนถา’’ติ ปุริเส อาณาเปตฺวา สยํ ปฐมตรํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘โภ ปพฺพชิต, กิํ มยา ตาย ปริพฺพาชิกาย นียมานาย โกโป เต อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติฯ มหาสตฺโต อาห –

‘‘อุปฺปชฺชิ เม น มุจฺจิตฺถ, น เม มุจฺจิตฺถ ชีวโต;

รชํว วิปุลา วุฏฺฐิ, ขิปฺปเมว นิวารยิ’’นฺติฯ (ชา. 1.10.52);

ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘กิํ นุ โข เอส โกปเมว สนฺธาย วทติ, อุทาหุ อญฺญํ กิญฺจิ สิปฺปาทิก’’นฺติ จินฺเตตฺวา ปุน ปุจฺฉิ –

‘‘กิํ เต อุปฺปชฺชิ โน มุจฺจิ, กิํ เต โน มุจฺจิ ชีวโต;

รชํว วิปุลา วุฏฺฐิ, กตมํ ตํ นิวารยี’’ติฯ (ชา. 1.10.53);

ตตฺถ อุปฺปชฺชีติ เอกวารํ อุปฺปชฺชิ, น ปุน อุปฺปชฺชิฯ น มุจฺจิตฺถาติ กายวจีวิการุปฺปาทนวเสน ปน น มุจฺจิตฺถ, น นํ พหิ ปวตฺติตุํ วิสฺสชฺเชสินฺติ อตฺโถฯ รชํว วิปุลา วุฏฺฐีติ ยถา นาม คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส อุปฺปนฺนํ รชํ วิปุลา อกาลวุฏฺฐิธารา ฐานโส นิวาเรติ, เอวํ ตํ วูปสเมนฺโต นิวารยิํ, นิวาเรสินฺติ อตฺโถฯ

อถสฺส มหาปุริโส นานปฺปกาเรน โกเธ อาทีนวํ ปกาเสนฺโต –

‘‘ยมฺหิ ชาเต น ปสฺสติ, อชาเต สาธุ ปสฺสติ;

โส เม อุปฺปชฺชิ โน มุจฺจิ, โกโธ ทุมฺเมธโคจโรฯ

‘‘เยน ชาเตน นนฺทนฺติ, อมิตฺตา ทุกฺขเมสิโน;

โส เม อุปฺปชฺชิ โน มุจฺจิ, โกโธ ทุมฺเมธโคจโรฯ

‘‘ยสฺมิญฺจ ชายมานมฺหิ, สทตฺถํ นาวพุชฺฌติ;

โส เม อุปฺปชฺชิ โน มุจฺจิ, โกโธ ทุมฺเมธโคจโรฯ

‘‘เยนาภิภูโต กุสลํ ชหาติ, ปรกฺกเร วิปุลญฺจาปิ อตฺถํ;

ส ภีมเสโน พลวา ปมทฺที, โกโธ มหาราชา น เม อมุจฺจถฯ

‘‘กฏฺฐสฺมิํ มนฺถมานสฺมิํ, ปาวโก นาม ชายติ;

ตเมว กฏฺฐํ ฑหติ, ยสฺมา โส ชายเต คินิฯ

‘‘เอวํ มนฺทสฺส โปสสฺส, พาลสฺส อวิชานโต;

สารมฺภา ชายเต โกโธ, สปิ เตเนว ฑยฺหติฯ

‘‘อคฺคีว ติณกฏฺฐสฺมิํ, โกโธ ยสฺส ปวฑฺฒติ;

นิหียติ ตสฺส ยโส, กาฬปกฺเขว จนฺทิมาฯ

‘‘อนินฺโธ ธูมเกตูว, โกโธ ยสฺสูปสมฺมติ;

อาปูรติ ตสฺส ยโส, สุกฺกปกฺเขว จนฺทิมา’’ติฯ (ชา. 1.10.54-61) –

อิมาหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสสิฯ

ตตฺถ น ปสฺสตีติ อตฺตตฺถมฺปิ น ปสฺสติ, ปเคว ปรตฺถํฯ สาธุ ปสฺสตีติ อตฺตตฺถํ ปรตฺถํ อุภยตฺถญฺจ สมฺมเทว ปสฺสติฯ ทุมฺเมธโคจโรติ นิปฺปญฺญานํ วิสยภูโต, นิปฺปญฺโญ วา โคจโร อาหาโร อินฺธนํ เอตสฺสาติ ทุมฺเมธโคจโรฯ ทุกฺขเมสิโนติ ทุกฺขํ อิจฺฉนฺตาฯ สทตฺถนฺติ อตฺตโน อตฺถํ วุฑฺฒิํฯ ปรกฺกเรติ อปเนยฺย วินาเสยฺยฯ สภีมเสโนติ โส ภีมาย ภยชนนิยา มหติยา กิเลสเสนาย สมนฺนาคโตฯ ปมทฺทีติ พลวภาเวน สตฺเต ปมทฺทนสีโลฯ น เม อมุจฺจถาติ มม สนฺติกา โมกฺขํ น ลภิ, อพฺภนฺตเร เอว ทมิโต, นิพฺพิเสวโน กโตติ อตฺโถฯ ขีรํ วิย วา มุหุตฺตํ ทธิภาเวน จิตฺเตน ปติฏฺฐหิตฺถาติปิ อตฺโถฯ

มนฺถมานสฺมินฺติ อรณิสหิเต มถิยมาเนฯ ‘‘มถมานสฺมิ’’นฺติปิ ปาโฐฯ ยสฺมาติ ยโต กฏฺฐา ฯ คินีติ อคฺคิฯ พาลสฺส อวิชานโตติ พาลสฺส อชานนฺตสฺสฯ สารมฺภา ชายเตติ กรณุตฺตริยกรณลกฺขณา สารมฺภา อรณิมนฺถนโต วิย ปาวโก โกโธ ชายเตฯ สปิ เตเนวาติ โสปิ พาโล เตเนว โกเธน กฏฺฐํ วิย อคฺคินา ฑยฺหติฯ อนินฺโธ ธูมเกตูวาติ อนินฺธโน อคฺคิ วิยฯ ตสฺสาติ ตสฺส อธิวาสนขนฺติยา สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส สุกฺกปกฺเข จนฺโท วิย ลทฺโธ, ยโส อปราปรํ อาปูรตีติฯ

ราชา มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา มหาปุริสํ ปริพฺพาชิกมฺปิ ราชเคหโต อาคตํ ขมาเปตฺวา ‘‘ตุมฺเห ปพฺพชฺชาสุขํ อนุภวนฺตา อิเธว อุยฺยาเน วสถ, อหํ โว ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺติํ กริสฺสามี’’ติ วตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกามิฯ เต อุโภปิ ตตฺเถว วสิํสุฯ อปรภาเค ปริพฺพาชิกา กาลมกาสิฯ โพธิสตฺโต หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลกปรายโน อโหสิฯ

ตทา ปริพฺพาชิกา ราหุลมาตา อโหสิ, ราชา อานนฺทตฺเถโร, โพธิปริพฺพาชโก โลกนาโถฯ

ตสฺส อิธาปิ ยถารหํ เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ

ตถา มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ มหนฺตญฺจ ญาติปริวฏฺฏํ ปหาย มหาภินิกฺขมนสทิสํ เคหโต นิกฺขมนํ, ตถา นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตสฺส พหุชนสมฺมตสฺส สโต ปรมปฺปิจฺฉตาย กุเลสุ จ คเณสุ จ อลคฺคตา, อจฺจนฺตเมว ลาภสกฺการชิคุจฺฉาย ปวิเวกาภิรติ, อติสยวตี จ อภิสลฺเลขวุตฺติ, ตถารูปาย สีลวติยา กลฺยาณธมฺมาย ปริพฺพาชิกาย อนนุญฺญาตา อตฺตโน ปุรโต พลกฺกาเรน ปรามสิยมานาย สีลปารมิํ อาวชฺเชตฺวา วิการานาปตฺติ, กตาปราเธ จ ตสฺมิํ ราชินิ อุปคเต หิตจิตฺตตํ เมตฺตจิตฺตตํ อุปฏฺฐเปตฺวา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิเกหิ สมนุสาสนนฺติ เอวมาทโย อิธ มหาปุริสสฺส คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาฯ เตเนตํ วุจฺจติ ‘‘เอวํ อจฺฉริยา เหเต…เป.… ธมฺมสฺส อนุธมฺมโต’’ติฯ

จูฬโพธิจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มหิํสราชจริยาวณฺณนา

[37] ปญฺจเม มหิํโส ปวนจารโกติ มหาวนจารี วนมหิํโส ยทา โหมีติ โยชนาฯ ปวฑฺฒกาโยติ วยสมฺปตฺติยา องฺคปจฺจงฺคานญฺจ ถูลภาเวน อภิวฑฺฒกาโยฯ พลวาติ มหาพโล ถามสมฺปนฺโนฯ มหนฺโตติ วิปุลสรีโรฯ หตฺถิกลภปฺปมาโณ กิร ตทา โพธิสตฺตสฺส กาโย โหติฯ ภีมทสฺสโนติ มหาสรีรตาย วนมหิํสชาติตาย จ สีลํ อชานนฺตานํ ภยํ ชนนโต ภยานกทสฺสโนฯ

[38] ปพฺภาเรติ โอลมฺพกสิลากุจฺฉิยํฯ ทกาสเยติ ชลาสยสมีเปฯ โหเตตฺถ ฐานนฺติ เอตฺถ มหาวเน โย โกจิ ปเทโส วนมหิํสานํ ติฏฺฐนฏฺฐานํ โหติฯ ตหิํ ตหินฺติ ตตฺถ ตตฺถฯ

[39] วิจรนฺโตติ วิหารผาสุกํ วีมํสิตุํ วิจรนฺโตฯ ฐานํ อทฺทส ภทฺทกนฺติ เอวํ วิจรนฺโต ตสฺมิํ มหารญฺเญ ภทฺทกํ มยฺหํ ผาสุกํ รุกฺขมูลฏฺฐานํ อทฺทกฺขิํฯ ทิสฺวา จ ตํ ฐานํ อุปคนฺตฺวาน, ติฏฺฐามิ จ สยามิ จ โคจรํ คเหตฺวา ทิวา ตํ รุกฺขมูลฏฺฐานํ คนฺตฺวา ฐานสยเนหิ วีตินาเมมีติ ทสฺเสติฯ