เมนู

10. สสปณฺฑิตจริยาวณฺณนา

[125-6] ทสเม ยทา โหมิ, สสโกติ อหํ, สาริปุตฺต, โพธิปริเยสนํ จรมาโน ยทา สสปณฺฑิโต โหมิฯ โพธิสตฺตา หิ กมฺมวสิปฺปตฺตาปิ ตาทิสานํ ติรจฺฉานานํ อนุคฺคณฺหนตฺถํ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตนฺติฯ ปวนจารโกติ มหาวนจารีฯ ทพฺพาทิติณานิ รุกฺขคจฺเฉสุ ปณฺณานิ ยํกิญฺจิ สากํ รุกฺขโต ปติตผลานิ จ ภกฺโข เอตสฺสาติ ติณปณฺณสากผลภกฺโขฯ ปรเหฐนวิวชฺชิโตติ ปรปีฬาวิรหิโตฯ สุตฺตโปโต จาติ อุทฺทโปโต จฯ อหํ ตทาติ ยทาหํ สสโก โหมิ, ตทา เอเต มกฺกฏาทโย ตโย สหาเย โอวทามิฯ

[127] กิริเย กลฺยาณปาปเกติ กุสเล เจว อกุสเล จ กมฺเมฯ ปาปานีติ อนุสาสนาการทสฺสนํฯ ตตฺถ ปาปานิ ปริวชฺเชถาติ ปาณาติปาโต…เป.… มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อิมานิ ปาปานิ ปริวชฺเชถฯ กลฺยาเณ อภินิวิสฺสถาติ ทานํ สีลํ…เป.… ทิฏฺฐุชุกมฺมนฺติ อิทํ กลฺยาณํ, อิมสฺมิํ กลฺยาเณ อตฺตโน กายวาจาจิตฺตานิ อภิมุขภาเวน นิวิสฺสถ, อิมํ กลฺยาณปฏิปตฺติํ ปฏิปชฺชถาติ อตฺโถฯ

เอวํ มหาสตฺโต ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ ญาณสมฺปนฺนตาย กลฺยาณมิตฺโต หุตฺวา เตสํ ติณฺณํ ชนานํ กาเลน กาลํ อุปคตานํ โอวาทวเสน ธมฺมํ เทเสสิฯ เต ตสฺส โอวาทํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา วสนฺติฯ เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต โพธิสตฺโต อากาสํ โอโลเกตฺวา จนฺทปาริปูริํ ทิสฺวา ‘‘อุโปสถกมฺมํ กโรถา’’ติ โอวทิฯ เตนาห –

[128]

‘‘อุโปสถมฺหิ ทิวเส, จนฺทํ ทิสฺวาน ปูริตํ;

เอเตสํ ตตฺถ อาจิกฺขิํ, ทิวโส อชฺชุโปสโถฯ

[129]

‘‘ทานานิ ปฏิยาเทถ, ทกฺขิเณยฺยสฺส ทาตเว;

ทตฺวา ทานํ ทกฺขิเณยฺเย, อุปวสฺสถุโปสถ’’นฺติฯ

ตตฺถ จนฺทํ ทิสฺวา น ปูริตนฺติ ชุณฺหปกฺขจาตุทฺทสิยํ อีสกํ อปริปุณฺณภาเวน จนฺทํ น ปริปูริตํ ทิสฺวา ตโต วิภาตาย รตฺติยา อรุณุคฺคมนเวลายเมว อุโปสถมฺหิ ทิวเส ปนฺนรเส เอเตสํ มกฺกฏาทีนํ มยฺหํ สหายานํ ทิวโส อชฺชุโปสโถฯ ตสฺมา ‘‘ทานานิ ปฏิยาเทถา’’ติอาทินา ตตฺถ อุโปสถทิวเส ปฏิปตฺติวิธานํ อาจิกฺขินฺติ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ ทานานีติ เทยฺยธมฺเมฯ ปฏิยาเทถาติ ยถาสตฺติ ยถาพลํ สชฺเชถฯ ทาตเวติ ทาตุํฯ อุปวสฺสถาติ อุโปสถกมฺมํ กโรถ, อุโปสถสีลานิ รกฺขถ, สีเล ปติฏฺฐาย ทินฺนทานํ มหปฺผลํ โหติ, ตสฺมา ยาจเก สมฺปตฺเต ตุมฺเหหิ ขาทิตพฺพาหารโต ทตฺวา ขาเทยฺยาถาติ ทสฺเสติฯ

เต ‘‘สาธู’’ติ โพธิสตฺตสฺส โอวาทํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐหิํสุฯ เตสุ อุทฺทโปโต ปาโตว ‘‘โคจรํ ปริเยสิสฺสามี’’ติ นทีตีรํ คโตฯ อเถโก พาฬิสิโก สตฺต โรหิตมจฺเฉ อุทฺธริตฺวา วลฺลิยา อาวุณิตฺวา นทีตีเร วาลุกาย ปฏิจฺฉาเทตฺวา มจฺเฉ คณฺหนฺโต นทิยา อโธ โสตํ ภสฺสิฯ อุทฺโท มจฺฉคนฺธํ ฆายิตฺวา วาลุกํ วิยูหิตฺวา มจฺเฉ ทิสฺวา นีหริตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข เอเตสํ สามิโก’’ติ ติกฺขตฺตุํ โฆเสตฺวา สามิกํ อปสฺสนฺโต วลฺลิยํ ฑํสิตฺวา อตฺตโน วสนคุมฺเพ ฐเปตฺวา ‘‘เวลายเมว ขาทิสฺสามี’’ติ อตฺตโน สีลํ อาวชฺเชนฺโต นิปชฺชิฯ สิงฺคาโลปิ โคจรํ ปริเยสนฺโต เอกสฺส เขตฺตโคปกสฺส กุฏิยํ ทฺเว มํสสูลานิ เอกํ โคธํ เอกญฺจ ทธิวารกํ ทิสฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข เอเตสํ สามิโก’’ติ ติกฺขตฺตุํ โฆเสตฺวา สามิกํ อทิสฺวา ทธิวารกสฺส อุคฺคหณรชฺชุกํ คีวายํ ปเวเสตฺวา มํสสูเล จ โคธญฺจ มุเขน ฑํสิตฺวา อตฺตโน วสนคุมฺเพ ฐเปตฺวา ‘‘เวลายเมว ขาทิสฺสามี’’ติ อตฺตโน สีลํ อาวชฺเชนฺโต นิปชฺชิฯ มกฺกโฏปิ วนสณฺฑํ ปวิสิตฺวา อมฺพปิณฺฑํ อาหริตฺวา อตฺตโน วสนคุมฺเพ ฐเปตฺวา ‘‘เวลายเมว ขาทิสฺสามี’’ติ อตฺตโน สีลํ อาวชฺเชนฺโต นิปชฺชิฯ ติณฺณมฺปิ ‘‘อโห อิธ นูน ยาจโก อาคจฺเฉยฺยา’’ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิฯ เตน วุตฺตํ –

[130]

‘‘เต เม สาธูติ วตฺวาน, ยถาสตฺติ ยถาพลํ;

ทานานิ ปฏิยาเทตฺวา, ทกฺขิเณยฺยํ คเวสิสุ’’นฺติฯ

โพธิสตฺโต ปน ‘‘เวลายเมว นิกฺขมิตฺวา ทพฺพาทิติณานิ ขาทิสฺสามี’’ติ อตฺตโน วสนคุมฺเพเยว นิสินฺโน จินฺเตสิ – ‘‘มม สนฺติกํ อาคตานํ ยาจกานํ ติณานิ ขาทิตุํ น สกฺกา, ติลตณฺฑุลาทโยปิ มยฺหํ นตฺถิ, สเจ เม สนฺติกํ ยาจโก อาคมิสฺสติ, อหํ ติเณน ยาเปมิ, อตฺตโน สรีรมํสํ ทสฺสามี’’ติฯ เตนาห ภควา –

[131]

‘‘อหํ นิสชฺช จินฺเตสิํ, ทานํ ทกฺขิณนุจฺฉวํ;

ยทิหํ ลเภ ทกฺขิเณยฺยํ, กิํ เม ทานํ ภวิสฺสติฯ

[132]

‘‘น เม อตฺถิ ติลา มุคฺคา, มาสา วา ตณฺฑุลา ฆตํ;

อหํ ติเณน ยาเปมิ, น สกฺกา ติณ ทาตเวฯ

[133]

‘‘ยทิ โกจิ เอติ ทกฺขิเณยฺโย, ภิกฺขาย มม สนฺติเก;

ทชฺชาหํ สกมตฺตานํ, น โส ตุจฺโฉ คมิสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ ทานํ ทกฺขิณนุจฺฉวนฺติ ทกฺขิณาภาเวน อนุจฺฉวิกํ ทานํ ทกฺขิเณยฺยสฺส ทาตพฺพํ เทยฺยธมฺมํ จินฺเตสิํฯ ยทิหํ ลเภติ ยทิ อหํ กิญฺจิ ทกฺขิเณยฺยํ อชฺช ลเภยฺยํฯ กิํ เม ทานํ ภวิสฺสตีติ กิํ มม ทาตพฺพํ ภวิสฺสติฯ น สกฺกา ติณ ทาตเวติ ยทิ ทกฺขิเณยฺยสฺส ทาตุํ ติลมุคฺคาทิกํ มยฺหํ นตฺถิ, ยํ ปน มม อาหารภูตํ, ตํ น สกฺกา ติณํ ทกฺขิเณยฺยสฺส ทาตุํฯ ทชฺชาหํ สกมตฺตานนฺติ กิํ วา มยฺหํ เอตาย เทยฺยธมฺมจินฺตาย, นนุ อิทเมว มยฺหํ อนวชฺชํ อปราธีนตาย สุลภํ ปเรสญฺจ ปริโภคารหํ สรีรํ สเจ โกจิ ทกฺขิเณยฺโย มม สนฺติกํ อาคจฺฉติ, ตยิทํ สกมตฺตานํ ตสฺส ทชฺชามหํฯ เอวํ สนฺเต น โส ตุจฺโฉ มม สนฺติกํ อาคโต อริตฺตหตฺโถ หุตฺวา คมิสฺสตีติฯ

เอวํ มหาปุริสสฺส ยถาภูตสภาวํ ปริวิตกฺเกนฺตสฺส ปริวิตกฺกานุภาเวน สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ โส อาวชฺเชนฺโต อิมํ การณํ ทิสฺวา ‘‘สสราชํ วีมํสิสฺสามี’’ติ ปฐมํ อุทฺทสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา พฺราหฺมณเวเสน อฏฺฐาสิฯ เตน ‘‘กิมตฺถํ, พฺราหฺมณ, ฐิโตสี’’ติ จ วุตฺเต สเจ กญฺจิ อาหารํ ลเภยฺยํ, อุโปสถิโก หุตฺวา สมณธมฺมํ กเรยฺยนฺติฯ โส ‘‘สาธูติ เต อาหารํ ทสฺสามี’’ติ อาหฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘สตฺต เม โรหิตา มจฺฉา, อุทกา ถลมุพฺภตา;

อิทํ พฺราหฺมณ เม อตฺถิ, เอตํ ภุตฺวา วเน วสา’’ติฯ (ชา. 1.4.61);

พฺราหฺมโณ ‘‘ปเคว ตาว โหตุ, ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ ตเถว สิงฺคาลสฺส มกฺกฏสฺส จ สนฺติกํ คนฺตฺวา เตหิปิ อตฺตโน วิชฺชมาเนหิ เทยฺยธมฺเมหิ นิมนฺติโต ‘‘ปเคว ตาว โหตุ, ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ อาหฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ทุสฺส เม เขตฺตปาลสฺส, รตฺติภตฺตํ อปาภตํ;

มํสสูลา จ ทฺเว โคธา, เอกญฺจ ทธิวารกํ;

อิทํ พฺราหฺมณ เม อตฺถิ, เอตํ ภุตฺวา วเน วสา’’ติฯ

‘‘อมฺพปกฺกํ ทกํ สีตํ, สีตจฺฉายา มโนรมา;

อิทํ พฺราหฺมณ เม อตฺถิ, เอตํ ภุตฺวา วเน วสา’’ติฯ (ชา. 1.4.62-63);

ตตฺถ ทุสฺสาติ อมุสฺสฯ รตฺติภตฺตํ อปาภตนฺติ รตฺติโภชนโต อปนีตํฯ มํสสูลา จ ทฺเว โคธาติ องฺคารปกฺกานิ ทฺเว มํสสูลานิ เอกา จ โคธาฯ ทธิวารกนฺติ ทธิวารโกฯ

[134] อถ พฺราหฺมโณ สสปณฺฑิตสฺส สนฺติกํ คโตฯ เตนาปิ ‘‘กิมตฺถมาคโตสี’’ติ วุตฺเต ตเถวาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มม สงฺกปฺปมญฺญายา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ มม สงฺกปฺปมญฺญายาติ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการํ ปริวิตกฺกํ ชานิตฺวาฯ พฺราหฺมณวณฺณินาติ พฺราหฺมณรูปวตา อตฺตภาเวนฯ อาสยนฺติ วสนคุมฺพํฯ

[135-7] สนฺตุฏฺโฐติ สมํ สพฺพภาเคเนว ตุฏฺโฐฯ ฆาสเหตูติ อาหารเหตุฯ อทินฺนปุพฺพนฺติ เยหิ เกหิจิ อโพธิสตฺเตหิ อทินฺนปุพฺพํฯ ทานวรนฺติ อุตฺตมทานํฯ ‘‘อชฺช ทสฺสามิ เต อห’’นฺติ วตฺวา ตุวํ สีลคุณูเปโต, อยุตฺตํ เต ปรเหฐนนฺติ ตํ ปาณาติปาตโต อปเนตฺวา อิทานิ ตสฺส ปริโภคโยคฺคํ อตฺตานํ กตฺวา ทาตุํ ‘‘เอหิ อคฺคิํ ปทีเปหี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อหํ ปจิสฺสมตฺตานนฺติ ตยา กเต องฺคารคพฺเภ อหเมว ปติตฺวา อตฺตานํ ปจิสฺสํฯ ปกฺกํ ตฺวํ ภกฺขยิสฺสสีติ ตถา ปน ปกฺกํ ตฺวํ ขาทิสฺสสิฯ

[138-9] นานากฏฺเฐ สมานยีติ โส พฺราหฺมณเวสธารี สกฺโก นานาทารูนิ สมาเนนฺโต วิย อโหสิฯ มหนฺตํ อกาสิ จิตกํ, กตฺวา องฺคารคพฺภกนฺติ วีตจฺจิกํ วิคตธูมํ องฺคารภริตพฺภนฺตรํ สมนฺตโต ชลมานํ มม สรีรสฺส นิมุชฺชนปฺปโหนกํ ตงฺขณญฺเญว มหนฺตํ จิตกํ อกาสิ, สหสา อิทฺธิยา อภินิมฺมินีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อคฺคิํ ตตฺถ ปทีเปสิ, ยถา โส ขิปฺปํ มหาภเว’’ติฯ

ตตฺถ โสติ โส อคฺคิกฺขนฺโธ สีฆํ มหนฺโต ยถา ภเวยฺย, ตถา ปทีเปสิฯ โผเฏตฺวา รชคเต คตฺเตติ ‘‘สเจ โลมนฺตเรสุ ปาณกา อตฺถิ, เต มา มริํสู’’ติ ปํสุคเต มม คตฺเต ติกฺขตฺตุํ วิธุนิตฺวาฯ เอกมนฺตํ อุปาวิสินฺติ น ตาว กฏฺฐานิ อาทิตฺตานีติ เตสํ อาทีปนํ อุทิกฺขนฺโต โถกํ เอกมนฺตํ นิสีทิํฯ

[140] ยทา มหากฏฺฐปุญฺโช, อาทิตฺโต ธมธมายตีติ ยทา ปน โส ทารุราสิ สมนฺตโต อาทิตฺโต วายุเวคสมุทฺธฏานํ ชาลสิขานํ วเสน ‘‘ธมธมา’’ติ เอวํ กโรติฯ ตทุปฺปติตฺวา ปตติ, มชฺเฌ ชาลสิขนฺตเรติ ตทา ตสฺมิํ กาเล ‘‘มม สรีรสฺส ฌาปนสมตฺโถ อยํ องฺคารราสี’’ติ จินฺเตตฺวา อุปฺปติตฺวา อุลฺลงฺฆิตฺวา ชาลสิขานํ อพฺภนฺตรภูเต ตสฺส องฺคารราสิสฺส มชฺเฌ ปทุมปุญฺเช ราชหํโส วิย ปมุทิตจิตฺโต สกลสรีรํ ทานมุเข ทตฺวา ปตติฯ

[141-2] ปวิฏฺฐํ ยสฺส กสฺสจีติ ยถา ฆมฺมกาเล สีตลํ อุทกํ เยน เกนจิ ปวิฏฺฐํ ตสฺส ทรถปริฬาหํ วูปสเมติ, อสฺสาทํ ปีติญฺจ อุปฺปาเทติฯ ตเถว ชลิตํ อคฺคินฺติ เอวํ ตถา ปชฺชลิตํ องฺคารราสิ ตทา มม ปวิฏฺฐสฺส อุสุมมตฺตมฺปิ นาโหสิฯ อญฺญทตฺถุ ทานปีติยา สพฺพทรถปริฬาหวูปสโม เอว อโหสิฯ จิรสฺสํ วต เม ฉวิจมฺมาทิโก สพฺโพ สรีราวยโว ทานมุเข ชุหิตพฺพตํ อุปคโต อภิปตฺถิโต มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโตติฯ เตน วุตฺตํ –

[143]

‘‘ฉวิํ จมฺมํ มํสํ นฺหารุํ, อฏฺฐิํ หทยพนฺธนํ;

เกวลํ สกลํ กายํ, พฺราหฺมณสฺส อทาสห’’นฺติฯ

ตตฺถ หทยพนฺธนนฺติ หทยมํสเปสิฯ ตญฺหิ หทยวตฺถุํ พนฺธิตฺวา วิย ฐิตตฺตา ‘‘หทยพนฺธน’’นฺติ วุตฺตํฯ

อถ วา หทยพนฺธนนฺติ หทยญฺจ พนฺธนญฺจ, หทยมํสญฺเจว ตํ พนฺธิตฺวา วิย ฐิตยกนมํสญฺจาติ อตฺโถฯ เกวลํ สกลํ กายนฺติ อนวเสสํ สพฺพํ สรีรํฯ

เอวํ ตสฺมิํ อคฺคิมฺหิ อตฺตโน สรีเร โลมกูปมตฺตมฺปิ อุณฺหํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต โพธิสตฺโตปิ หิมคพฺภํ ปวิฏฺโฐ วิย หุตฺวา พฺราหฺมณรูปธรํ สกฺกํ เอวมาห – ‘‘พฺราหฺมณ, ตยา กโต อคฺคิ อติสีตโล, กิํ นาเมต’’นฺติ? ปณฺฑิต, นาหํ พฺราหฺมโณ, สกฺโกหมสฺมิ, ตว วีมํสนตฺถํ อาคโต เอวมกาสินฺติฯ ‘‘สกฺก, ตฺวํ ตาว ติฏฺฐตุ, สกโลปิ เจ โลโก มํ ทาเนน วีมํเสยฺย, เนว เม อทาตุกามตํ กถญฺจิปิ อุปฺปาเทยฺย ปสฺเสถ น’’นฺติ โพธิสตฺโต สีหนาทํ นทิฯ

อถ นํ สกฺโก ‘‘สสปณฺฑิต, ตว คุณา สกลกปฺปมฺปิ ปากฏา โหนฺตู’’ติ ปพฺพตํ ปีเฬตฺวา ปพฺพตรสํ อาทาย จนฺทมณฺฑเล สสลกฺขณํ อาลิขิตฺวา โพธิสตฺตํ ตสฺมิํ วนสณฺเฑ ตตฺเถว วนคุมฺเพ ตรุณทพฺพติณปีเฐ นิปชฺชาเปตฺวา อตฺตโน เทวโลกเมว คโตฯ เตปิ จตฺตาโร ปณฺฑิตา สมคฺคา สมฺโมทมานา นิจฺจสีลํ อุโปสถสีลญฺจ ปูเรตฺวา ยถารหํ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คตาฯ

ตทา อุทฺโท อายสฺมา อานนฺโท อโหสิ, สิงฺคาโล มหาโมคฺคลฺลาโน, มกฺกโฏ สาริปุตฺโต, สสปณฺฑิโต ปน โลกนาโถฯ

ตสฺส อิธาปิ สีลาทิปารมิโย เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ยถารหํ นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา สติปิ ติรจฺฉานุปปตฺติยํ กุสลาทิธมฺเม กุสลาทิโต ยถาภูตาวโพโธ, เตสุ อณุมตฺตมฺปิ วชฺชํ ภยโต ทิสฺวา สุฏฺฐุ อกุสลโต โอรมณํ, สมฺมเทว จ กุสลธมฺเมสุ อตฺตโน ปติฏฺฐาปนํ, ปเรสญฺจ ‘‘อิเม นาม ปาปธมฺมา เต เอวํ คหิตา เอวํ ปรามฏฺฐา เอวํคติกา ภวนฺติ เอวํอภิสมฺปรายา’’ติ อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ตโต วิรมเณ นิโยชนํ, อิทํ ทานํ นาม, อิทํ สีลํ นาม, อิทํ อุโปสถกมฺมํ นาม, เอตฺถ ปติฏฺฐิตานํ เทวมนุสฺสสมฺปตฺติโย หตฺถคตา เอวาติอาทินา ปุญฺญกมฺเมสุ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปติฏฺฐาปนํ, อตฺตโน สรีรชีวิตนิรเปกฺขํ, ปเรสํ สตฺตานํ อนุคฺคณฺหนํ, อุฬาโร จ ทานชฺฌาสโยติ เอวมาทโย อิธ โพธิสตฺตสฺส คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาฯ เตเนตํ วุจฺจติ – ‘‘เอวํ อจฺฉริยา เหเต…เป.… ธมฺมสฺส อนุธมฺมโต’’ติฯ

สสปณฺฑิตจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิทานิ ‘‘อกิตฺติพฺราหฺมโณ’’ติอาทินา ยถาวุตฺเต ทสปิ จริยาวิเสเส อุทาเนตฺวา นิคเมติฯ ตตฺถ อหเมว ตทา อาสิํ, โย เต ทานวเร อทาติ โย ตานิ อุตฺตมทานานิ อทาสิ, โส อกิตฺติพฺราหณาทิโก อหเมว ตทา ตสฺมิํ กาเล อโหสิํ, น อญฺโญติฯ อิติ เตสุ อตฺตภาเวสุ สติปิ สีลาทิปารมีนํ ยถารหํ ปูริตภาเว อตฺตโน ปน ตทา ทานชฺฌาสยสฺส อติวิย อุฬารภาวํ สนฺธาย ทานปารมิวเสเนว เทสนํ อาโรเปสิฯ เอเต ทานปริกฺขารา, เอเต ทานสฺส ปารมีติ เย อิเม อกิตฺติชาตกาทีสุ (ชา. 1.13.83 อาทโย) อเนกาการโวการา มยา ปวตฺติตา เทยฺยธมฺมปริจฺจาคา มม สรีราวยวปุตฺตทารปริจฺจาคา ปรมโกฏิกา, กิญฺจาปิ เต กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตตฺตา สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว อุทฺทิสฺส ปวตฺติตตฺตา ทานสฺส ปรมุกฺกํสคมเนน ทานปารมี เอว, ตถาปิ มม ทานสฺส ปรมตฺถปารมิภูตสฺส ปริกฺขรณโตสนฺตานสฺส ปริภาวนาวเสน อภิสงฺขรณโต เอเต ทานปริกฺขารา นามฯ ยสฺส ปเนเต ปริกฺขารา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ชีวิตํ ยาจเก ทตฺวา, อิมํ ปารมิ ปูรยิ’’นฺติ วุตฺตํฯ เอตฺถ หิ ฐเปตฺวา สสปณฺฑิตจริยํ เสสาสุ นวสุ จริยาสุ ยถารหํ ทานปารมิทานอุปปารมิโย เวทิตพฺพา, สสปณฺฑิตจริเย (จริยา. 1.125 อาทโย) ปน ทานปรมตฺถปารมีฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ภิกฺขาย อุปคตํ ทิสฺวา, สกตฺตานํ ปริจฺจชิํ;

ทาเนน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม ทานปารมี’’ติฯ (จริยา. 1.ตสฺสุทฺทาน);

กิญฺจาปิ หิ มหาปุริสสฺส ยถาวุตฺเต อกิตฺติพฺราหฺมณาทิกาเล อญฺญสฺมิญฺจ มหาชนกมหาสุตโสมาทิกาเล ทานปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ, ตถาปิ เอกนฺเตเนว สสปณฺฑิตกาเล ทานปารมิยา ปรมตฺถปารมิภาโว วิภาเวตพฺโพติฯ

ปรมตฺถทีปนิยา จริยาปิฏกสํวณฺณนาย

ทสวิธจริยาสงฺคหสฺส วิเสสโต

ทานปารมิวิภาวนสฺส

ปฐมวคฺคสฺส อตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. หตฺถินาควคฺโค

1. มาตุโปสกจริยาวณฺณนา

[1] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม กุญฺชโรติ หตฺถีฯ มาตุโปสโกติ อนฺธาย ชราชิณฺณาย มาตุยา ปฏิชคฺคนโกฯ มหิยาติ ภูมิยํฯ คุเณนาติ สีลคุเณน, ตทา มม สทิโส นตฺถิฯ

โพธิสตฺโต หิ ตทา หิมวนฺตปฺปเทเส หตฺถิโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ โส สพฺพเสโต อภิรูโป ลกฺขณสมฺปนฺโน มหาหตฺถี อเนกหตฺถิสตสหสฺสปริวาโร อโหสิฯ มาตา ปนสฺส อนฺธาฯ โส มธุรผลาผลานิ หตฺถีนํ หตฺเถสุ ทตฺวา มาตุ เปเสติฯ หตฺถิโน ตสฺสา อทตฺวา สยํ ขาทนฺติฯ โส ปริคฺคณฺหนฺโต ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ‘‘ยูถํ ปหาย มาตรเมว โปเสสฺสามี’’ติ รตฺติภาเค อญฺเญสํ หตฺถีนํ อชานนฺตานํ มาตรํ คเหตฺวา จณฺโฑรณปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา เอกํ นฬินิํ อุปนิสฺสาย ฐิตาย ปพฺพตคุหาย มาตรํ ฐเปตฺวา โปเสสิฯ

[2-3] ปวเน ทิสฺวา วนจโรติ เอโก วนจรโก ปุริโส ตสฺมิํ มหาวเน วิจรนฺโต มํ ทิสฺวาฯ รญฺโญ มํ ปฏิเวทยีติ พาราณสิรญฺโญ มํ อาโรเจสิฯ

โส หิ มคฺคมูฬฺโห ทิสํ ววตฺถเปตุํ อสกฺโกนฺโต มหนฺเตน สทฺเทน ปริเทวิฯ โพธิสตฺโตปิ ตสฺส สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ ปุริโส อนาโถ, น โข ปเนตํ ปติรูปํ, ยํ เอส มยิ ฐิเต อิธ วินสฺเสยฺยา’’ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ ภเยน ปลายนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ ปุริส, นตฺถิ เต มํ นิสฺสาย ภยํ, มา ปลายิ, กสฺมา ตฺวํ ปริเทวนฺโต วิจรสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สามิ, อหํ มคฺคมูฬฺโห อชฺช เม สตฺตโม ทิวโส’’ติ วุตฺเต ‘‘โภ ปุริส, มา ภายิ, อหํ ตํ มนุสฺสปเถ ฐเปสฺสามี’’ติ ตํ อตฺตโน ปิฏฺฐิยํ นิสีทาเปตฺวา อรญฺญโต นีหริตฺวา นิวตฺติฯ โสปิ ปาโป ‘‘นครํ คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสฺสามี’’ติ รุกฺขสญฺญํ ปพฺพตสญฺญญฺจ กโรนฺโตว นิกฺขมิตฺวา พาราณสิํ อคมาสิฯ ตสฺมิํ กาเล รญฺโญ มงฺคลหตฺถี มโต ฯ โส ปุริโส ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา มหาปุริสสฺส อตฺตโน ทิฏฺฐภาวํ อาโรเจสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตวานุจฺฉโว, มหาราช, คโช วสติ กานเน’’ติอาทิฯ