2. สุเมธปตฺถนากถาวณฺณนา

อิทานิ –

[1-2]

‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย;

อมรํ นาม นครํ, ทสฺสเนยฺยํ มโนรม’’นฺติฯ –

อาทินยปฺปวตฺตาย พุทฺธวํสวณฺณนาย โอกาโส อนุปฺปตฺโตฯ สา ปเนสา พุทฺธวํสวณฺณนา ยสฺมา สุตฺตนิกฺเขปํ วิจาเรตฺวา วุจฺจมานา ปากฏา โหติ, ตสฺมา สุตฺตนิกฺเขปวิจารณา ตาว เวทิตพฺพาฯ จตฺตาโร หิ สุตฺตนิกฺเขปา อตฺตชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย ปุจฺฉาวสิโก อฏฺฐุปฺปตฺติโกติฯ ตตฺถ ยานิ สุตฺตานิ ภควา ปเรหิ อนชฺฌิฏฺโฐ เกวลํ อตฺตโน อชฺฌาสเยน กเถสิฯ เสยฺยถิทํ – อากงฺเขยฺยสุตฺตํ (ม. นิ. 1.64 อาทโย) วตฺถสุตฺตนฺติ (ม. นิ. 1.70 อาทโย) เอวมาทีนิ, เตสํ อตฺตชฺฌาสโย นิกฺเขโปฯ

ยานิ วา ปน ‘‘ปริปกฺกา โข ราหุลสฺส วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา, ยํนูนาหํ ราหุลํ อุตฺตริํ อาสวานํ ขเย วิเนยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. 4.121) เอวํ ปเรสํ อชฺฌาสยํ ขนฺติํ มนํ พุชฺฌนกภาวญฺจ โอโลเกตฺวา ปรชฺฌาสยวเสน กถิตานิฯ เสยฺยถิทํ – ราหุโลวาทสุตฺตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺติ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13 อาทโย; ปฏิ. ม. 2.30) เอวมาทีนิ, เตสํ ปรชฺฌาสโย นิกฺเขโปฯ

ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เต เต เทวมนุสฺสา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติฯ เอวํ ปุฏฺเฐน ปน ภควตา ยานิ กถิตานิ เทวตาสํยุตฺต (สํ. นิ. 1.1 อาทโย) โพชฺฌงฺคสํยุตฺตาทีนิ (สํ. นิ. 5.182 อาทโย) เตสํ ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโปฯ

ยานิ วา ปน อุปฺปนฺนํ การณํ ปฏิจฺจ เทสิตานิ ธมฺมทายาท- (ม. นิ. 1.29 อาทโย) ปุตฺตมํสูปมาทีนิ (สํ. นิ. 2.63), เตสํ อฏฺฐุปฺปตฺติโก นิกฺเขโปฯ เอวเมเตสุ จตูสุ สุตฺตนิกฺเขเปสุ อิมสฺส พุทฺธวํสสฺส ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโปฯ ปุจฺฉาวเสน หิ ภควตา อยํ นิกฺขิตฺโตฯ กสฺส ปุจฺฉาวเสน? อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺสฯ วุตฺตญฺเหตํ อสฺมิํ นิทานสฺมิํ เอว –

‘‘สาริปุตฺโต มหาปญฺโญ, สมาธิชฺฌานโกวิโท;

ปญฺญาย ปารมิปฺปตฺโต, ปุจฺฉติ โลกนายกํ;

กีทิโส เต มหาวีร, อภินีหาโร นรุตฺตมา’’ติฯ (พุ. วํ. 1.74-75) –

อาทิฯ เตเนสา พุทฺธวํสเทสนา ปุจฺฉาวสิกาติ เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ กปฺเป จ สตสหสฺเสติ เอตฺถ กปฺป-สทฺโท ปนายํ อภิสทฺทหนโวหารกาลปญฺญตฺติเฉทนวิกปฺปนเลสสมนฺตภาวอายุกปฺปมหากปฺปาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา หิ ‘‘โอกปฺปนียเมตํ โภโต โคตมสฺสฯ ยถา ตํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.387) อภิสทฺทหเน ทิสฺสติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ (จูฬว. 250) โวหาเรฯ ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.387) กาเลฯ ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติ (สุ. นิ. 1098; จูฬนิ. กปฺปมาณวปุจฺฉา 117; กปฺปมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 61) จ, ‘‘นิคฺโรธกปฺโป อิติ ตสฺส นามํ, ตยา กตํ ภควา พฺราหฺมณสฺสา’’ติ จ เอวมาทีสุ (สุ. นิ. 346) ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติ เอวมาทีสุ (ชา. 2.22.1368) เฉทเนฯ ‘‘กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป’’ติอาทีสุ (จูฬว. 446) วิกปฺเปฯ ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุ’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 8.80) เลเสฯ ‘‘เกวลกปฺปํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา’’ติอาทีสุ สมนฺตภาเวฯ ‘‘ติฏฺฐตุ, ภนฺเต, ภควา กปฺปํ, ติฏฺฐตุ สุคโต กปฺป’’นฺติ (ที. นิ. 2.178; อุทา. 51) เอตฺถ อายุกปฺเปฯ ‘‘กีว ทีโฆ นุ โข, ภนฺเต, กปฺโป’’ติ (สํ. นิ. 2.128-129) เอตฺถ มหากปฺเปฯ อาทิสทฺเทน ‘‘สตฺถุกปฺเปน วต กิร, โภ, มยํ สาวเกน สทฺธิํ มนฺตยมานา น ชานิมฺหา’’ติ (ม. นิ. 1.260) เอตฺถ ปฏิภาเคฯ ‘‘กปฺโป นฏฺโฐ โหติฯ กปฺปกโตกาโส ชิณฺโณ โหตี’’ติ (ปาจิ. 371) เอตฺถ วินยกปฺเปฯ อิธ ปน มหากปฺเป ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมา กปฺเป จ สตสหสฺเสติ มหากปฺปานํ สตสหสฺสานนฺติ อตฺโถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.29; 3.275; สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.1; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.128; ขุ. ปา. อฏฺฐ. 5.มงฺคลสุตฺต, เอวมิจฺจาทิปาฐวณฺณนา; สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.มงฺคลสุตฺตวณฺณนา; จริยา. อฏฺฐ. นิทานกถา.1; จูฬนิ. อฏฺฐ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา)ฯ จตุโร จ อสงฺขิเยติ ‘‘จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก’’ติ วจนเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเกติ อตฺโถฯ

อมรํ นาม นครนฺติ ‘‘อมร’’นฺติ จ ‘‘อมรวตี’’ติ จ ลทฺธนามํ นครํ อโหสิฯ เกจิ ปเนตฺถ อญฺเญนาปิ ปกาเรน วณฺณยนฺติ, กิํ เตหิ, นามมตฺตํ ปเนตํ ตสฺส นครสฺสฯ ทสฺสเนยฺยนฺติ สุวิภตฺตวิจิตฺร-จจฺจรทฺวาร-จตุกฺกสิงฺฆาฏิก-ปาการ-ปริกฺเขปปาสาท- หมฺมิย-ภวน-สมลงฺกตตฺตา ทสฺสนียํฯ มโนรมนฺติ สมสุจิปรมรมณียภูมิภาคตฺตา ฉายูทกสมฺปนฺนตฺตา สุลภาหารตฺตา สพฺโพปกรณยุตฺตตฺตา จ สมิทฺธตฺตา เทวมนุสฺสาทีนํ มโน รมยตีติ มโนรมํฯ

ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตนฺติ หตฺถิสทฺเทน อสฺสสทฺเทน รถสทฺเทน เภริสทฺเทน สงฺขสทฺเทน มุทิงฺคสทฺเทน วีณาสทฺเทน คีตสทฺเทน สมฺมตาฬสทฺเทน ‘‘ภุญฺชถ ปิวถ ขาทถา’’ติ ทสเมน สทฺเทนาติ; อิเมหิ ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ อโหสิ, สพฺพกาลํ อนุปมุสฺสวสมชฺชนาฏกา กีฬนฺตีติ อตฺโถฯ อนฺนปานสมายุตนฺติ อนฺเนน จตุพฺพิเธนาหาเรน จ ปาเนน จ สุฏฺฐุ อายุตํ อนฺนปานสมายุตํ, อิมินา สุภิกฺขตา ทสฺสิตา, พหุอนฺนปานสมายุตนฺติ อตฺโถฯ

อิทานิ เต ทส สทฺเท วตฺถุโต ทสฺสนตฺถํ –

‘‘หตฺถิสทฺทํ อสฺสสทฺทํ, เภริสงฺขรถานิ จ;

ขาทถ ปิวถ เจว, อนฺนปาเนน โฆสิต’’นฺติฯ – วุตฺตํ;

ตตฺถ หตฺถิสทฺทนฺติ หตฺถีนํ โกญฺจนาทสทฺเทน, กรณตฺเถ อุปโยควจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ เภริสงฺขรถานิ จาติ เภริสทฺเทน จ สงฺขสทฺเทน จ รถสทฺเทน จาติ อตฺโถฯ ลิงฺควิปริยาเสน วุตฺตํ, ‘ขาทถ ปิวถา’ติ เอวมาทินยปฺปวตฺเตน อนฺนปานปฏิสํยุตฺเตน โฆสิตํ อภินาทิตนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถาห – เตสํ ปน สทฺทานํ เอกเทโสว ทสฺสิโต, น สกโลติ? น เอกเทโส สกโล ทสวิโธ ทสฺสิโตวฯ กถํ? เภริสทฺเทน มุทิงฺคสทฺโท สงฺคหิโต, สงฺขสทฺเทน วีณาคีตสมฺมตาฬสทฺทา สงฺคหิตาติ ทเสว ทสฺสิตาฯ

เอวํ เอเกน ปริยาเยน นครสมฺปตฺติํ วณฺเณตฺวา ปุน ตเมว ทสฺเสตุํ –

[3]

‘‘นครํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ, สพฺพกมฺมมุปาคตํ, สตฺตรตนสมฺปนฺนํ, นานาชนสมากุลํ;

สมิทฺธํ เทวนครํว, อาวาสํ ปุญฺญกมฺมิน’’นฺติฯ – วุตฺตํ;

ตตฺถ สพฺพงฺคสมฺปนฺนนฺติ ปาการโคปุรฏฺฏาลกาทิสพฺพนคราวยวสมฺปนฺนํ, ปริปุณฺณสพฺพวิตฺตูปกรณธนธญฺญติณกฏฺโฐทกนฺติ วา อตฺโถฯ สพฺพกมฺมมุปาคตนฺติ สพฺพกมฺมนฺเตน อุปคตํ, สมุปคตสพฺพกมฺมนฺตนฺติ อตฺโถฯ สตฺตรตนสมฺปนฺนนฺติ ปริปุณฺณมุตฺตาทิสตฺตรตนํ, จกฺกวตฺตินิวาสภูมิโต วา หตฺถิรตนาทีหิ สตฺตรตเนหิ สมฺปนฺนํฯ นานาชนสมากุลนฺติ นานาวิธเทสภาเสหิ ชเนหิ สมากุลํฯ สมิทฺธนฺติ มนุสฺโสปโภคสพฺโพปกรเณหิ สมิทฺธํ ผีตํฯ เทวนครํ วาติ เทวนครํ วิย อาลกมนฺทา วิย อมรวตี สมิทฺธนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อาวาสํ ปุญฺญกมฺมินนฺติ อาวสนฺติ เอตฺถ ปุญฺญกมฺมิโน ชนาติ อาวาโสฯ ‘‘อาวาโส’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อาวาส’’นฺติ ลิงฺคเภทํ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปญฺญายติ เตนาติ ปุญฺญํ, กุลรูปมหาโภคิสฺสริยวเสน ปญฺญายตีติ อตฺโถฯ ปุนาตีติ วา ปุญฺญํฯ สพฺพกุสลมลรชาปวาหกตฺตา ปุญฺญํ กมฺมํ เยสํ อตฺถิ เต ปุญฺญกมฺมิโน, เตสํ ปุญฺญกมฺมินํ อาวาสภูตนฺติ อตฺโถฯ

ตตฺถ สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ ปฏิวสติ อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ, สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโฐ ชาติวาเทน, อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต, โส ติณฺณํ เวทานํ ปารคู อโหสิ สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปญฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ อนวโย โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุฯ ตสฺส ปน ทหรกาเลเยว มาตาปิตโร กาลมกํสุฯ อถสฺส ราสิวฑฺฒโก อมจฺโจ อายโปตฺถกํ อาหริตฺวา สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิวิวิธรตนภริเต คพฺเภ วิวริตฺวา – ‘‘เอตฺถกํ เต, กุมาร, มาตุ สนฺตกํ, เอตฺถกํ ปิตุ สนฺตกํ, เอตฺถกํ อยฺยกปยฺยกาน’’นฺติ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ธนํ อาจิกฺขิตฺวา – ‘‘เอตํ ปฏิปชฺชาหี’’ติ นิยฺยาเตสิฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุญฺญานิ กโรนฺโต อคารํ อชฺฌาวสิฯ เตน วุตฺตํ –

[4]

‘‘นคเร อมรวติยา, สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ;

อเนกโกฏิสนฺนิจโย, ปหูตธนธญฺญวาฯ

[5]

‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;

ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สธมฺเม ปารมิํ คโต’’ติฯ

ตตฺถ นคเร อมรวติยาติ อมรวตีสงฺขาเต นคเรฯ สุเมโธ นามาติ เอตฺถ ‘‘เมธา’’ติ ปญฺญา วุจฺจติฯ สา ตสฺส สุนฺทรา ปสตฺถาติ สุเมโธติ ปญฺญายิตฺถฯ พฺราหฺมโณติ พฺรหฺมํ อณติ สิกฺขตีติ พฺราหฺมโณ, มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถ ฯ อกฺขรจินฺตกา ปน ‘‘พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺราหฺมโณ’’ติ วทนฺติฯ อริยา ปน พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมณาติฯ อเนกโกฏิสนฺนิจโยติ โกฏีนํ สนฺนิจโย โกฏิสนฺนิจโย, อเนโก โกฏิสนฺนิจโย ยสฺส โสยํ อเนกโกฏิสนฺนิจโย, อเนกโกฏิ ธนสนฺนิจโยติ อตฺโถฯ ปหูตธนธญฺญวาติ พหุลธนธญฺญวาฯ ปุริมํ ภูมิคตคพฺภคตธนธญฺญวเสน วุตฺตํ, อิทํ นิจฺจปริโภคูปคตธนธญฺญวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อชฺฌายโกติ น ฌายตีติ อชฺฌายโก, ฌานภาวนารหิโตติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘น ทานิเม ฌายนฺตีติฯ น ทานิเม ฌายนฺตีติ โข, วาเสฏฺฐ, ‘อชฺฌายกา อชฺฌายกา’ ตฺเวว ตติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต’’นฺติ (ที. นิ. 3.132) เอวํ ปฐมกปฺปิกกาเล ฌานวิรหิตานํ พฺราหฺมณานํ ครหวจนํ อุปฺปนฺนํฯ อิทานิ มนฺตํ ฌายตีติ อชฺฌายโก, มนฺเต ปริวตฺเตตีติ อิมินา อตฺเถน ปสํสวจนํ กตฺวา โวหรนฺติฯ มนฺเต ธาเรตีติ มนฺตธโรฯ ติณฺณํ เวทานนฺติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทานํ ติณฺณํ เวทานํฯ อยํ ปน เวท-สทฺโท ญาณโสมนสฺสคนฺเถสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส – ‘‘ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชญฺญา, อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺต’’นฺติอาทีสุ (สุ. นิ. 1065) ญาเณ ทิสฺสติฯ ‘‘เย เวทชาตา วิจรนฺติ โลเก’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.57) โสมนสฺเสฯ ‘‘ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภาน’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 1.256) คนฺเถฯ อิธาปิ คนฺเถ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.75)ฯ ปารคูติ ติณฺณํ เวทานํ โอฏฺฐปหตกรณมตฺเตน ปารํ คโตติ ปารคูฯ ลกฺขเณติ อิตฺถิลกฺขณปุริสลกฺขณมหาปุริสลกฺขณาทิเก ลกฺขเณฯ

อิติหาเสติ อิติห อาส, อิติห อาสาติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺเต ปุราณสงฺขาเต คนฺถวิเสเสฯ สธมฺเมติ พฺราหฺมณานํ สเก ธมฺเม, สเก อาจริยเก วาฯ ปารมิํ คโตติ ปารํ คโต, ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อโหสีติ อตฺโถฯ

อเถกทิวสํ โส ทสคุณคณาราธิตปณฺฑิโต สุเมธปณฺฑิโต อุปริปาสาทวรตเล รโหคโต หุตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน จินฺเตสิ – ‘‘ปุนพฺภเว ปฏิสนฺธิคฺคหณํ นาม ทุกฺขํ, ตถา นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน สรีรเภทนํ, อหญฺจ ชาติธมฺโม, ชราธมฺโม, พฺยาธิธมฺโม, มรณธมฺโม, เอวํภูเตน มยา อชาติํ อชรํ อพฺยาธิํ อมรณํ สุขํ สิวํ นิพฺพานํ ปริเยสิตุํ วฏฺฏติ, อวสฺสํ ภวจารกโต มุจฺจิตฺวา นิพฺพานคามินา เอเกน มคฺเคน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ เตน วุตฺตํ –

[6]

‘‘รโหคโต นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;

ทุกฺโข ปุนพฺภโว นาม, สรีรสฺส จ เภทนํฯ

[7]

‘‘ชาติธมฺโม ชราธมฺโม, พฺยาธิธมฺโม สหํ ตทา;

อชรํ อมรํ เขมํ, ปริเยสิสฺสามิ นิพฺพุติํฯ

[8]

‘‘ยํนูนิมํ ปูติกายํ, นานากุณปปูริตํ;

ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ, อนเปกฺโข อนตฺถิโกฯ

[9]

‘‘อตฺถิ เหหิติ โส มคฺโค, น โส สกฺกา น เหตุเย;

ปริเยสิสฺสามิ ตํ มคฺคํ, ภวโต ปริมุตฺติยา’’ติฯ

เอตฺถ ปน คาถาสมฺพนฺธญฺจ อนุตฺตานปทานมตฺถญฺจ วตฺวาว คมิสฺสามฯ ตตฺถ รโหคโตติ รหสิ คโต, รหสิ ฐาเน นิสินฺโนฯ เอวํ จินฺเตสหนฺติ เอวํ จินฺเตสิํ อหํฯ เอวนฺติ อิมินา จินฺตนาการํ ทสฺเสติฯ ตทาติ ตสฺมิํ สุเมธปณฺฑิตกาเลฯ ‘‘เอวํ จินฺเตสห’’นฺติ ภควา อิมินา อตฺตนา สทฺธิํ สุเมธปณฺฑิตํ เอกตฺตํ กโรติฯ ตสฺมา ตทา โส สุเมโธ อหเมวาติ ปกาเสนฺโต ‘‘เอวํ จินฺเตสหํ ตทา’’ติ ภควา อุตฺตมปุริสวเสนาหฯ ชาติธมฺโมติ ชาติสภาโวฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ นิพฺพุตินฺติ นิพฺพานํฯ

ยํนูนาติ ปริวิตกฺกนตฺเถ นิปาโต, ยทิ ปนาหนฺติ อตฺโถฯ ปูติกายนฺติ ปูติภูตํ กายํฯ นานากุณปปูริตนฺติ มุตฺต-กรีส-ปุพฺพโลหิต-ปิตฺต-เสมฺห-เขฬสิงฺฆาณิกาทิอเนกกุณปปูริตํฯ อนเปกฺโขติ อนาลโยฯ อตฺถีติ อวสฺสํ อุปลพฺภติฯ เหหิตีติ ภวิสฺสติ, ปริวิตกฺกนวจนมิทํฯ น โส สกฺกา น เหตุเยติ เตน มคฺเคน น สกฺกา น ภวิตุํฯ โส ปน มคฺโค เหตุเยติ เหตุภาวาย น น โหติ, เหตุเยวาติ อตฺโถฯ ภวโต ปริมุตฺติยาติ ภวพนฺธนวิมุตฺติยาติ อตฺโถฯ

อิทานิ อตฺตนา ปริวิตกฺกิตมตฺถํ สมฺปาทยิตุํ ‘‘ยถาปี’’ติ อาทิมาหฯ ยถา หิ โลเก ทุกฺขสฺส ปฏิปกฺขภูตํ สุขํ นาม อตฺถิ, เอวํ ภเว สติ ตปฺปฏิปกฺเขน วิภเวนาปิ ภวิตพฺพํ , ยถา จ อุณฺเห สติ ตสฺส วูปสมภูตํ สีตลมฺปิ อตฺถิ, เอวํ ราคาทิอคฺคีนํ วูปสเมน นิพฺพาเนน ภวิตพฺพํฯ ยถา จ ปาปสฺส ลามกสฺส ธมฺมสฺส ปฏิปกฺขภูโต กลฺยาโณ อนวชฺชธมฺโมปิ อตฺถิเยว, เอวเมว ปาปิกาย ชาติยา สติ สพฺพชาติเขปนโต อชาติสงฺขาเตน นิพฺพาเนนาปิ ภวิตพฺพเมวาติฯ เตน วุตฺตํ –

[10]

‘‘ยถาปิ ทุกฺเข วิชฺชนฺเต, สุขํ นามปิ วิชฺชติ;

เอวํ ภเว วิชฺชมาเน, วิภโวปิจฺฉิตพฺพโกฯ

[11]

‘‘ยถาปิ อุณฺเห วิชฺชนฺเต, อปรํ วิชฺชติ สีตลํ;

เอวํ ติวิธคฺคิ วิชฺชนฺเต, นิพฺพานํ อิจฺฉิตพฺพกํฯ

[12]

‘‘ยถาปิ ปาเป วิชฺชนฺเต, กลฺยาณมปิ วิชฺชติ;

เอวเมว ชาติ วิชฺชนฺเต, อชาติปิจฺฉิตพฺพก’’นฺติฯ

ตตฺถ ยถาปีติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโตฯ สุขนฺติ กายิกเจตสิกสุขํ, สุฏฺฐุ ทุกฺขํ ขณตีติ สุขํฯ ภเวติ ชนเนฯ วิภโวติ อชนนํ, ชนเน วิชฺชมาเน อชนนธมฺโมปิ อิจฺฉิตพฺโพฯ ติวิธคฺคิ วิชฺชนฺเตติ ติวิเธ ราคาทิเก อคฺคิมฺหิ วิชฺชมาเนติ อตฺโถฯ นิพฺพานนฺติ ตสฺส ติวิธสฺส ราคาทิอคฺคิสฺส นิพฺพาปนํ อุปสมนํ นิพฺพานญฺจ อิจฺฉิตพฺพํฯ ปาเปติ อกุสเล ลามเกฯ กลฺยาณมปีติ กุสลมปิฯ เอวเมวาติ เอวเมวํฯ

ชาติ วิชฺชนฺเตติ ชาติยา วิชฺชมานายาติ อตฺโถฯ ลิงฺคเภทญฺจ วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา วุตฺตํฯ อชาติปีติ ชาติเขปนํ อชาตินิพฺพานมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํฯ

อถาหํ ปรมฺปิ จินฺเตสิํ – ‘‘ยถา นาม คูถราสิมฺหิ นิมุคฺเคน ปุริเสน ทูรโตว กมลกุวลยปุณฺฑรีกสณฺฑมณฺฑิตํ วิมลสลิลํ ตฬากํ ทิสฺวา – ‘กตเรน นุ โข มคฺเคน ตตฺถ คนฺตพฺพ’นฺติ ตฬากํ คเวสิตุํ ยุตฺตํฯ ยํ ตสฺส อคเวสนํ, น โส ตสฺส ตฬากสฺส โทโส, ตสฺส ปุริสสฺเสว โทโสฯ เอวเมว กิเลสมลโธวเน อมตมหาตฬาเก วิชฺชมาเน ยํ ตสฺส อคเวสนํ, น โส อมตสงฺขาตสฺส นิพฺพานมหาตฬากสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโสฯ ยถา ปน โจเรหิ สํปริวาริโต ปุริโส ปลายนมคฺเค วิชฺชมาเนปิ สเจ โส น ปลายติ, น โส ตสฺส มคฺคสฺส โทโส, ตสฺส ปุริสสฺเสว โทโสฯ เอวเมว กิเลสโจเรหิ ปริวาเรตฺวา คหิตสฺส ปุริสสฺส วิชฺชมาเนเยว นิพฺพานมหานครคามิมฺหิ สิเว มหามคฺเค ตสฺส มคฺคสฺส อคเวสนํ นาม น มคฺคสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโสฯ ยถา พฺยาธิปีฬิโต ปุริโส วิชฺชมาเน พฺยาธิติกิจฺฉเก เวชฺเช สเจ ตํ เวชฺชํ คเวสิตฺวา ตํ พฺยาธิํ น ติกิจฺฉาเปติ, น โส เวชฺชสฺส โทโส, ตสฺส ปุริสสฺเสว โทโสฯ เอวเมว ปน โย กิเลสพฺยาธิปริปีฬิโต กิเลสวูปสมมคฺคโกวิทํ วิชฺชมานเมว อาจริยํ น คเวสติ, ตสฺเสว โทโส, น กิเลสพฺยาธิวินายกสฺส อาจริยสฺส โทโส’’ติฯ เตน วุตฺตํ –

[13]

‘‘ยถา คูถคโต ปุริโส, ตฬากํ ทิสฺวาน ปูริตํ;

น คเวสติ ตํ ตฬากํ, น โทโส ตฬากสฺส โสฯ

[14]

‘‘เอวํ กิเลสมลโธวํ, วิชฺชนฺเต อมตนฺตเฬ;

น คเวสติ ตํ ตฬากํ, น โทโส อมตนฺตเฬฯ

[15]

‘‘ยถา อรีหิ ปริรุทฺโธ, วิชฺชนฺเต คมนมฺปเถ;

น ปลายติ โส ปุริโส, น โทโส อญฺชสสฺส โสฯ

[16]

‘‘เอวํ กิเลสปริรุทฺโธ, วิชฺชมาเน สิเว ปเถ;

น คเวสติ ตํ มคฺคํ, น โทโส สิวมญฺชเสฯ

[17]

‘‘ยถาปิ พฺยาธิโต ปุริโส, วิชฺชมาเน ติกิจฺฉเก;

น ติกิจฺฉาเปติ ตํ พฺยาธิํ, น โทโส โส ติกิจฺฉเกฯ

[18]

‘‘เอวํ กิเลสพฺยาธีหิ, ทุกฺขิโต ปติปีฬิโต;

น คเวสติ ตํ อาจริยํ, น โทโส โส วินายเก’’ติฯ

ตตฺถ คูถคโตติ คูถกูปคโต, คูเถน คโต มกฺขิโต วาฯ กิเลสมลโธวนฺติ กิเลสมลโสธเน, ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํฯ อมตนฺตเฬติ อมตสงฺขาตสฺส ตฬากสฺส, สามิอตฺเถ ภุมฺมวจนํ ทฏฺฐพฺพํ, อนุสฺสรํ ปกฺขิปิตฺวา วุตฺตํฯ อรีหีติ ปจฺจตฺถิเกหิฯ ปริรุทฺโธติ สมนฺตโต นิรุทฺโธฯ คมนมฺปเถติ คมนปเถฯ ฉนฺทาวินาสตฺถํ อนุสฺสราคมนํ กตฺวา วุตฺตํฯ น ปลายตีติ ยทิ น ปลาเยยฺยฯ โส ปุริโสติ โส โจเรหิ ปริรุทฺโธ ปุริโสฯ อญฺชสสฺสาติ มคฺคสฺสฯ มคฺคสฺส หิ –

‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อญฺชสํ วฏุมายนํ;

นาวา อุตฺตรเสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม’’ติฯ (จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส 101) –

พหูนิ นามานิฯ สฺวายมิธ อญฺชสนาเมน วุตฺโตฯ สิเวติ สพฺพุปทฺทวาภาวโต สิเวฯ สิวมญฺชเสติ สิวสฺส อญฺชสสฺสาติ อตฺโถฯ ติกิจฺฉเกติ เวชฺเชฯ น ติกิจฺฉาเปตีติ น ติกิจฺฉาเปยฺยฯ น โทโส โส ติกิจฺฉเกติ ติกิจฺฉกสฺส โทโส นตฺถิ, พฺยาธิตสฺเสว โทโสติ อตฺโถฯ ทุกฺขิโตติ สญฺชาตกายิกเจตสิกทุกฺโขฯ อาจริยนฺติ โมกฺขมคฺคาจริยํฯ วินายเกติ อาจริยสฺสฯ

เอวํ ปนาหํ จินฺเตตฺวา อุตฺตริมฺปิ เอวํ จินฺเตสิํ – ‘‘ยถาปิ มณฺฑนกชาติโก ปุริโส กณฺเฐ อาสตฺตํ กุณปํ ฉฑฺเฑตฺวา สุขี คจฺเฉยฺย, เอวํ มยาปิ อิมํ ปูติกายํ ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺเขน นิพฺพานมหานครํ ปวิสิตพฺพํฯ ยถา จ นรนาริโย อุกฺการภูมิยํ อุจฺจารปสฺสาวํ กตฺวา น ตํ อุจฺฉงฺเคน วา อาทาย ทสนฺเต วา เวเฐตฺวา อาทาย คจฺฉนฺติ, อถ โข ชิคุจฺฉมานา โอโลเกตุมฺปิ อนิจฺฉนฺตา อนเปกฺขา ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ มยาปิ อิมํ ปูติกายํ อนเปกฺเขน ฉฑฺเฑตฺวา อมตํ นิพฺพานนครํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติฯ

ยถา จ นาวิกา นาม ชชฺชรํ นาวํ อุทกคาหินิํ ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺขาว คจฺฉนฺติ, เอวมหมฺปิ อิมํ นวหิ วณมุเขหิ ปคฺฆรนฺตํ กายํ ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺโข นิพฺพานมหานครํ ปวิสิสฺสามิ ฯ ยถา จ โกจิ ปุริโส มุตฺตามณิเวฬุริยาทีนิ นานาวิธานิ รตนานิ อาทาย โจเรหิ สทฺธิํ มคฺคํ คจฺฉนฺโต อตฺตโน รตนวินาสภเยน เต โจเร ฉฑฺเฑตฺวา เขมํ มคฺคํ คณฺหาติ, เอวมยมฺปิ ปูติกาโย รตนวิโลปกโจรสทิโสฯ สจาหํ เอตฺถ ตณฺหํ กริสฺสามิ, อริยมคฺคกุสลธมฺมรตนานิ เม นสฺสิสฺสนฺติ, ตสฺมา มยา อิมํ มหาโจรสทิสํ กรชกายํ ฉฑฺเฑตฺวา นิพฺพานมหานครํ ปวิสิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ เตน วุตฺตํ –

[19]

‘‘ยถาปิ กุณปํ ปุริโส, กณฺเฐ พทฺธํ ชิคุจฺฉิย;

โมจยิตฺวาน คจฺเฉยฺย, สุขี เสรี สยํวสีฯ

[20]

‘‘ตเถวิมํ ปูติกายํ, นานากุณปสญฺจยํ;

ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ, อนเปกฺโข อนตฺถิโกฯ

[21]

‘‘ยถา อุจฺจารฏฺฐานมฺหิ, กรีสํ นรนาริโย;

ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉนฺติ, อนเปกฺขา อนตฺถิกาฯ

[22]

‘‘เอวเมวาหํ อิมํ กายํ, นานากุณปปูริตํ;

ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ, วจฺจํ กตฺวา ยถา กุฏิํฯ

[23]

‘‘ยถาปิ ชชฺชรํ นาวํ, ปลุคฺคํ อุทคาหินิํ;

สามี ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, อนเปกฺขา อนตฺถิกาฯ

[24]

‘‘เอวเมวาหํ อิมํ กายํ, นวจฺฉิทฺทํ ธุวสฺสวํ;

ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ, ชิณฺณนาวํว สามิกาฯ

[25]

‘‘ยถาปิ ปุริโส โจเรหิ, คจฺฉนฺโต ภณฺฑมาทิย;

ภณฺฑจฺเฉทภยํ ทิสฺวา, ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉติฯ

[26]

‘‘เอวเมว อิมํ กาโย, มหาโจรสโม วิย;

ปหายิมํ คมิสฺสามิ, กุสลจฺเฉทนาภยา’’ติฯ

ตตฺถ ยถาปิ กุณปํ ปุริโสติ ยถาปิ ทหโร ยุวา มณฺฑนกชาติโก ปุริโส อหิกุณเปน วา กุกฺกุรกุณเปน วา มนุสฺสกุณเปน วา กณฺเฐ อาสตฺเตน อฏฺฏียิตฺวา หรายิตฺวา ชิคุจฺฉิตฺวา ตํ กุณปํ โมเจตฺวา คจฺเฉยฺยฯ สุขีติ สุขิโตฯ เสรีติ ยถิจฺฉกวิหารีฯ นานากุณปสญฺจยนฺติ อเนกวิธกุณปราสิภูตํ ‘‘นานากุณปปูริต’’นฺติปิ ปาโฐฯ

อุจฺจารฏฺฐานมฺหีติ อุจฺจาเรนฺติ วจฺจํ กโรนฺติ เอตฺถาติ อุจฺจาโร, อุจฺจาโร จ โส ฐานํ เจติ อุจฺจารฏฺฐานํฯ อถ วา อุสฺสาสิยฺยตีติ อุสฺสาโส, วจฺจสฺเสตํ นามํ, ตสฺส ฐานํ อุสฺสาสฏฺฐานํ, ตสฺมิํ อุสฺสาสฏฺฐานมฺหิ, อุกฺการฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ วจฺจํ กตฺวา ยถา กุฏินฺติ วจฺจํ กตฺวา กุฏิํ นรนาริโย วิยาติ อตฺโถฯ

ชชฺชรนฺติ ชิณฺณํฯ ปลุคฺคนฺติ ปลุชฺชนฺติํ, วิกิรนฺตินฺติ อตฺโถฯ อุทคาหินินฺติ อุทกคาหินิํ ฯ สามีติ นาวาสามิกาฯ นวจฺฉิทฺทนฺติ จกฺขุโสตาทีหิ นวหิ วณมุเขหิ ฉิทฺทาวจฺฉิทฺเทหิ ยุตฺตตฺตา นวจฺฉิทฺทํฯ ธุวสฺสวนฺติ ธุวนิสฺสนฺทํ, นิจฺจํ ปคฺฆรณาสุจินฺติ อตฺโถฯ

ภณฺฑมาทิยาติ ยํกิญฺจิ รตนาทิกํ ภณฺฑํ อาทิยฯ ภณฺฑจฺเฉทภยํ ทิสฺวาติ ภณฺฑสฺส อจฺฉินฺทเนน ภยํ ทิสฺวาติ อตฺโถฯ เอวเมวาติ โส ภณฺฑมาทาย คจฺฉนฺโต ปุริโส วิยฯ อยํ กาโยติ อยํ ปน กุจฺฉิตานํ ปรมเชคุจฺฉานํ อาโยติ กาโยฯ อาโยติ อุปตฺติฏฺฐานํฯ อายนฺติ ตโตติ อาโย, กุจฺฉิตา เกสาทโยฯ อิติ กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโยฯ มหาโจรสโม วิยาติ จกฺขุอาทีหิ รูปาทีสุ ปิยรูเปสุ สารชฺชนาทิวเสน ปาณาติปาตาทินฺนาทานาทิโจโร หุตฺวา สพฺพกุสลํ วิลุมฺปตีติ มหาโจรสโมฯ ตสฺมา ยถา โส รตนภณฺฑมาทาย โจเรหิ สทฺธิํ คจฺฉนฺโต ปุริโส เต โจเร ปหาย คจฺฉติ, เอวเมวาหมฺปิ อิมํ มหาโจรสมํ กายํ ปหาย อตฺตโน โสตฺถิภาวกรํ มคฺคํ คเวสิตุํ คมิสฺสามีติ อตฺถสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ กุสลจฺเฉทนาภยาติ กุสลธมฺมวิโลปนภเยนาติ อตฺโถฯ

อเถวํ สุเมธปณฺฑิโต นานาวิธาหิ อุปมาหิ เนกฺขมฺมการณํ จินฺเตตฺวา ปุนปิ จินฺเตสิ – ‘‘อิมํ มหาธนราสิํ สํหริตฺวา มยฺหํ ปิตุปิตามหาทโย ปรโลกํ คจฺฉนฺตา เอกกหาปณมฺปิ คเหตฺวา น คตา, มยา ปน คเหตฺวา คมนการณํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ – ‘‘อหํ, มหาราช, ชาติชราทีหิ อุปทฺทุตหทโย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิสฺสามิ, มยฺหํ อเนกโกฏิสตสหสฺสํ ธนํ อตฺถิ, ตํ เทโว ปฏิปชฺชตู’’ติฯ ราชา อาห – ‘‘น มยฺหํ เต ธเนน อตฺโถ, ตฺวํเยว ยถิจฺฉกํ กโรหี’’ติฯ

โส จ ‘‘สาธุ เทวา’’ติ นคเร เภริํ จราเปตฺวา มหาชนสฺส ทานํ ทตฺวา วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม จ ปหาย อมรวรนครสทิสโต อมรนครโต นิกฺขมิตฺวา เอกโกว นานามิคคณวนฺเต หิมวนฺเต ธมฺมิกํ นาม ปพฺพตํ นิสฺสาย อสฺสมํ กตฺวา ตตฺถ ปณฺณสาลํ กตฺวา ปญฺจโทสวิวชฺชิตํ จงฺกมํ มาเปตฺวา อฏฺฐคุณสมุเปตํ อภิญฺญาพลํ สมาหริตุํ นวโทสสมนฺนาคตํ สาฏกํ ปชหิตฺวา ทฺวาทสคุณมุปาคตํ วากจีรํ นิวาเสตฺวา ปพฺพชิฯ เอวํ ปน โส ปพฺพชิโต อฏฺฐโทสสมากิณฺณํ ปณฺณสาลํ ปหาย ทสคุณสมนฺนาคตํ รุกฺขมูลํ อุปคนฺตฺวา สพฺพธญฺญวิกติํ ปหาย ปวตฺตผลโภชโน หุตฺวา นิสชฺชฏฺฐานจงฺกมนวเสน ปธานํ ปทหนฺโต สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ ปญฺจนฺนญฺจ อภิญฺญานํ ลาภี อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[27]

‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, เนกโกฏิสตํ ธนํ;

นาถานาถานํ ทตฺวาน, หิมวนฺตมุปาคมิํฯ

[28]

‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, ธมฺมิโก นาม ปพฺพโต;

อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตาฯ

[29]

‘‘จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสิํ, ปญฺจโทสวิวชฺชิตํฯ

อฏฺฐคุณสมุเปตํ, อภิญฺญาพลมาหริํฯ

[30]

‘‘สาฏกํ ปชหิํ ตตฺถ, นวโทสมุปาคตํ;

วากจีรํ นิวาเสสิํ, ทฺวาทสคุณมุปาคตํฯ

[31]

‘‘อฏฺฐโทสสมากิณฺณํ, ปชหิํ ปณฺณสาลกํ;

อุปาคมิํ รุกฺขมูลํ, คุเณ ทสหุปาคตํฯ

[32]

‘‘วาปิตํ โรปิตํ ธญฺญํ, ปชหิํ นิรวเสสโต;

อเนกคุณสมฺปนฺนํ, ปวตฺตผลมาทิยิํฯ

[33]

‘‘ตตฺถปฺปธานํ ปทหิํ, นิสฺสชฺชฏฺฐานจงฺกเม;

อพฺภนฺตรมฺหิ สตฺตาเห, อภิญฺญาพลปาปุณิ’’นฺติฯ

ตตฺถ เอวาหนฺติ เอวํ อหํ, เหฏฺฐา วุตฺตปฺปกาเรน จินฺเตตฺวาติ อตฺโถฯ นาถานาถานนฺติ สนาถานมนาถานญฺจ อฑฺฒานญฺเจว ทลิทฺทานญฺจ ‘‘อตฺถิกา คณฺหนฺตู’’ติ สห โกฏฺฐาคาเรหิ ทตฺวาติ อตฺโถฯ หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติ หิมวนฺตปพฺพตราชสฺส อวิทูเร สมีเปฯ ธมฺมิโก นาม ปพฺพโตติ เอวํนามโก ปพฺพโตฯ กสฺมา ปนายํ ธมฺมิโกติ? เยภุยฺเยน ปน โพธิสตฺตา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตํ ปพฺพตํ อุปนิสฺสาย อภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา สมณธมฺมํ อกํสุฯ ตสฺมา สมณธมฺมสฺส นิสฺสยภูตตฺตา ‘‘ธมฺมิโก’’ตฺเวว ปากโฏ อโหสิฯ อสฺสโม สุกโต มยฺหนฺติอาทินา สุเมธปณฺฑิเตน อสฺสมปณฺณสาลา จงฺกมา สหตฺถา มาปิตา วิย วุตฺตา, น จ ปน สหตฺถา มาปิตา, กินฺตุ สกฺเกน เทเวน เปสิเต วิสฺสกมฺมุนา เทวปุตฺเตน นิมฺมิตาฯ ภควา ปน ตทา อตฺตโน ปุญฺญานุภาเวน นิพฺพตฺตํ ตํ สมฺปทํ สนฺธาย – ‘‘สาริปุตฺต, ตสฺมิํ ปพฺพเต –

‘อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา;

จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสิํ, ปญฺจโทสวิวชฺชิต’’’นฺติฯ – อาทิมาห;

ตตฺถ ปณฺณสาลาติ ปณฺณฉทนสาลาฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อสฺสมปเทฯ ปญฺจโทสวิวชฺชิตนฺติ ปญฺจหิ จงฺกมโทเสหิ วิวชฺชิตํฯ กตเม ปญฺจ จงฺกมโทสา นาม? ถทฺธวิสมตา, อนฺโตรุกฺขตา, คหนจฺฉนฺนตา, อติสมฺพาธตา, อติวิสาลตาติ อิเมหิ ปญฺจหิ โทเสหิ วิวชฺชิตํฯ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน ทีฆโต สฏฺฐิรตโน วิตฺถารโต ทิยฑฺฒรตโน จงฺกโม วุตฺโตฯ อถ วา ปญฺจโทสวิวชฺชิตนฺติ ปญฺจหิ นีวรณโทเสหิ วิวชฺชิตํ ปริหีนํ อภิญฺญาพลมาหรินฺติ อิมินา อุตฺตรปเทน สมฺพนฺโธ ทฏฺฐพฺโพ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา, สุเมธกถา)ฯ อฏฺฐคุณสมุเปตนฺติ ‘‘เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต’’ติ เอวํ วุตฺเตหิ อฏฺฐคุเณหิ (ที. นิ. 1.244-245; ม. นิ. 1.384-386, 431-433; ปารา. 12-14) สมนฺนาคตํ อภิญฺญาพลํ อาหริํ อาเนสินฺติ อตฺโถฯ

เกจิ ปน ‘‘อฏฺฐหิ สมณสุเขหิ อุเปตํ, อฏฺฐิมานิ สมณสุขานิ นาม ธนธญฺญปริคฺคหาภาโว, อนวชฺชปิณฺฑปาตปริเยสนภาโว, นิพฺพุตปิณฺฑภุญฺชนภาโว, รฏฺฐํ ปีเฬตฺวา ธนธญฺญาทีสุ คณฺหนฺเตสุ ราชปุริเสสุ รฏฺฐปีฬนกิเลสาภาโว, อุปกรเณสุ นิจฺฉนฺทราคภาโว, โจรวิโลปเน นิพฺภยภาโว, ราชราชมหามตฺเตหิ อสํสฏฺฐภาโว, จตูสุ ทิสาสุ อปฺปฏิหตภาโวติ อิเมหิ อฏฺฐหิ สมณสุเขหิ (อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทาน, สุเมธกถา; ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา) อุเปตํ สมุเปตํ อสฺสมํ มาเปสิ’’นฺติ อสฺสเมน สมฺพนฺธํ กตฺวา วทนฺติ, ตํ ปาฬิยา น สเมติฯ

สาฏกนฺติ วตฺถํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อสฺสเมฯ นวโทสมุปาคตนฺติ, สาริปุตฺต, ตตฺถ วสนฺโต อตฺตโน นิวตฺถปารุตํ มหคฺฆสาฏกํ ปชหิํ ปริจฺจชิํฯ สาฏกํ ปชหนฺโต จ ตตฺถ นว โทเส ทิสฺวา ปชหินฺติ ทีเปติฯ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตานญฺหิ สาฏกสฺมิํ นว โทสา ปกาสิตาฯ กตเม นว? สาฏกสฺส มหคฺฆภาโว, ปรปฏิพทฺธภาโว, ปริโภเคน ลหุกํ กิลิสฺสนภาโว, กิลิฏฺโฐ จ โธวิตพฺโพ ปุน รชิตพฺโพ จ โหติ ปริโภเคน ชีรณภาโว, ชิณฺณสฺส ปุน ตุนฺนกรณํ วา อคฺคฬทานํ วา กาตพฺพํ โหติ ปุน ปริเยสนาย ทุรภิสมฺภวภาโว, ตาปสปพฺพชฺชาย อนนุจฺฉวิกภาโว, ปจฺจตฺถิกานํ สาธารณภาโว, ยถา นํ น ปจฺจตฺถิกา คณฺหนฺติ, เอวํ โคเปตพฺโพ โหติ ปริทหโต วิภูสนฏฺฐานภาโว, คเหตฺวา จรนฺตสฺส มหิจฺฉภาโวติ เอเตหิ นวหิ โทเสหิ (อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทาน, สุเมธกถา) อุปคตํ สาฏกํ ปหาย วากจีรํ นิวาเสสินฺติ ทีเปติฯ วากจีรนฺติ มุญฺชติณํ หีราหีรํ กตฺวา คนฺเถตฺวา กตํ วากมยจีรํ นิวาสนปารุปนตฺถาย อาทิยินฺติ อตฺโถฯ ทฺวาทสคุณมุปาคตนฺติ ทฺวาทสหิ อานิสํเสหิ อุเปตํฯ เอตฺถ คุณ-สทฺโท อานิสํสฏฺโฐ ‘‘สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.379) วิยฯ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ

วากจีรสฺมิํ ทฺวาทสานิสํสา อปฺปคฺฆตา, อปรายตฺตตา, สหตฺถา กาตุํ สกฺกุเณยฺยตา, ปริโภเคน ชิณฺเณปิ สิพฺพิตพฺพาภาโว, โจรภยาภาโว ปริเยสนฺตสฺส สุเขน กรณภาโว, ตาปสปพฺพชฺชาย สารุปฺปภาโว, เสวมานสฺส วิภูสนฏฺฐานาภาโว, จีวรปฺปจฺจเย อปฺปิจฺฉภาโว , ปริโภคสุขภาโว, วากุปฺปตฺติยา สุลภภาโว, วากจีเร นฏฺเฐปิ อนเปกฺขภาโวติ อิเมหิ ทฺวาทสหิ คุเณหิ สมฺปนฺนํ (อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทาน, สุเมธกถา; ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา)ฯ

อถ สุเมธปณฺฑิโต ตตฺถ ปณฺณสาลายํ วิหรนฺโต ปจฺจูสสมเย ปจฺจุฏฺฐาย อตฺตโน นิกฺขมนการณํ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ กิร จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ปน นวกนกกฏกนูปุราทิสงฺฆฏฺฏนสทฺทสมฺมิสฺสิต-มธุรหสิตกถิตเคหชนรมณียํ อุฬารวิภวโสภิตํ สุรวรภวนาการมคารํ เขฬปิณฺฑํ วิย ปหาย วิเวการามตาย สพฺพชนปาปปวาหนํ ตโปวนํ ปวิฏฺโฐสฺมิ, อิธ ปน เม ปณฺณสาลาย วาโส ทุติโย ฆราวาโส วิย โหติ, หนฺทาหํ รุกฺขมูเล วเสยฺย’’นฺติฯ เตน วุตฺตํ –

[31]

‘‘อฏฺฐโทสสมากิณฺณํ, ปชหิํ ปณฺณสาลก’’นฺติฯ

ตตฺถ อฏฺฐโทสสมากิณฺณนฺติ อฏฺฐหิ โทเสหิ สมากิณฺณํ สํยุตฺตํฯ กตเมหิ อฏฺฐหิ? มหาสมฺภาเรหิ นิปฺผาทนียตา, ติณปณฺณมตฺติกาทีหิ นิจฺจํ ปฏิชคฺคนียตา, เสนาสนํ นาม มหลฺลกสฺส ปาปุณาตีติ อเวลาย วุฏฺฐาปิยมานสฺส จิตฺเตกคฺคตา น โหตีติ วุฏฺฐาปนียภาโว, สีตุณฺหสฺส ปฏิฆาเตน กายสฺส สุขุมาลกรณภาโว, ฆรํ ปวิฏฺเฐน ยํ กิญฺจิ ปาปํ สกฺกา กาตุนฺติ ครหปฏิจฺฉาทนกรณภาโว, ‘‘มยฺหมิท’’นฺติ สปริคฺคหภาโว, เคหสฺส อตฺถิภาโว สทุติยกวาโส, อูกามงฺคุลฆรโคฬิกาทีนํ สาธารณตาย พหุสาธารณภาโวติ อิติ อิเม อฏฺฐ อาทีนเว (อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทาน, สุเมธกถา) ทิสฺวา มหาสตฺโต ปณฺณสาลํ ปชหิํฯ

คุเณ ทสหุปาคตนฺติ ฉนฺนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทสหิ คุเณหิ อุเปตํ, รุกฺขมูลํ อุปคโตสฺมีติ อตฺโถฯ กตเมหิ ทสหิ? อปฺปสมารมฺภตา, อุปคมนมตฺตเมเวตฺถ โหตีติ สุลภานวชฺชตา, อภิณฺหํ ตรุปณฺณวิการทสฺสเนน อนิจฺจสญฺญาสมุฏฺฐาปนตา, เสนาสนมจฺเฉราภาโว, ตตฺถ หิ ปาปํ กโรนฺโต ลชฺชตีติ ปาปกรณารหาภาโว, ปริคฺคหกรณาภาโว, เทวตาหิ สห วาโส, ฉนฺนปฏิกฺเขโป, ปริโภคสุขตา, รุกฺขมูลเสนาสนสฺส คตคตฏฺฐาเน สุลภตาย อนเปกฺขภาโวติ อิติ อิเม ทส คุเณ (อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทาน, สุเมธกถา) ทิสฺวา รุกฺขมูลํ อุปคโตสฺมีติ วทติฯ อาห จ –

‘‘วณฺณิโต พุทฺธเสฏฺเฐน, นิสฺสโยติ จ ภาสิโต;

นิวาโส ปวิวิตฺตสฺส, รุกฺขมูลสโม กุโตฯ

‘‘อาวาสมจฺเฉรหเร, เทวตาปริปาลิเต;

ปวิวิตฺเต วสนฺโต หิ, รุกฺขมูลมฺหิ สุพฺพโตฯ

‘‘อภิรตฺตานิ นีลานิ, ปณฺฑูนิ ปติตานิ จ;

ปสฺสนฺโต ตรุปณฺณานิ, นิจฺจสญฺญํ ปนูทติฯ

‘‘ตสฺมา หิ พุทฺธทายชฺชํ, ภาวนาภิรตาลยํ;

วิวิตฺตํ นาติมญฺเญยฺย, รุกฺขมูลํ วิจกฺขโณ’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.32);

อถ สุเมธปณฺฑิโต ปณฺณสาลาย ทิฏฺฐโทโส หุตฺวา รุกฺขมูลเสนาสเน ลทฺธานิสํโส วิหรนฺโต อุตฺตริปิ จินฺเตสิ – ‘‘อาหารตฺถาย เม คามคมนํ อาหารปริเยสนทุกฺขํ, นาหํ เกนจิ ปาริชุญฺเญน นิกฺขมิตฺวา อาหารตฺถาย ปพฺพชิโต, อาหารปริเยสนมูลสฺส จ ทุกฺขสฺส ปมาณํ นตฺถิ, ยํนูนาหํ ปวตฺตผเลน ยาเปยฺย’’นฺติฯ อิมํ ปน อตฺถวิเสสํ ทีเปนฺโต –

[32-33] ‘‘วาปิตํ โรปิตํ ธญฺญํ, ปชหิํ นิรวเสสโตฯ

อเนกคุณสมฺปนฺนํ, ปวตฺตผลมาทิยิ’’นฺติฯ – อาทิมาห;

ตตฺถ วาปิตนฺติ วปิตฺวา นิปฺผนฺนํฯ โรปิตนฺติ โรปิตฺวา นิปฺผนฺนํ, วปนโรปนวเสน ทุวิธาว สสฺสนิปฺผตฺติ, ตํ ทุวิธมฺปิ อตฺตโน อปฺปิจฺฉตาย ปหาย ปวตฺตผเลน ยาเปสิํฯ ปวตฺตผลนฺติ สยเมว ปติตผลํฯ อาทิยินฺติ ปริภุญฺชิํฯ

‘‘ปวตฺตผลสนฺตุฏฺโฐ, อปรายตฺตชีวิโก;

ปหีนาหารโลลุปฺโป, โหติ จาตุทฺทิโส มุนิฯ

‘‘ชหาติ รสตณฺหญฺจ, อาชีโว ตสฺส สุชฺฌติ;

ตสฺมา หิ นาติมญฺเญยฺย, ปวตฺตผลโภชน’’นฺติฯ (วิสุทฺธิ. 1.26 โถกํ วิสทิสํ) –

เอวํ ปวตฺตมาโน สุเมธปณฺฑิโต นจิรสฺเสว อนฺโตสตฺตาเห อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ อภิญฺญาโย จ ปาปุณิฯ

อิมมตฺถํ ปกาเสนฺเตน ‘‘ตตฺถปฺปธานํ ปทหิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อสฺสเมฯ ปธานนฺติ วีริยํ, วีริยญฺหิ ปทหิตพฺพโต ปธานภาวกรณโต วา ‘‘ปธาน’’นฺติ วุจฺจติฯ ปทหินฺติ วีริยมารภิํฯ นิสฺสชฺชฏฺฐานจงฺกเมติ นิสชฺชาย จ ฐาเนน จ จงฺกเมน จฯ

สุเมธปณฺฑิโต ปน เสยฺยํ ปฏิกฺขิปิตฺวา นิสชฺชฏฺฐานจงฺกเมเหว รตฺตินฺทิวํ วีตินาเมตฺวา สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว อภิญฺญาพลํ ปาปุณิฯ เอวํ ปน อภิญฺญาพลํ ปตฺวา สุเมธตาปเส สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺเต ตทา สพฺพชนสงฺคหกโร มารพลภยํกโร ญาณทีปงฺกโร ทีปงฺกโร นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิฯ

สงฺเขเปเนว ตสฺสายมานุปุพฺพิกถา – อยํ กิร ทีปงฺกโร นาม มหาสตฺโต สมตฺติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาวสทิเส อตฺตภาเว ฐิโต ปถวิกมฺปนาทีนิ มหาทานานิ ทตฺวา อายุปริโยสาเน ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ สนฺนิปติตฺวา –

‘‘กาโล โข เต มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ;

สเทวกํ ตารยนฺโต, พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปท’’นฺติฯ (พุ. วํ. 1.67) –

วุตฺเต ตโต โส เทวตานํ วจนํ สุตฺวา จ ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา ตโต จุโต รมฺมวตีนคเร อตฺตโน ยสวิภูติยา วิชิตวาสุเทวสฺส นรเทวสฺส สุเทวสฺส นาม รญฺโญ กุเล สุเมธาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ อาสาฬฺหิปุณฺณมิยา อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา มหตา ปริวาเรน ปริหริยมาโน มหาเทวิยา กุจฺฉิมฺหิ มณิกูฏคโต วิย เกนจิ อสุจินา อมกฺขิโต ทส มาเส วสิตฺวา สลิลธรวิวรคโต สรทกาลจนฺโท วิย ตสฺสา อุทรโต นิกฺขมิฯ

ทฺวตฺติํส ปุพฺพนิมิตฺตานิ

ตสฺส ปน ทีปงฺกรกุมารสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณปิ วิชาตกฺขเณปิ ทฺวตฺติํส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาฏิหาริยานิ ปาตุรเหสุํฯ

สพฺพสพฺพญฺญุโพธิสตฺเตสุ มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมนฺเตสุ นิกฺขมนฺเตสุ สมฺพุชฺฌนฺเตสุ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตนฺเตสูติ อิเมสุ จตูสุ ฐาเนสุ ทฺวตฺติํส ปาฏิหาริยานิ ปวตฺตนฺเตวฯ ตสฺมา มยา ปากฏตฺตา ทีปงฺกรกุมารสฺส ชาติยํ ทสฺสิตานิ –

‘‘ทีปงฺกเร จารุกเร กุมาเร, สิวํกเร สนฺติกเรว ชาเต;

ปกมฺปิ สงฺกมฺปิ ตทา สมนฺตา, สหสฺสสงฺขฺยา ทสโลกธาตุฯ

‘‘จกฺกวาฬสหสฺเสสุ, ทสสหสฺเสว เทวตา;

เอกสฺมิํ จกฺกวาฬสฺมิํ, ตทา สนฺนิปติํสุ ตาฯ

‘‘โพธิสตฺตํ มหาสตฺตํ, ชาตมตฺตนฺตุ เทวตา;

ปฐมํ ปฏิคฺคณฺหิํสุ, ปจฺฉา ตํ มนุชา ปนฯ

‘‘อวาทิตา เกนจิ จมฺมนทฺธา, สุโปกฺขรา ทุนฺทุภิโย จ วีณา;

อฆฏฺฏิตานาภรณานิ ตสฺมิํ, ขเณ สมนฺตา มธุรํ รวิํสุฯ

‘‘ฉิชฺชิํสุ สพฺพตฺถ จ พนฺธนานิ, สยํ วิคจฺฉิํสุ จ สพฺพโรคา;

รูปานิ ปสฺสิํสุ จ ชาติอนฺธา, สทฺทํ สมนฺตา พธิรา สุณิํสุฯ

‘‘อนุสฺสติํ ชาติชฬา มนุสฺสา, ลภิํสุ ยานํ ปทสาว ปงฺคุลา;

วิเทสยาตา สยเมว นาวา, สปฏฺฏนํ สีฆมุปาคมิํสุฯ

‘‘อากาสฏฺฐํ ภูมิคตญฺจ สพฺพํ, สยํ สมนฺตา รตนํ วิโรจิ;

นิพฺพายิ โฆเร นิรเย หุตาโส, นทีสุ โตยมฺปิ จ นปฺปวตฺติฯ

‘‘โลกนฺตเร ทุกฺขนิรนฺตเรปิ, ปภา อุฬารา วิปุลา อโหสิ;

ตถา ตทา สนฺตตรงฺคมาโล, มหาสมุทฺโท มธุโรทโกยํฯ

‘‘น วายิ วาโต ผรุโส ขโร วา, สมฺผุลฺลปุปฺผา ตรโว อเหสุํ;

วิโรจิ จนฺโท อธิกํ สตาโร, น จาปิ อุณฺโห สูริโย อโหสิฯ

‘‘ขคา นภมฺหาปิ จ รุกฺขโต จ, หฏฺฐาว เหฏฺฐา ปถวิํ ภชิํสุ;

มหาจตุทฺทีปคโต จ เมโฆ, ปวสฺสิ โตยํ มธุรํ สมนฺตาฯ

‘‘ฐตฺวาว ทิพฺเพ ภวเน สกสฺมิํ, ปสนฺนจิตฺตา ปน เทวตาโย;

นจฺจิํสุ คายิํสุ จ วาทยิํสุ, เสฬิํสุ ตา เกฬิมกํสุ เจวฯ

‘‘สยํ กิร ทฺวารมหากวาฏา, ขเณว ตสฺมิํ วิวฏา อเหสุํ;

มหาชเน เนว ขุทา ปิปาสา, ปีเฬสิ โลกํ กิร กญฺจิ กญฺจิฯ

‘‘เย นิจฺจเวรา ปน ปาณิสงฺฆา, เต เมตฺตจิตฺตํ ปรมํ ลภิํสุ;

กากา อุลูเกหิ จริํสุ สทฺธิํ, โกณา วราเหหิ อกํสุ เกฬิํฯ

‘‘โฆราปิ สปฺปานมุขาปิ สปฺปา, กีฬิํสุ กามํ นกุเลหิ สทฺธิํ;

คณฺหิํสุ มชฺชารสิเรสุ ยูกา, วิสฺสตฺถจิตฺตา ฆรมูสิกาปิฯ

‘‘พุทฺธนฺตเรนาปิ อลทฺธโตเย, ปิสาจโลเก วิคตา ปิปาสา;

ขุชฺชา อเหสุํ สมจารุกายา, มูคา จ วาจํ มธุรํ ลปิํสุฯ

‘‘ปสนฺนจิตฺตา ปน ปาณิสงฺฆา, ตทญฺญมญฺญํ ปิยมาลปิํสุ;

อสฺสา จ เหสิํสุ ปหฏฺฐจิตฺตา, คชฺชิํสุ มตฺตา วรวารณาปิฯ

‘‘สุรภิจนฺทนจุณฺณสมากุลา , กุสุมกุงฺกุมธูปสุคนฺธินี;

วิวิธจารุมหทฺธชมาลินี, ทสสหสฺสิ อโหสิ สมนฺตโต’’ติฯ

ตตฺร หิสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺโป สพฺพญฺญุตญฺญาณปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, เทวตานํ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปาโต ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนกาเล เอกปฺปหาเรเนว สนฺนิปติตฺวา ธมฺมปฏิคฺคหณสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปฐมํ เทวตานํ ปฏิคฺคหณํ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํ ปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปจฺฉา มนุสฺสานํ ปฏิคฺคหณํ จตุนฺนํ อรูปาวจรชฺฌานานํ ปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, จมฺมนทฺธทุนฺทุภีนํ สยเมว วชฺชนํ มหนฺติยา ธมฺมเภริยา อนุสาวนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, วีณาภรณานํ สยเมว วชฺชนํ อนุปุพฺพวิหารปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, พนฺธนานํ สยเมว เฉโท อสฺมิมานสมุจฺเฉทสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, มหาชนสฺส สพฺพโรควิคโม จตุสจฺจผลปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ชจฺจนฺธานํ รูปทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, พธิรานํ สทฺทสฺสวนํ ทิพฺพโสตธาตุปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ

ชาติชฬานํ อนุสฺสตุปฺปาโท จตุสติปฏฺฐานปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปงฺคุลานํ ปทสา คมนํ จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, วิเทสคตานํ นาวานํ สปฏฺฏนาคมนํ จตุปฏิสมฺภิทาธิคมสฺส, รตนานํ สยเมว วิโรจนํ ธมฺโมภาสปฏิลาภสฺส, นิรเย อคฺคินิพฺพายนํ เอกาทสคฺคินิพฺพายนสฺส, นทีสุ โตยสฺส นปฺปวตฺตนํ จตุเวสารชฺชปฏิลาภสฺส, โลกนฺตเร อาโลโก อวิชฺชนฺธการํ วิธเมตฺวา ญาณโลกทสฺสนสฺส, มหาสมุทฺทสฺส มธุโรทกตา นิพฺพานรเสน เอกรสภาวสฺส, วาตสฺส อวายนํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตเภทนสฺส, ตรูนํ ปุปฺผิตภาโว วิมุตฺติปุปฺเผหิ ปุปฺผิตภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ

จนฺทสฺส อติวิโรจนํ พหุชนกนฺตตาย ปุพฺพนิมิตฺตํ, สูริยสฺส นาติอุณฺหวิมลภาโว กายิกเจตสิกสุขุปฺปตฺติยา, ขคานํ นคาทีหิ ปถวิคมนํ โอวาทํ สุตฺวา มหาชนสฺส ปาเณหิ สรณคมนสฺส, มหโต จตุทฺทีปคตเมฆสฺส ปวสฺสนํ มหโต ธมฺมวสฺสสฺส, เทวตานํ สกสกภวเนสฺเวว ฐตฺวา นจฺจาทีหิ กีฬนํ พุทฺธภาวํ ปตฺวา อุทานุทานสฺส, ทฺวารกวาฏานํ สยเมว วิวรณํ อฏฺฐงฺคิกมคฺคทฺวารวิวรณสฺส, ขุทาปีฬนสฺส อภาโว วิมุตฺติสุเขน สุขิตภาวสฺส, เวรีนํ เมตฺตจิตฺตปฏิลาโภ จตุพฺรหฺมวิหารปฏิลาภสฺส, ทสสหสฺสิโลกธาตุยา เอกธชมาลิตา อริยธชมาลิตาย ปุพฺพนิมิตฺตํ, เสสวิเสสา ปน เสสพุทฺธคุณปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตานีติ เวทิตพฺพาฯ

อถ ทีปงฺกรกุมาโร มหติยา สมฺปตฺติยา ปริจาริยมาโน อนุกฺกเมน ภทฺทํ โยพฺพนํ ปตฺวา ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเกสุ ตีสุ ปาสาเทสุ เทวโลกสิริํ วิย รชฺชสิริมนุภวนฺโต อุยฺยานกีฬาย คมนสมเย อนุกฺกเมน ชิณฺณพฺยาธิมตสงฺขาเต ตโย เทวทูเต ทิสฺวา สญฺชาตสํเวโค นิวตฺติตฺวา สุทสฺสนนครสทิสวิภวโสภํ รมฺมวตี นาม นครํ ปาวิสิฯ นครํ ปวิสิตฺวา ปุน จตุตฺถวาเร หตฺถาจริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา เอตทโวจ – ‘‘อหํ, ตาต, อุยฺยานทสฺสนตฺถาย นิกฺขมิสฺสามิ หตฺถิยานานิ กปฺปาเปหี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ปฏิสุณิตฺวา จตุราสีติหตฺถิสหสฺสานิ กปฺปาเปสิฯ อถ วิสฺสกมฺโม นาม เทวปุตฺโต โพธิสตฺตํ นานาวิราควสนนิวาสนํ อามุกฺกมุตฺตาหารเกยูรํ รุจิรนวกนกกฏกมกุฏกุณฺฑลธรํ ปรมสุรภิกุสุมมาลสมลงฺกตสิโรรุหํ สมลงฺกริ กิรฯ

อถ ทีปงฺกรกุมาโร เทวกุมาโร วิย จตุราสีติยา หตฺถิสหสฺเสหิ ปริวุโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต มหตา พลกาเยน ปริวุโต รติชนนํ อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห ตํ อุยฺยานมนุสญฺจริตฺวา ปรมรุจิรทสฺสเน สกหทยสีตเล สิลาตเล นิสีทิตฺวา ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ ฯ ตงฺขณญฺเญว สุทฺธาวาสขีณาสโว มหาพฺรหฺมา อฏฺฐ สมณปริกฺขาเร อาทาย มหาปุริสสฺส จกฺขุปเถ ปาตุรโหสิฯ

มหาปุริโส ตํ ทิสฺวา – ‘‘กิมิท’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘สมณปริกฺขาโร’’ติ สุตฺวา อลงฺการภณฺฑํ โอมุญฺจิตฺวา ปสาธนภณฺฑาคาริกสฺส หตฺเถ ทตฺวา มงฺคลขคฺคมาทาย สทฺธิํ มกุเฏน เกเส ฉินฺทิตฺวา อนฺตลิกฺเข อากาเส อุกฺขิปิฯ อถ สกฺโก เทวราชา สุวณฺณจงฺโกฏเกน ตํ เกสมกุฏํ อาทาย สิเนรุมุทฺธนิ ติโยชนปฺปมาณํ อินฺทนีลมณิมยํ มกุฏเจติยํ นาม อกาสิฯ อถ มหาปุริโส เทวทตฺติยํ อรหตฺตธชํ กาสาวํ ปริทหิตฺวา สาฏกยุคํ อากาเส ขิปิฯ ตํ พฺรหฺมา ปฏิคฺคเหตฺวา พฺรหฺมโลเก ทฺวาทสโยชนิกํ สพฺพรตนมยํ เจติยมกาสิฯ ทีปงฺกรกุมารํ ปน ปพฺพชนฺตํ เอกา ปุริสโกฏิ อนุปพฺพชิฯ ตาย ปน ปริสาย ปริวุโต โพธิสตฺโต ทส มาเส ปธานจริยํ อจริฯ อถ วิสาขปุณฺณมาย อญฺญตรํ นครํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ

ตสฺมิํ กิร นคเร ตํทิวสํ เทวตานํ พลิกรณตฺถาย นิรุทกปายาสํ ปจิํสุฯ ตสฺส ปน มหาสตฺตสฺส สปริสสฺส ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐสฺส มนุสฺสา อทํสุฯ ตํ กิร สพฺเพสํ โกฏิสงฺขฺยายานํ ภิกฺขูนํ ปริยตฺตํ อโหสิฯ มหาปุริสสฺส ปน ปตฺเต เทวตา ทิพฺโพชํ ปกฺขิปิํสุฯ ตํ ปริภุญฺชิตฺวา ตตฺเถว สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐาย คณํ วิสฺสชฺเชตฺวา สุนนฺเทน นามาชีวเกน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา ปิปฺผลิโพธิรุกฺขมูลํ คนฺตฺวา ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา นวุติหตฺถํ โพธิกฺขนฺธํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐหิตฺวา โพธิรุกฺขมูเล นิสีทิฯ

ตโต มารพลํ วิธมิตฺวา รตฺติยา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม อนุโลมปฏิโลมวเสน ปจฺจยาการํ สมฺมสิตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสิตฺวา อุทยพฺพยวเสน สมปญฺญาส ลกฺขณานิ ทิสฺวา ยาว โคตฺรภุญาณํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรุโณทเย อริยมคฺเคน สกลพุทฺธคุเณ ปฏิวิชฺฌิตฺวา พุทฺธสีหนาทํ นทิตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิสมีเปเยว วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมุโน ธมฺมเทสนํ ปฏิญฺญาย สุนนฺทาราเม ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา โกฏิสตานํ เทวมนุสฺสานํ ธมฺมามตํ ปาเยตฺวา จตุทฺทีปิกมหาเมโฆ วิย ธมฺมวสฺสํ วสฺเสนฺโต มหาชนสฺส พนฺธนโมกฺขํ กโรนฺโต ชนปทจาริกํ วิจริฯ

ตทา กิร สุเมธปณฺฑิโต สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต เนว ปถวิกมฺปนมทฺทส น ตานิ นิมิตฺตานิฯ เตน วุตฺตํ –

[34]

‘‘เอวํ เม สิทฺธิปฺปตฺตสฺส, วสีภูตสฺส สาสเน;

ทีปงฺกโร นาม ชิโน, อุปฺปชฺชิ โลกนายโกฯ

[35]

‘‘อุปฺปชฺชนฺเต จ ชายนฺเต, พุชฺฌนฺเต ธมฺมเทสเน;

จตุโร นิมิตฺเต นาทฺทสํ, ฌานรติสมปฺปิโต’’ติฯ

ตตฺถ เอวนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ นิทสฺเสติฯ เมติ มมฯ สิทฺธิปฺปตฺตสฺสาติ ปญฺจาภิญฺญาสิทฺธิปฺปตฺตสฺสฯ วสีภูตสฺสาติ ภูตวสิสฺส, จิณฺณวสีภาวมุปคตสฺสาติ อตฺโถฯ สาสเนติ วิเวกมานสานํ สาสเน, อนาทรลกฺขเณ สามิวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ชิโนติ กิเลสาริชยเนน ชิโนฯ

อุปฺปชฺชนฺเตติ ปฏิสนฺธิคฺคหเณฯ ชายนฺเตติ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเนฯ พุชฺฌนฺเตติ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌนฺเตฯ ธมฺมเทสเนติ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนฯ จตุโร นิมิตฺเตติ จตฺตาริ นิมิตฺตานิฯ ทีปงฺกรสฺส ทสพลสฺส ปฏิสนฺธิ-ชาติ-โพธิ-ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนสุ จตูสุ ฐาเนสุ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนาทีนิ นิมิตฺตานีติ อตฺโถฯ เอตฺถาห – ตานิ ปน พหูนิ นิมิตฺตานิ, กสฺมา ‘‘จตุโร นิมิตฺเต’’ติ วุตฺตํ, อยุตฺตํ นนูติ? นายุตฺตํ, ยทิปิ เอตานิ พหูนิ นิมิตฺตานิ, จตูสุ ฐาเนสุ ปน ปวตฺตตฺตา ‘‘จตุโร นิมิตฺเต’’ติ วุตฺตํฯ นาทฺทสนฺติ นาทฺทสิํฯ อิทานิ เตสํ จตุนฺนํ นิมิตฺตานํ อทสฺสเน การณํ นิทฺทิสนฺโต ‘‘ฌานรติสมปฺปิโต’’ติ อาหฯ ฌานรตีติ สมาปตฺติสุขสฺเสตํ อธิวจนํฯ ฌานรติยา สมปฺปิตตฺตา สมงฺคีภูตตฺตา ตานิ นิมิตฺตานิ นาทฺทสนฺติ อตฺโถฯ

อถ ตสฺมิํ กาเล ทีปงฺกรทสพโล จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ ปริวุโต อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน ปรมรมฺมํ รมฺมํ นาม นครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสติฯ

รมฺมนครวาสิโน ‘‘ทีปงฺกโร กิร ทสพโล อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน รมฺมนครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสตี’’ติ สุตฺวา สปฺปิอาทีนิ เภสชฺชานิ คเหตฺวา ภุตฺตปาตราสา สุทฺธุตฺตราสงฺคา ปุปฺผธูปคนฺธหตฺถา เยน พุทฺโธ เตนุปสงฺกมิํสุ, อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา อติมธุรํ ธมฺมกถํ สุตฺวา สฺวาตนาย ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา อุฏฺฐายาสนา ทสพลํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

เต ปุนทิวเส อสทิสมหาทานํ สชฺเชตฺวา มณฺฑปํ กาเรตฺวา วิมลโกมเลหิ นีลุปฺปเลหิ ฉาเทตฺวา จตุชฺชาติคนฺเธน ปริภณฺฑํ กาเรตฺวา ลาชปญฺจมานิ สุรภิกุสุมานิ วิกิริตฺวา มณฺฑปสฺส จตูสุ โกเณสุ สีตลมธุรวาริปุณฺณา จาฏิโย ฐเปตฺวา กทลิปณฺเณหิ ปิทหิตฺวา มณฺฑโปปริ ชยสุมนกุสุมสทิสํ ปรมรุจิรทสฺสนํ เจลวิตานํ พนฺธิตฺวา สุวณฺณมณิรชตตารกาหิ รจยิตฺวา ตตฺถ คนฺธทามปุปฺผทามปตฺตทามรตนทามานิ โอลมฺเพตฺวา ธูเปหิ ทุทฺทินํ กตฺวา สกลญฺจ ตํ รมฺมํ รมฺมนครํ สมฺมฏฺฐํ สผลกทลิโย จ ปุปฺผสมลงฺกเต ปุณฺณฆเฏ จ ฐปาเปตฺวา นานาวิราคา ธชปฏากาโย จ สมุสฺสาเปตฺวา มหาวีถิยา อุโภสุ ปสฺเสสุ สาณิปากาเรหิ ปริกฺขิปิตฺวา ทีปงฺกรทสพลสฺส อาคมนมคฺคํ อลงฺกโรนฺตา อุทกปริภินฺนฏฺฐาเนสุ ปํสุํ ปกฺขิปิตฺวา จิกฺขลฺลกมฺปิ ปถวิํ อสมํ สมํ กตฺวา มุตฺตาสทิสาหิ วาลุกาหิ อากิรนฺติ, ลาชปญฺจเมหิ จ ปุปฺเผหิ อากิรนฺติ, สผลกทลิกมุเก จ ปติฏฺฐาเปนฺติฯ

อถ ตสฺมิํ กาเล สุเมธตาปโส อตฺตโน อสฺสมปทโต อุคฺคนฺตฺวา รมฺมนครวาสีนํ เตสํ มนุสฺสานํ อุปริภาเคน อากาเสน คจฺฉนฺโต เต หฏฺฐปหฏฺเฐ มคฺคํ โสเธนฺเต จ อลงฺกโรนฺเต จ ทิสฺวา – ‘‘กิํ นุ โข การณ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานญฺเญว อากาสโต โอรุยฺห เอกมนฺเต ฐตฺวา เต มนุสฺเส ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺโภ! กสฺสตฺถาย ตุมฺเห อิมํ มคฺคํ โสเธถา’’ติ? เตน วุตฺตํ –

[36]

‘‘ปจฺจนฺตเทสวิสเย, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;

ตสฺส อาคมนํ มคฺคํ, โสเธนฺติ ตุฏฺฐมานสาฯ

[37]

‘‘อหํ เตน สมเยน, นิกฺขมิตฺวา สกสฺสมา;

ธุนนฺโต วากจีรานิ, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทาฯ

[38]

‘‘เวทชาตํ ชนํ ทิสฺวา, ตุฏฺฐหฏฺฐํ ปโมทิตํ;

โอโรหิตฺวาน คคนา, มนุสฺเส ปุจฺฉิ ตาวเทฯ

[39]

‘‘ตุฏฺฐหฏฺโฐ ปมุทิโต, เวทชาโต มหาชโน;

กสฺส โสธียติ มคฺโค, อญฺชสํ วฏุมายน’’นฺติฯ

ตตฺถ ปจฺจนฺตเทสวิสเยติ มชฺฌิมเทสสฺเสว เอกปสฺเส ปจฺจนฺตเทสสญฺญิเต ชนปเทฯ ตสฺส อาคมนํ มคฺคนฺติ เตน อาคนฺตพฺพํ มคฺคนฺติ อตฺโถฯ อหํ เตน สมเยนาติ อหํ ตสฺมิํ สมเย, ภุมฺมตฺเถ เจตํ กรณวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ สกสฺสมาติ อตฺตโน อสฺสมปทโต นิกฺขมิตฺวาฯ ธุนนฺโตติ โอธุนนฺโตฯ ‘‘เตน สมเยน’’ จ, ‘‘ตทา’’ จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปทานํ เอกตฺถตฺตา ปุริมสฺส นิกฺขมนกิริยาย ปจฺฉิมสฺส จ คมนกิริยาย สทฺธิํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ, อิตรถา ปุนรุตฺติโทสา น มุจฺจติฯ ตทาติ ตสฺมิํ สมเยฯ

เวทชาตนฺติ สญฺชาตโสมนสฺสํฯ ตุฏฺฐหฏฺฐํ ปโมทิตนฺติ อิมานิ ตีณิ ปทานิ อญฺญมญฺญเววจนานิ อญฺญมญฺญสฺส อตฺถทีปนานิฯ อถ วา สุเขน ตุฏฺฐํ, ปีติยา หฏฺฐํ, ปาโมชฺเชน ปมุทิตํฯ โอโรหิตฺวานาติ โอตริตฺวาฯ มนุสฺเส ปุจฺฉีติ มานุเส ปุจฺฉิฯ อยเมว วา ปาโฐฯ ตาวเทติ ตทา, ตงฺขเณเยวาติ อตฺโถฯ อิทานิ ปุจฺฉิตมตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘ตุฏฺฐหฏฺโฐ ปมุทิโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อยํ มหาชโน ตุฏฺฐหฏฺโฐ ปโมทิตหทโย หุตฺวา มคฺคํ โสเธติ, กิํ การณา โสเธติ, กสฺสตฺถาย วา โสเธตีติ? เอวํ ‘‘โสเธติ’’ สทฺทํ อาหริตฺวา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, อิตรถา น ยุชฺชติฯ โสธียตีติ สุทฺธภาโว กรียติฯ มคฺโค อญฺชสํ วฏุมายนนฺติ มคฺคสฺเสเวตานิ เววจนานิฯ

เอวํ เตน สุเมธตาปเสน ปุฏฺฐา เต มนุสฺสา อาหํสุ – ‘‘ภนฺเต สุเมธ, กิํ น ชานาถ ทีปงฺกโร นาม พุทฺโธ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก ชนปทจาริกํ จรมาโน อนุกฺกเมน อมฺหากํ นครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสติ, มยํ ตํ ภควนฺตํ นิมนฺตยิตฺวา ตสฺเสว พุทฺธสฺส ภควโต อาคมนมคฺคํ โสเธมา’’ติฯ ตโต ตํ สุตฺวา สุเมธปณฺฑิโต จินฺเตสิ – ‘‘พุทฺโธติ โข ปเนส โฆโสปิ ทุลฺลโภ, ปเคว พุทฺธุปฺปาโท, เตน หิ มยาปิ อิเมหิ มนุสฺเสหิ สทฺธิํ ทสพลสฺส อาคมนมคฺคํ โสเธตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

โส เต มนุสฺเส อาห – ‘‘สเจ, โภ, ตุมฺเห อิมํ มคฺคํ พุทฺธสฺส โสเธถ, มยฺหมฺปิ เอกํ โอกาสํ เทถ, อหมฺปิ ตุมฺเหหิ สทฺธิํ พุทฺธสฺส มคฺคํ โสเธสฺสามี’’ติฯ ตโต เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา – ‘‘อยํ สุเมธปณฺฑิโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว’’ติ ชานมานา ทุพฺพิโสธนํ อุทกสมฺภินฺนํ อติวิย วิสมํ เอกํ โอกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา – ‘‘อิมํ โอกาสํ ตุมฺเห โสเธถ อลงฺกโรถ จา’’ติ อทํสุฯ ตโต สุเมธปณฺฑิโต พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ อุปฺปาเทตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ปน อิมํ โอกาสํ อิทฺธิยา ปรมทสฺสนียํ กาตุํ ปโหมิ, เอวํ กเต ปน มํ น ปริโตเสสฺสติฯ อชฺช ปน มยา กายเวยฺยาวจฺจํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปํสุํ อาหริตฺวา ตํ ปเทสํ ปูเรติฯ

ตสฺส ปน ตสฺมิํ ปเทเส อโสธิเต วิปฺปกเตเยว รมฺมนครวาสิโน มนุสฺสา ภควโต กาลมาโรเจสุํ – ‘‘นิฏฺฐิตํ, ภนฺเต, ภตฺต’’นฺติฯ เอวํ เตหิ กาเล อาโรจิเต ทสพโล ชยสุมนกุสุมสทิสวณฺณํ ทุปฏฺฏจีวรํ ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา นิวาเสตฺวา ตสฺสุปริ สุวณฺณปามงฺเคน ชยสุมนกุสุมกลาปํ ปริกฺขิปนฺโต วิย วิชฺชุลตาสสฺสิริกํ กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา กนกคิริสิขรมตฺถเก ลาขารสํ ปริสิญฺจนฺโต วิย สุวณฺณเจติยํ ปวาฬชาเลน ปริกฺขิปนฺโต วิย จ สุวณฺณคฺฆิกํ รตฺตกมฺพเลน ปฏิมุญฺจนฺโต วิย จ สรทสมยรชนิกรํ รตฺตวลาหเกน ปฏิจฺฉาเทนฺโต วิย จ ลาขารเสน ตินฺตกิํสุกกุสุมสทิสวณฺณํ รตฺตวรปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา คนฺธกุฏิทฺวารโต กญฺจนคุหโต สีโห วิย นิกฺขมิตฺวา คนฺธกุฏิปมุเข อฏฺฐาสิฯ อถ สพฺเพ ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย ภควนฺตํ ปริวารยิํสุฯ เต ปน ปริวาเรตฺวา ฐิตา ภิกฺขู เอวรูปา อเหสุํ –

‘‘อปฺปิจฺฉา ปน สนฺตุฏฺฐา, วตฺตาโร วจนกฺขมา;

ปวิวิตฺตา อสํสฏฺฐา, วินีตา ปาปครหิโนฯ

‘‘สพฺเพปิ สีลสมฺปนฺนา, สมาธิชฺฌานโกวิทา;

ปญฺญาวิมุตฺติสมฺปนฺนา, ติปญฺจจรณายุตาฯ

‘‘ขีณาสวา วสิปฺปตฺตา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;

สนฺตินฺทฺริยา ทมปฺปตฺตา, สุทฺธา ขีณปุนพฺภวา’’ติฯ

อิติ ภควา สยํ วีตราโค วีตราเคหิ วีตโทโส วีตโทเสหิ วีตโมโห วีตโมเหหิ ปริวุโต อติวิย วิโรจิตฺถฯ อถ สตฺถา มหานุภาวานํ ขีณาสวานํ ฉฬภิญฺญานํ จตูหิ สตสหสฺเสหิ ปริวุโต มรุคณปริวุโต ทสสตนยโน วิย พฺรหฺมคณปริวุโต หาริตมหาพฺรหฺมา วิย จ อปริมิตสมยสมุปจิตกุสลพลชนิตาย อโนปมาย พุทฺธลีฬาย ตาราคณปริวุโต สรทสมยรชนิกโร วิย จ คคนตลํ ตํ มคฺคํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ ปฏิปชฺชิฯ

‘‘สุวณฺณวณฺณาย ปภาย ธีโร, สุวณฺณวณฺเณ กิร มคฺครุกฺเข;

สุวณฺณวณฺเณ กุสุเม กโรนฺโต, สุวณฺณวณฺโณ ปฏิปชฺชิ มคฺคํ’’ฯ

สุเมธตาปโสปิ เตน อลงฺกตปฏิยตฺเตน มคฺเคน อาคจฺฉนฺตสฺส ทีปงฺกรสฺส ภควโต ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ อสีติยา อนุพฺยญฺชเนหิ อนุรญฺชิตํ พฺยามปฺปภาย ปริกฺเขปํ สสฺสิริกํ อินฺทนีลมณิสทิสํ อากาเส นานปฺปการา วิชฺชุลตา วิย ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺตํ รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกตฺวา – ‘‘อชฺช มยา ทสพลสฺส ชีวิตปริจฺจาคํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ, ‘‘มา ภควา กลเล อกฺกมิ, มณิมยผลกเสตุํ อกฺกมนฺโต วิย สทฺธิํ จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ มม ปิฏฺฐิํ อกฺกมนฺโต คจฺฉตุ, ตํ เม ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ เกเส โมเจตฺวา อชินชฏาวากจีรานิ กาฬวณฺเณ กลเล ปตฺถริตฺวา ตตฺเถว กลลปิฏฺเฐ นิปชฺชิฯ เตน วุตฺตํ –

[40]

‘‘เต เม ปุฏฺฐา วิยากํสุ, พุทฺโธ โลเก อนุตฺตโร;

ทีปงฺกโร นาม ชิโน, อุปฺปชฺชิ โลกนายโก;

ตสฺส โสธียติ มคฺโค, อญฺชสํ วฏุมายนํฯ

[41]

‘‘พุทฺโธติ วจนํ สุตฺวาน, ปีติ อุปฺปชฺชิ ตาวเท;

พุทฺโธ พุทฺโธติ กถยนฺโต, โสมนสฺสํ ปเวทยิํฯ

[42]

‘‘ตตฺถ ฐตฺวา วิจินฺเตสิํ, ตุฏฺโฐ สํวิคฺคมานโส;

อิธ พีชานิ โรปิสฺสํ, ขโณ เว มา อุปจฺจคาฯ

[43]

‘‘ยทิ พุทฺธสฺส โสเธถ, เอโกกาสํ ททาถ เม;

อหมฺปิ โสธยิสฺสามิ, อญฺชสํ วฏุมายนํฯ

[44]

‘‘อทํสุ เต มโมกาสํ, โสเธตุํ อญฺชสํ ตทา;

พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต, มคฺคํ โสเธมหํ ตทาฯ

[45]

‘‘อนิฏฺฐิเต มโมกาเส, ทีปงฺกโร มหามุนิ;

จตูหิ สตสหสฺเสหิ, ฉฬภิญฺเญหิ ตาทิหิ;

ขีณาสเวหิ วิมเลหิ, ปฏิปชฺชิ อญฺชสํ ชิโนฯ

[46]

‘‘ปจฺจุคฺคมนา วตฺตนฺติ, วชฺชนฺติ เภริโย พหู;

อาโมทิตา นรมรู, สาธุการํ ปวตฺตยุํฯ

[47]

‘‘เทวา มนุสฺเส ปสฺสนฺติ, มนุสฺสาปิ จ เทวตา;

อุโภปิ เต ปญฺชลิกา, อนุยนฺติ ตถาคตํฯ

[48]

‘‘เทวา ทิพฺเพหิ ตุริเยหิ, มนุสฺสา มานุเสหิ จ;

อุโภปิ เต วชฺชยนฺตา, อนุยนฺติ ตถาคตํฯ

[49]

‘‘ทิพฺพํ มนฺทารวํ ปุปฺผํ, ปทุมํ ปาริฉตฺตกํ;

ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ, อากาสนภคตา มรูฯ

[50]

‘‘ทิพฺพํ จนฺทนจุณฺณญฺจ, วรคนฺธญฺจ เกวลํ;

ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ, อากาสนภคตา มรูฯ

[51]

‘‘จมฺปกํ สรลํ นีปํ, นาคปุนฺนาคเกตลํ;

ทิโสทิสํ อุกฺขิปนฺติ, ภูมิตลคตา นราฯ

[52]

‘‘เกเส มุญฺจิตฺวาหํ ตตฺถ, วากจีรญฺจ จมฺมกํ;

กลเล ปตฺถริตฺวาน, อวกุชฺโช นิปชฺชหํฯ

[53]

‘‘อกฺกมิตฺวาน มํ พุทฺโธ, สห สิสฺเสหิ คจฺฉตุ;

มา นํ กลเล อกฺกมิตฺถ, หิตาย เม ภวิสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ วิยากํสูติ พฺยากริํสุฯ ‘‘ทีปงฺกโร นาม ชิโน, ตสฺส โสธียติ ปโถ’’ติปิ ปาโฐฯ โสมนสฺสํ ปเวทยินฺติ โสมนสฺสมนุภวินฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ ฐตฺวาติ ยสฺมิํ ปเทเส อากาสโต โอตริ, ตตฺเถว ฐตฺวาฯ สํวิคฺคมานโสติ ปีติวิมฺหิตมานโสฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ทีปงฺกเร ปุญฺญกฺเขตฺเตฯ พีชานีติ กุสลพีชานิฯ โรปิสฺสนฺติ โรปิสฺสามิฯ ขโณติ อฏฺฐกฺขณวิรหิโต นวโม ขณสนฺนิปาโตฯ อติทุลฺลโภ โส มยา ปฏิลทฺโธฯ เวติ นิปาตมตฺตํฯ มา อุปจฺจคาติ โส มา อจฺจคมา, มา อติกฺกมีติ อตฺโถฯ ททาถาติ เทถฯ เตติ เย เม ปุฏฺฐา มนุสฺสา, เตติ อตฺโถฯ โสเธมหํ ตทาติ โสเธมิ อหํ ตทาฯ อนิฏฺฐิเตติ อปริโยสิเต วิปฺปกเตฯ ขีณาสเวหีติ เอตฺถ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวติ (จูฬนิ. ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 69) อิเม จตฺตาโร อาสวา เยสํ ขีณา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, เต ขีณาสวา, เตหิ ขีณาสเวหิฯ ขีณาสวตฺตาเยว วิมเลหิฯ

เทวา มนุสฺเส ปสฺสนฺตีติ เอตฺถ เทวานํ มนุสฺสทสฺสเน วตฺตพฺพํ นตฺถิ, ปกติทสฺสนวเสน ปน ยถา มนุสฺสา อิธ ฐตฺวา ปสฺสนฺติ, เอวํ เทวาปิ มนุสฺเส ปสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ เทวตาติ เทเวฯ อุโภปีติ อุโภ เทวมนุสฺสาฯ ปญฺชลิกาติ กตปญฺชลิกา, อุโภปิ หตฺเถ สิรสิ ปติฏฺฐาเปตฺวาติ อตฺโถฯ อนุยนฺติ ตถาคตนฺติ ตถาคตสฺส ปจฺฉโต ยนฺติ, อนุโยเค สติ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ โหตีติ ลกฺขณํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนุยนฺติ ตถาคต’’นฺติฯ วชฺชยนฺตาติ วาเทนฺตาฯ

มนฺทารวนฺติ มนฺทารวปุปฺผํฯ ทิโสทิสนฺติ ทิสโต ทิสโตฯ โอกิรนฺตีติ อวกิรนฺติฯ อากาสนภคตาติ อากาสสงฺขาเต นภสิ คตาฯ อถ วา อากาสํ คตา สคฺคคตาวฯ ‘‘นโภ’’ติ หิ สคฺโค วุจฺจติฯ มรูติ อมราฯ สรลนฺติ สรลตรุกุสุมํฯ นีปนฺติ กทมฺพปุปฺผํฯ นาคปุนฺนาคเกตกนฺติ นาคปุนฺนาคเกตกปุปฺผานิ จฯ ภูมิตลคตาติ ภูมิคตาฯ

เกเส มุญฺจิตฺวาหนฺติ อหํ เกเส พทฺธา กลาปกุฏิลชฏา มุญฺจิตฺวา, วิปฺปกิริตฺวาติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ มยฺหํ ทินฺเน โอกาเสฯ จมฺมกนฺติ จมฺมกฺขณฺฑํฯ กลเลติ จิกฺขลฺลกทฺทเมฯ อวกุชฺโชติ อโธมุโข หุตฺวาฯ

นิปชฺชหนฺติ นิปชฺชิํ อหํฯ มา นนฺติ เอตฺถ มาติ ปฏิเสธตฺเถ นิปาโตฯ นนฺติ ปทปูรณตฺเถ นิปาโต, พุทฺโธ กลเล มา อกฺกมิตฺถาติ อตฺโถฯ หิตาย เม ภวิสฺสตีติ ตํ กลเล อนกฺกมนํ ทีฆรตฺตํ มม หิตตฺถาย ภวิสฺสตีติฯ ‘‘สุขาย เม ภวิสฺสตี’’ติปิ ปาโฐฯ

ตโต สุเมธปณฺฑิโต กลลปิฏฺเฐ นิปนฺโน เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ อิจฺเฉยฺยํ สพฺพกิเลเส ฌาเปตฺวา สงฺฆนวโก หุตฺวา รมฺมนครํ ปวิเสยฺยํ, อญฺญาตกเวเสน ปน เม กิเลเส ฌาเปตฺวา นิพฺพานปฺปตฺติยา กิจฺจํ นตฺถิ, ยํนูนาหํ ทีปงฺกรทสพโล วิย ปรมาภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ธมฺมนาวํ อาโรเปตฺวา มหาชนํ สํสารสาครา อุตฺตาเรตฺวา ปจฺฉา ปรินิพฺพาเยยฺยํ, อิทํ เม ปติรูป’’นฺติฯ ตโต อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา พุทฺธภาวาย อภินีหารํ กตฺวา นิปชฺชิฯ เตน วุตฺตํ –

[54]

‘‘ปถวิยํ นิปนฺนสฺส, เอวํ เม อาสิ เจตโส;

อิจฺฉมาโน อหํ อชฺช, กิเลเส ฌาปเย มมฯ

[55]

‘‘กิํ เม อญฺญาตเวเสน, ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ;

สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา, พุทฺโธ เหสฺสํ สเทวเกฯ

[56]

‘‘กิํ เม เอเกน ติณฺเณน, ปุริเสน ถามทสฺสินา;

สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา, สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํฯ

[57]

‘‘อิมินา เม อธิกาเรน, กเตน ปุริสุตฺตเม;

สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา, ตาเรมิ ชนตํ พหุํฯ

[58]

‘‘สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา, วิทฺธํเสตฺวา ตโย ภเว;

ธมฺมนาวํ สมารุยฺห, สนฺตาเรสฺสํ สเทวก’’นฺติฯ

ตตฺถ ปถวิยํ นิปนฺนสฺสาติ ปุถวิยา นิปนฺนสฺสฯ อยเมว วา ปาโฐฯ เจตโสติ เจตโส ปริวิตกฺโก อโหสีติ อตฺโถฯ ‘‘เอวํ เม อาสิ เจตนา’’ติปิ ปาโฐฯ อิจฺฉมาโนติ อากงฺขมาโนฯ กิเลเสติ กิลิสฺสนฺติ อุปตาเปนฺตีติ กิเลสา, ราคาทโย ทสฯ ฌาปเยติ ฌาเปยฺยํ, มม กิเลเส ฌาปเย อหนฺติ อตฺโถฯ

กินฺติ ปฏิกฺเขปวจนํฯ อญฺญาตเวเสนาติ อปากฏเวเสน, อวิญฺญาเตน ปฏิจฺฉนฺเนนฯ

อิธ ปน ภิกฺขู วิย อาสวกฺขยํ กตฺวา กิํ, พุทฺธกเร ธมฺเม ปูเรตฺวา ปฏิสนฺธิชาติโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนสุ มหาปถวิกมฺปนํ กตฺวา พุทฺโธ โพเธตา, ติณฺโณ ตาเรตา, มุตฺโต โมเจตา ภเวยฺยนฺติ อธิปฺปาโยฯ สเทวเกติ สเทวเก โลเกฯ

ถามทสฺสินาติ อตฺตโน ถามพลํ ปสฺสมาเนนฯ สนฺตาเรสฺสนฺติ สนฺตาเรสฺสามิฯ สเทวกนฺติ สเทวกํ สตฺตนิกายํ, สเทวกํ โลกํ วาฯ อธิกาเรนาติ อธิวิสิฏฺเฐน กาเรน, พุทฺธสฺส มม ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา กลลปิฏฺเฐ สยเนนาธิกาเรนาติ อตฺโถฯ

สํสารโสตนฺติ กมฺมกิเลสวเสน โยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิตินวสตฺตาวาเสสุ อิโต จิโต จ สํสรณํ สํสาโรฯ ยถาห –

‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนานญฺจ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 2.619; ที. นิ. อฏฺฐ. 2.95 อปสาทนาวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.60; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.199; ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; วิภ. อฏฺฐ. 226 สงฺขาปทนิทฺเทส; สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.523; อุทา. อฏฺฐ. 39; อิติวุ. อฏฺฐ. 14, 58; เถรคา. อฏฺฐ. 1.67, 99; จูฬนิ. อฏฺฐ. 6; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.117);

สํสาโร จ โส โสตํ เจติ สํสารโสตํ, ตํ สํสารโสตํฯ อถ วา สํสารสฺส โสตํ สํสารโสตํ, สํสารการณํ ตณฺหาโสตํ ฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถฯ ตโย ภเวติ กามรูปารูปภเวฯ ติภวนิพฺพตฺตกกมฺมกิเลสา ตโย ภวาติ อธิปฺเปตาฯ ธมฺมนาวนฺติ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํฯ โส หิ จตุโรฆุตฺตรณฏฺเฐน ‘‘ธมฺมนาวา’’ติ วุจฺจติฯ สมารุยฺหาติ อารุยฺหฯ สนฺตาเรสฺสนฺติ สนฺตาเรสฺสามิฯ ยสฺมา ปน พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺตสฺส –

[59]

‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;

ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;

อฏฺฐธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌติ’’ฯ

ตตฺถ มนุสฺสตฺตนฺติ มนุสฺสตฺตภาเวเยว ฐตฺวา พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น นาคชาติอาทีสุ ฐิตานํฯ กสฺมาติ เจ? อเหตุกภาวโตฯ

ลิงฺคสมฺปตฺตีติ มนุสฺสตฺตภาเว วตฺตมานสฺสาปิ ปุริสลิงฺเค ฐิตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น อิตฺถิยา วา ปณฺฑกนปุํสกอุภโตพฺยญฺชนกานํ วา สมิชฺฌติ ฯ กสฺมาติ เจ? ลกฺขณปาริปูริยา อภาวโตฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ (ม. นิ. 3.130; อ. นิ. 1.279; วิภ. 809) วิตฺถาโรฯ ตสฺมา อิตฺถิลิงฺเค ฐิตสฺส มนุสฺสชาติกสฺสาปิ ปตฺถนา น สมิชฺฌติฯ

เหตูติ ปุริสสฺสาปิ ตสฺมิํ อตฺตภาเว อรหตฺตปฺปตฺติยา เหตุสมฺปนฺนสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, โน อิตรสฺสฯ

สตฺถารทสฺสนนฺติ สเจ ชีวมานกพุทฺธสฺเสว สนฺติเก ปตฺเถติ ปตฺถนา สมิชฺฌติฯ ปรินิพฺพุเต ภควติ เจติยสฺส สนฺติเก วา โพธิรุกฺขมูเล วา ปฏิมาย วา ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ วา สนฺติเก ปตฺถนา น สมิชฺฌติฯ กสฺมา? ภพฺพาภพฺพเก ญตฺวา กมฺมวิปากปริจฺเฉทกญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา พฺยากาตุํ อสมตฺถตฺตาฯ ตสฺมา พุทฺธสฺส สนฺติเกเยว ปตฺถนา สมิชฺฌติฯ

ปพฺพชฺชาติ พุทฺธสฺส ภควโต สนฺติเก ปตฺเถนฺตสฺสาปิ กมฺมกิริยวาทีสุ ตาปเสสุ วา ภิกฺขูสุ วา ปพฺพชิตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, โน คิหิลิงฺเค ฐิตสฺสฯ กสฺมา? ปพฺพชิตาเยว หิ โพธิสตฺตา สมฺโพธิํ อธิคจฺฉนฺติ, น คหฏฺฐาฯ ตสฺมา อาทิมฺหิ ปณิธานกาเลปิ ปพฺพชิเตเนว ภวิตพฺพํฯ

คุณสมฺปตฺตีติ ปพฺพชิตสฺสาปิ อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน ปญฺจาภิญฺญสฺเสว สมิชฺฌติ, น ปน อิมาย คุณสมฺปตฺติยา วิรหิตสฺสฯ กสฺมา? นิคฺคุณสฺส ตทภาวโตฯ

อธิกาโรติ คุณสมฺปนฺเนนาปิ เยน อตฺตโน ชีวิตํ พุทฺธานํ ปริจฺจตฺตํ โหติ, ตสฺส อิมินา อธิกาเรน สมฺปนฺนสฺเสว สมิชฺฌติ, น อิตรสฺสฯ

ฉนฺทตาติ อภินีหารสมฺปนฺนสฺสาปิ ยสฺส พุทฺธการกธมฺมานํ อตฺถาย มหนฺโต ฉนฺโท วายาโม จ อุสฺสาโห จ ปริเยฏฺฐิ จ, ตสฺเสว สมิชฺฌติ, น อิตรสฺสฯ ตตฺริทํ ฉนฺทมหนฺตตาย โอปมฺมํ – สเจ หิ เอวมสฺส, ‘‘โย ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เอโกทกีภูตํ อตฺตโน พาหุพเลน อุตฺตริตฺวา ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาติฯ โย ปนิมํ อตฺตโน ทุกฺกรํ น มญฺญติ ‘อหํ อิมํ อุตฺตริตฺวา ปารํ คมิสฺสามี’’’ติ เอวํ มหตา ฉนฺเทน อุสฺสาเหน สมนฺนาคโต โหติ, ตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนา; อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทาน, สุเมธกถา; จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา)ฯ

สุเมธปณฺฑิโต ปน อิเม อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวาว พุทฺธภาวาย อภินีหารํ กตฺวา นิปชฺชิฯ ทีปงฺกโรปิ ภควา อาคนฺตฺวา สุเมธปณฺฑิตสฺส สีสภาเค ฐตฺวา กลลปิฏฺเฐ นิปนฺนํ สุเมธตาปสํ ทิสฺวา – ‘‘อยํ ตาปโส พุทฺธตฺตาย อภินีหารํ กตฺวา นิปนฺโน, อิชฺฌิสฺสติ นุ โข เอตสฺส ปตฺถนา, อุทาหุ โน’’ติ อนาคตํสญาณํ เปเสตฺวา อุปธาเรนฺโต – ‘‘อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อติกฺกมิตฺวา โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ฐิตโกว ปริสมชฺเฌ พฺยากาสิ – ‘‘ปสฺสถ โน, ตุมฺเห ภิกฺขเว, อิมํ อุคฺคตปํ ตาปสํ กลลปิฏฺเฐ นิปนฺน’’นฺติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติฯ อยํ พุทฺธตฺตาย อภินีหารํ กตฺวา นิปนฺโน, สมิชฺฌิสฺสติ อิมสฺส ตาปสสฺส ปตฺถนา, อยญฺหิ อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติฯ ตสฺมิํ ปนสฺส อตฺตภาเว กปิลวตฺถุ นาม นครํ นิวาโส ภวิสฺสติ, มหามายา นาม เทวี มาตา, สุทฺโธทโน นาม ราชา ปิตา, อุปติสฺโส จ โกลิโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อานนฺโท นาม อุปฏฺฐาโก, เขมา จ อุปฺปลวณฺณา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา ภวิสฺสนฺติ ฯ อยํ ปริปกฺกญาโณ หุตฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา มหาปธานํ ปทหิตฺวา นิคฺโรธมูเล สุชาตาย นาม กุมาริยา ทินฺนํ ปายาสํ ปฏิคฺคเหตฺวา เนรญฺชราย ตีเร ปริภุญฺชิตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห อสฺสตฺถรุกฺขมูเล อภิสมฺพุชฺฌิสฺสตีติฯ เตน วุตฺตํ –

[60]

‘‘ทีปงฺกโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

อุสฺสีสเก มํ ฐตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[61]

‘‘ปสฺสถ อิมํ ตาปสํ, ชฏิลํ อุคฺคตาปนํ;

อปริเมยฺยิโต กปฺเป, พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติฯ

[62]

‘‘อหู กปิลวฺหยา รมฺมา, นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต;

ปธานํ ปทหิตฺวาน, กตฺวา ทุกฺกรการิกํฯ

[63]

‘‘อชปาลรุกฺขมูลสฺมิํ, นิสีทิตฺวา ตถาคโต;

ตตฺถ ปายาสํ ปคฺคยฺห, เนรญฺชรมุเปหิติฯ

[64]

‘‘เนรญฺชราย ตีรมฺหิ, ปายาสํ อท โส ชิโน;

ปฏิยตฺตวรมคฺเคน, โพธิมูลมุเปหิติฯ

[65]

‘‘ตโต ปทกฺขิณํ กตฺวา, โพธิมณฺฑํ อนุตฺตโร;

อสฺสตฺถรุกฺขมูลมฺหิ, พุชฺฌิสฺสติ มหายโสฯ

[66]

‘‘อิมสฺส ชนิกา มาตา, มายา นาม ภวิสฺสติ;

ปิตา สุทฺโธทโน นาม, อยํ เหสฺสติ โคตโมฯ

[67]

‘‘อนาสวา วีตราคา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;

โกลิโต อุปติสฺโส จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา;

อานนฺโท นามุปฏฺฐาโก, อุปฏฺฐิสฺสติมํ ชินํฯ

[68]

‘‘เขมา อุปฺปลวณฺณา จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา;

อนาสวา วีตราคา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตาฯ

[69]

‘‘โพธิ ตสฺส ภควโต, อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจติ;

จิตฺโต จ หตฺถาฬวโก, อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺฐกา;

อุตฺตรา นนฺทมาตา จ, อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺฐิกา’’ติฯ

ตตฺถ โลกวิทูติ สพฺพถา วิทิตโลกตฺตา ปน โลกวิทูฯ ภควา หิ สภาวโต สมุทยโต นิโรธโต นิโรธูปายโตติ สพฺพถาปิ โลกํ อเวทิ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิฯ ตสฺมา โลกวิทูติ วุจฺจติฯ ยถาห –

‘‘ตสฺมา หเว โลกวิทู สุเมโธ, โลกนฺตคู วูสิตพฺรหฺมจริโย;

โลกสฺส อนฺตํ สมิตาวิ ญตฺวา, นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจา’’ติฯ (สํ. นิ. 1.107; อ. นิ. 4.46);

อปิ จ ตโย โลกา – สงฺขารโลโก, สตฺตโลโก, โอกาสโลโกติฯ ตตฺถ สงฺขารโลโก นาม ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ปถวิอาทโย ธมฺมาฯ สตฺตโลโก นาม สญฺญิโน อสญฺญิโน เนวสญฺญินาสญฺญิโน จ สตฺตาฯ โอกาสโลโก นาม สตฺตานํ นิวาสฏฺฐานํฯ อิเม ปน ตโยปิ โลกา ภควตา ยถาสภาวโต วิทิตา, ตสฺมา โลกวิทูติ วุจฺจติฯ อาหุตีนํ ปฏิคฺคโหติ ทานานํ ปฏิคฺคเหตุํ อรหตฺตา ทกฺขิเณยฺยตฺตา อาหุตีนํ ปฏิคฺคโหฯ

อุสฺสีสเก มํ ฐตฺวานาติ มม สีสสมีเป ฐตฺวาฯ อิทํ อิทานิ วตฺตพฺพํ วจนํ อพฺรวีติ อตฺโถฯ ชฏิลนฺติ ชฏา อสฺส สนฺตีติ ชฏิโล, ตํ ชฏิลํฯ อุคฺคตาปนนฺติ อุคฺคตาปสํฯ อหูติ อหนิ, อถาติ อตฺโถฯ อยเมว วา ปาโฐฯ กปิลวฺหยาติ กปิลอวฺหยา อภิธานาฯ รมฺมาติ รมณียโตฯ ปธานนฺติ วีริยํฯ เอหิตีติ เอสฺสติ คมิสฺสติฯ เสสคาถาสุ อุตฺตานเมวาติฯ

ตโต สุเมธปณฺฑิโต – ‘‘มยฺหํ กิร ปตฺถนา สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ สญฺชาตโสมนสฺโส อโหสิฯ มหาชโน ทีปงฺกรทสพลสฺส วจนํ สุตฺวา – ‘‘สุเมธตาปโส กิร พุทฺธพีชงฺกุโร’’ติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อโหสิฯ เอวญฺจสฺส อโหสิ – ‘‘ยถา นาม ปุริโส นทิํ ตรนฺโต อุชุเกน ติตฺเถน ตริตุํ อสกฺโกนฺโต เหฏฺฐาติตฺเถน อุตฺตรติ, เอวเมว มยํ ทีปงฺกรทสพลสฺส สาสเน มคฺคผลํ อลภมานา อนาคเต ยทา ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, ตทา ตว สมฺมุขา มคฺคผลํ สจฺฉิกาตุํ สมตฺถา ภเวยฺยามา’’ติ ปตฺถนํ อกํสุฯ ทีปงฺกรทสพโล โพธิสตฺตํ มหาสตฺตํ ปสํสิตฺวา อฏฺฐหิ ปุปฺผมุฏฺฐีหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ เตปิ จตุสตสหสฺสา ขีณาสวา โพธิสตฺตํ ปุปฺเผหิ จ คนฺเธหิ จ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมิํสุฯ เทวมนุสฺสา ปน ตเถว ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

อถ สพฺพโลกมติทีปงฺกโร ทีปงฺกโร ภควา จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ ปริวุโต รมฺมนครวาสีหิ ปูชิยมาโน เทวตาหิ อภิวนฺทิยมาโน สญฺฌาปฺปภานุรญฺชิตวรกนกคิริสิขโร วิย ชงฺคมมาโน อเนเกสุ ปาฏิหาริเยสุ วตฺตมาเนสุ เตน อลงฺกตปฏิยตฺเตน มคฺเคน คนฺตฺวา นานาสุรภิกุสุมคนฺธวาสิตํ จุณฺณสมฺโมทคนฺธํ สมุสฺสิตธชปฏากํ คนฺธานุพทฺธหทเยหิ ภมรคเณหิ คุมฺพคุมฺพายมานํ ธูปนฺธการํ อมรปุรสทิสโสภํ อภิรมฺมํ รมฺมนครํ ปวิสิตฺวา ปญฺญตฺเต มหารเห พุทฺธาสเน ยุคนฺธรมตฺถเก สรทสมยรุจิรกรรชนิกโร ติมิรนิกรนิธนกโร กมลวนวิกสนกโร ทิวสกโร วิย ทสพลทิวสกโร นิสีทิฯ ภิกฺขุสงฺโฆปิ ปฏิปาฏิยา อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิฯ รมฺมนครวาสิโน ปน อุปาสกา สทฺธาทิคุณสมฺปนฺนา นานาวิธขชฺชาทีหิ สมลงฺกตํ วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนํ อสทิสํ สุขนิทานํ ทานํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทํสุฯ

อถ โข โพธิสตฺโต ทสพลสฺส พฺยากรณํ สุตฺวา พุทฺธภาวํ กรตลคตมิว มญฺญมาโน ปมุทิตหทโย สพฺเพสุ ปฏิกฺกนฺเตสุ สยนา วุฏฺฐาย – ‘‘ปารมิโย วิจินิสฺสามี’’ติ ปุปฺผราสิมตฺถเก ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิฯ เอวํ นิสินฺเน มหาสตฺเต สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สาธุการํ ทตฺวา – ‘‘อยฺย สุเมธตาปส, โปราณกโพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา – ‘ปารมิโย วิจินิสฺสามี’ติ นิสินฺนกาเล ยานิ ปุพฺพนิมิตฺตานิ นาม ปญฺญายนฺติ, ตานิ สพฺพานิปิ อชฺช ปาตุภูตานิ นิสฺสํสเยน ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, มยเมตํ ชานาม – ‘ยสฺเสตานิ นิมิตฺตานิ ปญฺญายนฺติ, โส เอกนฺเตเนว พุทฺโธ ภวิสฺสติ’ ตสฺมา ตฺวํ อตฺตโน วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา ปคฺคณฺหา’’ติ โพธิสตฺตํ นานปฺปการาหิ ถุตีหิ อภิตฺถวิํสุฯ เตน วุตฺตํ –

[70]

‘‘อิทํ สุตฺวาน วจนํ, อสมสฺส มเหสิโน;

อาโมทิตา นรมรู, พุทฺธพีชํ กิร อยํฯ

[71]

‘‘อุกฺกุฏฺฐิสทฺทา วตฺตนฺติ, อปฺโผเฏนฺติ หสนฺติ จ;

กตญฺชลี นมสฺสนฺติ, ทสสหสฺสี สเทวกาฯ

[72]

‘‘ยทิมสฺส โลกนาถสฺส, วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ;

อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ

[73]

‘‘ยถา มนุสฺสา นทิํ ตรนฺตา, ปฏิติตฺถํ วิรชฺฌิย;

เหฏฺฐาติตฺเถ คเหตฺวาน, อุตฺตรนฺติ มหานทิํฯ

[74]

‘‘เอวเมว มยํ สพฺเพ, ยทิ มุญฺจามิมํ ชินํ;

อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ

[75]

‘‘ทีปงฺกโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

มม กมฺมํ ปกิตฺเตตฺวา, ทกฺขิณํ ปาทมุทฺธริฯ

[76]

‘‘เย ตตฺถาสุํ ชินปุตฺตา, ปทกฺขิณมกํสุ มํ;

เทวา มนุสฺสา อสุรา จ, อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุํฯ

[77]

‘‘ทสฺสนํ เม อติกฺกนฺเต, สสงฺเฆ โลกนายเก;

สยนา วุฏฺฐหิตฺวาน, ปลฺลงฺกํ อาภุชิํ ตทาฯ

[78]

‘‘สุเขน สุขิโต โหมิ, ปาโมชฺเชน ปโมทิโต;

ปีติยา จ อภิสฺสนฺโน, ปลฺลงฺกํ อาภุชิํ ตทาฯ

[79]

‘‘ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;

วสีภูโต อหํ ฌาเน, อภิญฺญาสุ ปารมิํ คโตฯ

[80]

‘‘สหสฺสิยมฺหิ โลกมฺหิ, อิสโย นตฺถิ เม สมา;

อสโม อิทฺธิธมฺเมสุ, อลภิํ อีทิสํ สุขํฯ

[81]

‘‘ปลฺลงฺกาภุชเน มยฺหํ, ทสสหสฺสาธิวาสิโน;

มหานาทํ ปวตฺเตสุํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[82]

‘‘ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ, ปลฺลงฺกวรมาภุเช;

นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, ตานิ อชฺช ปทิสฺสเรฯ

[83]

‘‘สีตํ พฺยปคตํ โหติ, อุณฺหญฺจ อุปสมฺมติ;

ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[84]

‘‘ทสสหสฺสี โลกธาตุ, นิสฺสทฺทา โหนฺติ นิรากุลา;

ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[85]

‘‘มหาวาตา น วายนฺติ, น สนฺทนฺติ สวนฺติโย;

ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[86]

‘‘ถลชา ทกชา ปุปฺผา, สพฺเพ ปุปฺผนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช ปุปฺผิตา สพฺเพ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[87]

‘‘ลตา วา ยทิ วา รุกฺขา, ผลภารา โหนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช ผลิตา สพฺเพ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[88]

‘‘อากาสฏฺฐา จ ภูมฏฺฐา, รตนา โชตนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช รตนา โชตนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[89]

‘‘มานุสฺสกา จ ทิพฺพา จ, ตุริยา วชฺชนฺติ ตาวเท;

เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[90]

‘‘วิจิตฺตปุปฺผา คคนา, อภิวสฺสนฺติ ตาวเท;

เตปิ อชฺช ปวสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[91]

‘‘มหาสมุทฺโท อาภุชติ, ทสสหสฺสี ปกมฺปติ;

เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[92]

‘‘นิรเยปิ ทสสหสฺเส, อคฺคี นิพฺพนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช นิพฺพุตา อคฺคี, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[93]

‘‘วิมโล โหติ สูริโย, สพฺพา ทิสฺสนฺติ ตารกา;

เตปิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[94]

‘‘อโนวฏฺเฐน อุทกํ, มหิยา อุพฺภิชฺชิ ตาวเท;

ตมฺปชฺชุพฺภิชฺชเต มหิยา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[95]

‘‘ตาราคณา วิโรจนฺติ, นกฺขตฺตา คคนมณฺฑเล;

วิสาขา จนฺทิมายุตฺตา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[96]

‘‘พิลาสยา ทรีสยา, นิกฺขมนฺติ สกาสยา;

เตปชฺช อาสยา ฉุทฺธา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[97]

‘‘น โหนฺติ อรตี สตฺตานํ, สนฺตุฏฺฐา โหนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช สพฺเพ สนฺตุฏฺฐา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[98]

‘‘โรคา ตทุปสมฺมนฺติ, ชิฆจฺฉา จ วินสฺสสิ;

ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[99]

‘‘โรคา ตทา ตนุ โหติ, โทโส โมโห วินสฺสสิ;

เตปชฺช วิคตา สพฺเพ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[100]

‘‘ภยํ ตทา น ภวติ, อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ;

เตน ลิงฺเคน ชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[101]

‘‘รโชนุทฺธํสตี อุทฺธํ, อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ;

เตน ลิงฺเคน ชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[102]

‘‘อนิฏฺฐคนฺโธ ปกฺกมติ, ทิพฺพคนฺโธ ปวายติ;

โสปชฺช วายตี คนฺโธ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[103]

‘‘สพฺเพ เทวา ปทิสฺสนฺติ, ฐปยิตฺวา อรูปิโน;

เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[104]

‘‘ยาวตา นิรยา นาม, สพฺเพ ทิสฺสนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[105]

‘‘กุฏฺฏา กวาฏา เสลา จ, น โหนฺตาวรณา ตทา;

อากาสภูตา เตปชฺช, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[106]

‘‘จุตี จ อุปปตฺตี จ, ขเณ ตสฺมิํ น วิชฺชติ;

ตานิปชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[107]

‘‘ทฬฺหํ ปคฺคณฺห วีริยํ, มา นิวตฺต อภิกฺกม;

มยมฺเปตํ วิชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติฯ

ตตฺถ อิทํ สุตฺวาน วจนนฺติ อิทํ ทีปงฺกรสฺส ภควโต โพธิสตฺตสฺส พฺยากรณวจนํ สุตฺวาฯ อสมสฺสาติ สมสฺส สทิสสฺส อภาวโต อสมสฺสฯ ยถาห –

‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;

สเทวกสฺมิํ โลกสฺมิํ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล’’ติฯ (ม. นิ. 1.285; 2.341; มหาว. 11; กถา. 405; มิ. ป. 4.5.11);

มเหสิโนติ มหนฺเต สีลสมาธิปญฺญากฺขนฺเธ เอสิ คเวสีติ มเหสี, ตสฺส มเหสิโนฯ นรมรูติ นรา จ อมรา จ, อุกฺกฏฺฐนิทฺเทโส ปนายํ สพฺเพปิ ทสสหสฺสิโลกธาตุยา นาคสุปณฺณยกฺขาทโยปิ อาโมทิตาวฯ พุทฺธพีชํ กิร อยนฺติ อยํ กิร พุทฺธงฺกุโร อุปฺปนฺโนติ อาโมทิตาติ อตฺโถฯ

อุกฺกุฏฺฐิสทฺทาติ อุนฺนาทสทฺทา วตฺตนฺติฯ อปฺโผเฏนฺตีติ หตฺเถหิ พาหา อภิหนนฺติฯ ทสสหสฺสีติ ทสสหสฺสิโลกธาตุโยฯ สเทวกาติ สห เทเวหิ สเทวกา ทสสหสฺสี นมสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ ยทิมสฺสาติ ยทิ อิมสฺส, อยเมว วา ปาโฐฯ วิรชฺฌิสฺสามาติ ยทิ น สมฺปาปุณิสฺสามฯ อนาคตมฺหิ อทฺธาเนติ อนาคเต กาเลฯ เหสฺสามาติ ภวิสฺสามฯ สมฺมุขาติ สมฺมุขีภูตาฯ อิมนฺติ อิมสฺส, สามิอตฺเถ อุปโยควจนํฯ

นทิํ ตรนฺตาติ นทีตรณกา, ‘‘นทิตรนฺตา’’ติปิ ปาโฐฯ ปฏิติตฺถนฺติ ปฏิมุขติตฺถํฯ วิรชฺฌิยาติ วิรชฺฌิตฺวาฯ ยทิ มุญฺจามาติ ยทิ อิมํ ภควนฺตํ มุญฺจิตฺวา อกตกิจฺจา คมิสฺสามาติ อตฺโถฯ มม กมฺมํ ปกิตฺเตตฺวาติ มม ภาวิตมตฺถํ พฺยากริตฺวาฯ ทกฺขิณํ ปาทมุทฺธรีติ ทกฺขิณํ ปาทํ อุกฺขิปิ, ‘‘กตปทกฺขิโณ’’ติปิ ปาโฐฯ

ชินปุตฺตาติ ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน สาวกาฯ เทวา มนุสฺสา อสุรา จ, อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุนฺติ เทวาทโย สพฺเพปิ อิเม มํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา สุปฺปติฏฺฐิตปญฺจงฺคา วนฺทิตฺวา นิวตฺติตฺวา ปุนปฺปุนํ โอโลเกตฺวา มธุรตฺถพฺยญฺชนาหิ นานปฺปการาหิ ถุตีหิ วณฺเณนฺตา ปกฺกมิํสุฯ ‘‘นรา นาคา จ คนฺธพฺพา, อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุ’’นฺติปิ ปาโฐฯ

ทสฺสนํ เม อติกฺกนฺเตติ มม ทสฺสนวิสยํ ภควติ อติกฺกนฺเตฯ ‘‘ชหิเต ทสฺสนูปจาเร’’ติปิ ปาโฐฯ สสงฺเฆติ สทฺธิํ สงฺเฆน สสงฺโฆ, ตสฺมิํ สสงฺเฆฯ สยนา วุฏฺฐหิตฺวานาติ นิปนฺนฏฺฐานโต กลลโต อุฏฺฐหิตฺวาฯ ปลฺลงฺกํ อาภุชินฺติ กตปลฺลงฺโก หุตฺวา ปุปฺผราสิมฺหิ นิสีทินฺติ อตฺโถฯ ‘‘หฏฺโฐ หฏฺเฐน จิตฺเตน, อาสนา วุฏฺฐหิํ ตทา’’ติปิ ปาโฐ, โส อุตฺตานตฺโถวฯ

ปีติยา จ อภิสฺสนฺโนติ ปีติปริปฺผุโฏฯ วสีภูโตติ วสีภาวปฺปตฺโตฯ ฌาเนติ รูปาวจรารูปาวจรฌาเนสุฯ สหสฺสิยมฺหีติ ทสสหสฺสิยํฯ โลกมฺหีติ โลกธาตุยาฯ เม สมาติ มยา สทิสาฯ อวิเสเสน ‘‘เม สมา นตฺถี’’ติ วตฺวา อิทานิ ตเมว นิยเมนฺโต ‘‘อสโม อิทฺธิธมฺเมสู’’ติ อาหฯ ตตฺถ อิทฺธิธมฺเมสูติ ปญฺจสุ อิทฺธิธมฺเมสูติ อตฺโถฯ อลภินฺติ ปฏิลภิํฯ อีทิสํ สุขนฺติ อีทิสํ โสมนสฺสํฯ

อถ สุเมธตาปโส ทสพลสฺส พฺยากรณํ สุตฺวา พุทฺธภาวํ กรตลคตกาลมิว มญฺญมาโน ปมุทิตหทโย ทสสุ โลกธาตุสหสฺเสสุ สุทฺธาวาสมหาพฺรหฺมาโน อตีตพุทฺธทสฺสาวิโน นิยตโพธิสตฺตานํ พฺยากรเณ อุปฺปชฺชมานปาฏิหาริยทสฺสเนน ตถาคตวจนสฺส อวิตถตํ ปกาเสนฺโต มํ ปริโตสยนฺตา อิมา คาถาโย อาหํสูติ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘ปลฺลงฺกาภุชเน มยฺห’’นฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ปลฺลงฺกาภุชเน มยฺหนฺติ มม ปลฺลงฺกาภุชเนฯ อยเมว วา ปาโฐฯ ทสสหสฺสาธิวาสิโนติ ทสสหสฺสิวาสิโน มหาพฺรหฺมาโนฯ ยา ปุพฺเพติ ยานิ ปุพฺเพ, วิภตฺติโลปํ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปลฺลงฺกวรมาภุเชติ วรปลฺลงฺกาภุชเนฯ นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺตีติ นิมิตฺตานิ ปทิสฺสิํสูติ อตฺโถฯ อตีตวจเน วตฺตพฺเพ วตฺตมานวจนํ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ วุตฺตํ, อตีตวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ตานิ อชฺช ปทิสฺสเรติ ปุพฺเพปิ นิยตโพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกาภุชเน ยานิ นิมิตฺตานิ อุปฺปชฺชิํสุ, ตานิ นิมิตฺตานิ อชฺช ปทิสฺสเรฯ ตสฺมา ตฺวํ ธุวเมว พุทฺโธ ภวิสฺสสีติ อตฺโถฯ น ปน ตานิเยว นิมิตฺตานิ อุปฺปชฺชิํสุ, ตํสทิสตฺตา ‘‘ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สีตนฺติ สีตตฺตํฯ พฺยปคตนฺติ คตํ วิคตํฯ ตานีติ สีตวิคมนอุณฺหุปสมนานีติ อตฺโถฯ นิสฺสทฺทาติ อสทฺทา อนิคฺโฆสาฯ นิรากุลาติ อนากุลา, อยเมว วา ปาโฐฯ น สนฺทนฺตีติ น วหนฺติ นปฺปวตฺตนฺติฯ สวนฺติโยติ นทิโยฯ ตานีติ อวายนอสนฺทนานิฯ ถลชาติ ปถวิตลปพฺพตรุกฺเขสุ ชาตานิฯ ทกชาติ โอทกานิ ปุปฺผานิฯ ปุปฺผนฺตีติ ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ ปุปฺผิํสุ, อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เตปชฺช ปุปฺผิตานีติ ตานิ ปุปฺผานิ อชฺช ปุปฺผิตานีติ อตฺโถฯ

ผลภาราติ ผลธราฯ เตปชฺชาติ เตปิ อชฺช, ปุลฺลิงฺควเสน ‘‘เตปี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ลตา วา รุกฺขา วา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ผลิตาติ สญฺชาตผลาฯ อากาสฏฺฐา จ ภูมฏฺฐา จาติ อากาสคตา จ ภูมิคตา จ รตนานีติ มุตฺตาทีนิ รตนานิฯ โชตนฺตีติ โอภาสนฺติฯ มานุสฺสกาติ มนุสฺสานํ สนฺตกา มานุสฺสกาฯ ทิพฺพาติ เทวานํ สนฺตกา ทิพฺพาฯ ตุริยาติ อาตตํ วิตตํ อาตตวิตตํ สุสิรํ ฆนนฺติ ปญฺจ ตุริยานิฯ ตตฺถ อาตตํ นาม จมฺมปริโยนทฺเธสุ เภริอาทีสุ เอกตลตุริยํฯ วิตตํ นาม อุภยตลํฯ อาตตวิตตํ นาม สพฺพโต ปริโยนทฺธํ มหติวลฺลกิอาทิกํฯ สุสิรํ นาม วํสาทิกํฯ ฆนํ นาม สมฺมตาฬาทิกํฯ วชฺชนฺตีติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วชฺชิํสุ, อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ เวทิตพฺพํฯ เอส นโย อุปริ อีทิเสสุ วจเนสุปิฯ อภิรวนฺตีติ ตตฺร ตตฺร กุสเลหิ สุมุญฺจิตา สุปฺปตาฬิตา สุวาทิตา วิย อภิรวนฺติ, อภินทนฺตีติ อตฺโถฯ

วิจิตฺตปุปฺผาติ วิจิตฺรานิ นานาคนฺธวณฺณานิ ปุปฺผานิฯ อภิวสฺสนฺตีติ อภิวสฺสิํสุ, นิปติํสูติ อตฺโถฯ เตปีติ ตานิปิ วิจิตฺรปุปฺผานิ อภิวสฺสนฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, เทวพฺรหฺมคเณหิ โอกิริยมานานีติ อธิปฺปาโยฯ อาภุชตีติ โอสกฺกติฯ เตปชฺชุโภติ เตปิ อชฺช อุโภ มหาสมุทฺททสสหสฺสิโยฯ อภิรวนฺตีติ อภินทนฺติฯ นิรเยติ นิรเยสุฯ ทสสหสฺสาติ อเนกทสสหสฺสาฯ นิพฺพนฺตีติ สมฺมนฺติ, สนฺติํ อุเปนฺตีติ อตฺโถฯ ตารกาติ นกฺขตฺตานิ ฯ เตปิ อชฺช ปทิสฺสนฺตีติ เตปิ สูริยสฺส วิมลภาวา ตารกา อชฺช ทิวา ทิสฺสนฺติฯ

อโนวฏฺเฐนาติ อโนวฏฺเฐ, ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํฯ อถ วา อโนวฏฺเฐติ อนภิวฏฺเฐปิฯ นาติ นิปาตมตฺตํ ‘‘สุตฺวา น ทูตวจน’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ตมฺปชฺชุพฺภิชฺชเตติ ตมฺปิ อุทกํ อชฺช อุพฺภิชฺชติ, อุพฺภิชฺชิตฺวา อุฏฺฐหตีติ อตฺโถฯ มหิยาติ ปถวิยา, นิสฺสกฺกวจนํฯ ตาราคณาติ คหนกฺขตฺตาทโย สพฺเพ ตารคณาฯ นกฺขตฺตาติ นกฺขตฺตตารกา จฯ คคนมณฺฑเลติ สกลคคนมณฺฑลํ วิโรจนฺตีติ อตฺโถฯ พิลาสยาติ พิลาสยา อหินกุลกุมฺภีลโคธาทโยฯ ทรีสยาติ ฌราสยาฯ อยเมว วา ปาโฐฯ นิกฺขมนฺตีติ นิกฺขมิํสุฯ สกาสยาติ อตฺตโน อตฺตโน อาสยโตฯ ‘‘ตทาสยา’’ติปิ ปาโฐฯ ตสฺส ตทา ตสฺมิํ กาเล, อาสยโต, พิลโตติ อตฺโถฯ ฉุทฺธาติ สุฉุทฺธา สุวุทฺธาริตา, นิกฺขนฺตาติ อตฺโถฯ

อรตีติ อุกฺกณฺฐาฯ สนฺตุฏฺฐาติ ปรเมน สนฺตุฏฺเฐน สนฺตุฏฺฐาฯ วินสฺสตีติ วิคจฺฉติฯ ราโคติ กามราโคฯ ตทา ตนุ โหตีติ โอรมตฺตโก โหติ, อิมินา ปริยุฏฺฐานาภาวํ ทีเปติฯ วิหตาติ วินฏฺฐาฯ ตทาติ ปุพฺเพ, โพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกาภุชเนติ อตฺโถฯ น ภวตีติ น โหติฯ อชฺชเปตนฺติ อชฺช ตว ปลฺลงฺกาภุชเนปิ เอตํ ภยํ น โหเตวาติ อตฺโถฯ เตน ลิงฺเคน ชานามาติ เตน การเณน สพฺเพว มยํ ชานาม, ยํ ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสีติ อตฺโถฯ

อนุทฺธํสตีติ น อุคฺคจฺฉติฯ อนิฏฺฐคนฺโธติ ทุคฺคนฺโธฯ ปกฺกมตีติ ปกฺกมิ วิคจฺฉิฯ ปวายตีติ ปวายิฯ โสปชฺชาติ โสปิ ทิพฺพคนฺโธ อชฺชฯ ปทิสฺสนฺตีติ ปทิสฺสิํสุฯ เตปชฺชาติ เตปิ สพฺเพ เทวา อชฺชฯ

ยาวตาติ ปริจฺเฉทนตฺเถ นิปาโต, ยตฺตกาติ อตฺโถฯ กุฏฺฏาติ ปาการาฯ น โหนฺตาวรณาติ อาวรณกรา น อเหสุํฯ ตทาติ ปุพฺเพฯ อากาสภูตาติ เต กุฏฺฏกวาฏปพฺพตา อาวรณํ ติโรกรณํ กาตุํ อสกฺโกนฺตา, อชฏากาสภูตาติ อตฺโถฯ จุตีติ มรณํฯ อุปปตฺตีติ ปฏิสนฺธิคฺคหณํฯ ขเณติ ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกาภุชนกฺขเณฯ น วิชฺชตีติ นาโหสิฯ ตานิปชฺชาติ ตานิปิ อชฺช จวนภวนานีติ อตฺโถฯ มา นิวตฺตีติ มา ปฏิกฺกมิฯ อภิกฺกมาติ ปรกฺกมฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ตโต สุเมธปณฺฑิโต ทีปงฺกรสฺส ทสพลสฺส จ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตานญฺจ วจนํ สุตฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย สญฺชาตุสฺสาโห หุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘พุทฺธา นาม อโมฆวจนา, นตฺถิ พุทฺธานํ กถาย อญฺญถตฺตํฯ ยถา หิ อากาเส ขิตฺตสฺส เลฑฺฑุสฺส ปตนํ ธุวํ, ชาตสฺส มรณํ, อรุเณ อุคฺคเต สูริยสฺส อพฺภุคฺคมนํ, อาสยา นิกฺขนฺตสฺส สีหสฺส สีหนาทนทนํ, ครุคพฺภาย อิตฺถิยา ภารโมโรปนํ ธุวํ อวสฺสมฺภาวี, เอวเมว พุทฺธานํ วจนํ นาม ธุวํ อโมฆํ, อทฺธา อหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามีติฯ เตน วุตฺตํ –

[108]

‘‘พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา, ทสสหสฺสีนจูภยํ;

ตุฏฺฐหฏฺโฐ ปมุทิโต, เอวํ จินฺเตสหํ ตทาฯ

[109]

‘‘อทฺเวชฺฌวจนา พุทฺธา, อโมฆวจนา ชินา;

วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํฯ

[110]

‘‘ยถา ขิตฺตํ นเภ เลฑฺฑุ, ธุวํ ปตติ ภูมิยํ;

ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ;

วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํฯ

[111]

‘‘ยถาปิ สพฺพสตฺตานํ, มรณํ ธุวสสฺสตํ;

ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ;

วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํฯ

[112]

‘‘ยถา รตฺติกฺขเย ปตฺเต, สูริยุคฺคมนํ ธุวํ;

ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ;

วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํฯ

[113]

‘‘ยถา นิกฺขนฺตสยนสฺส, สีหสฺส นทนํ ธุวํ;

ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ;

วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํฯ

[114]

‘‘ยถา อาปนฺนสตฺตานํ, ภารโมโรปนํ ธุวํ;

ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ;

วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวามห’’นฺติฯ

ตตฺถ พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา, ทสสหสฺสี น จูภยนฺติ ทีปงฺกรสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส จ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตานญฺจ วจนํ สุตฺวาฯ อุภยนฺติ อุภเยสํ, สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, อุภยวจนํ วาฯ เอวํ จินฺเตสหนฺติ เอวํ จินฺเตสิํ อหํฯ

อทฺเวชฺฌวจนาติ ทฺเวธา อปฺปวตฺตวจนา, เอกํสวจนาติ อตฺโถฯ ‘‘อจฺฉิทฺทวจนา’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺส นิทฺโทสวจนาติ อตฺโถฯ อโมฆวจนาติ อวิตถวจนาฯ วิตถนฺติ วิตถวจนํ นตฺถีติ อตฺโถฯ ธุวํ พุทฺโธ ภวามหนฺติ อหํ เอกํเสเนว พุทฺโธ ภวิสฺสามีติ นิยตวเสน อวสฺสมฺภาวิวเสน จ วตฺตมานวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สูริยุคฺคมนนฺติ สูริยสฺส อุทยนํ, อยเมว วา ปาโฐฯ ธุวสสฺสตนฺติ เอกํสภาวี เจว สสฺสตญฺจฯ นิกฺขนฺตสยนสฺสาติ สยนโต นิกฺขนฺตสฺสฯ อาปนฺนสตฺตานนฺติ ครุคพฺภานํ, คพฺภินีนนฺติ อตฺโถฯ ภารโมโรปนนฺติ ภารโอโรปนํ, คพฺภสฺส โอโรปนนฺติ อตฺโถฯ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติฯ

‘‘สฺวาหํ อทฺธา พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ เอวํ กตสนฺนิฏฺฐาโน พุทฺธการเก ธมฺเม อุปธาเรตุํ – ‘‘กหํ นุ โข พุทฺธการกา ธมฺมา’’ติ, อุทฺธํ อโธ ทิสาสุ วิทิสาสูติ อนุกฺกเมน สกลํ ธมฺมธาตุํ วิจินนฺโต ปุพฺเพ โปราณเกหิ โพธิสตฺเตหิ อาเสวิตนิเสวิตํ ปฐมํ ทานปารมิํ ทิสฺวา เอวํ อตฺตานํ โอวทิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย ปฐมํ ทานปารมิํ ปูเรยฺยาสิฯ ยถา หิ นิกุชฺชิโต อุทกกุมฺโภ นิสฺเสสํ กตฺวา อุทกํ วมติเยว น ปจฺจาหรติ, เอวเมว ธนํ วา ยสํ วา ปุตฺตทารํ วา องฺคปจฺจงฺคํ วา อโนโลเกตฺวา สพฺพตฺถ ยาจกานํ สพฺพํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ นิสฺเสสํ กตฺวา ททมาโน โพธิมูเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ปฐมํ ทานปารมิํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[115]

‘‘หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม, วิจินามิ อิโต จิโต;

อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา, ยาวตา ธมฺมธาตุยาฯ

[116]

‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, ปฐมํ ทานปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อนุจิณฺณํ มหาปถํฯ

[117]

‘‘อิมํ ตฺวํ ปฐมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ทานปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธิํ ปตฺตุมิจฺฉสิฯ

[118]

‘‘ยถาปิ กุมฺโภ สมฺปุณฺโณ, ยสฺส กสฺสจิ อโธ กโต;

วมเตวุทกํ นิสฺเสสํ, น ตตฺถ ปริรกฺขติฯ

[119]

‘‘ตเถว ยาจเก ทิสฺวา, หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิเม;

ททาหิ ทานํ นิสฺเสสํ, กุมฺโภ วิย อโธ กโต’’ติฯ

ตตฺถ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตฯ พุทฺธกเร ธมฺเมติ พุทฺธตฺตกเร ธมฺเมฯ พุทฺธตฺตกรา นาม ธมฺมา ทานปารมิตาทโย ทส ธมฺมาฯ วิจินามีติ วิจินิสฺสามิ, วีมํสิสฺสามิ อุปปริกฺขิสฺสามีติ อตฺโถฯ อิโต จิโตติ อิโต อิโต, อยเมว วา ปาโฐฯ ตตฺถ ตตฺถ วิจินามีติ อตฺโถฯ อุทฺธนฺติ เทวโลเกฯ อโธติ มนุสฺสโลเกฯ ทส ทิสาติ ทสสุ ทิสาสุ; กตฺถ นุ โข เต พุทฺธการกธมฺมา อุทฺธํ อโธ ติริยํ ทิสาสุ วิทิสาสูติ อธิปฺปาโยฯ ยาวตา ธมฺมธาตุยาติ เอตฺถ ยาวตาติ ปริจฺเฉทวจนํฯ ธมฺมธาตุยาติ สภาวธมฺมสฺส, ปวตฺตนีติ วจนเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยาวติกา สภาวธมฺมานํ กามรูปารูปธมฺมานํ ปวตฺติ, ตาวติกํ วิจินิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติฯ

วิจินนฺโตติ วีมํสนฺโต อุปปริกฺขนฺโตฯ ปุพฺพเกหีติ โปราเณหิ โพธิสตฺเตหิฯ อนุจิณฺณนฺติ อชฺฌาจิณฺณํ อาเสวิตํฯ สมาทิยาติ สมาทิยนํ กโรหิ, อชฺช ปฏฺฐาย อยํ ปฐมํ ทานปารมี ปูเรตพฺพา มยาติ เอวํ สมาทิยาติ อตฺโถฯ ทานปารมิตํ คจฺฉาติ ทานปารมิํ คจฺฉ, ปูรยาติ อตฺโถฯ ยทิ โพธิํ ปตฺตุมิจฺฉสีติ โพธิมูลมุปคนฺตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ ปตฺตุํ อิจฺฉสิ เจฯ ยสฺส กสฺสจีติ อุทกสฺส วา ขีรสฺส วา ยสฺส กสฺสจิ สมฺปุณฺโณฯ

สมฺปุณฺณสทฺทโยเค สติ สามิวจนํ อิจฺฉนฺติ สทฺทวิทูฯ กรณตฺเถ วา สามิวจนํ, เยน เกนจีติ อตฺโถฯ อโธ กโตติ เหฏฺฐามุขีกโตฯ น ตตฺถ ปริรกฺขตีติ ตสฺมิํ วมเน น ปริรกฺขติ, นิสฺเสสํ อุทกํ วมเตวาติ อตฺโถฯ หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิเมติ หีนมชฺฌิมปณีเตฯ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ กุมฺโภ วิย อโธ กโตติ เหฏฺฐามุขีกโต วิย กุมฺโภฯ ยาจเก อุปคเต ทิสฺวา – ‘‘ตฺวํ, สุเมธ, อตฺตโน อนวเสเสตฺวา สพฺพธนปริจฺจาเคน ทานปารมิํ, องฺคปริจฺจาเคน อุปปารมิํ, ชีวิตปริจฺจาเคน ปรมตฺถปารมิญฺจ ปูเรหี’’ติ เอวํ อตฺตนาว อตฺตานํ โอวทิฯ

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการเกหิ ธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ทุติยํ สีลปารมิํ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย สีลปารมิํ ปูเรยฺยาสิฯ ยถา จมรี มิโค นาม ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา อตฺตโน วาลเมว รกฺขติ, เอวํ ตฺวมฺปิ อิโต ปฏฺฐาย ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา สีลเมว รกฺขนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ทุติยํ สีลปารมิํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[120]

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนาฯ

[121]

‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, ทุติยํ สีลปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[122]

‘‘อิมํ ตฺวํ ทุติยํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

สีลปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธิํ ปตฺตุมิจฺฉสิฯ

[123]

‘‘ยถาปิ จมรี วาลํ, กิสฺมิญฺจิ ปฏิลคฺคิตํ;

อุเปติ มรณํ ตตฺถ, น วิโกเปติ วาลธิํฯ

[124]

‘‘ตเถว ตฺวํ จตูสุ ภูมีสุ, สีลานิ ปริปูรย;

ปริรกฺข สพฺพทา สีลํ, จมรี วิย วาลธิ’’นฺติฯ

ตตฺถ น เหเตติ น หิ เอเตเยวฯ โพธิปาจนาติ มคฺคปริปาจนา สพฺพญฺญุตญฺญาณปริปาจนา วาฯ

ทุติยํ สีลปารมินฺติ สีลํ นาม สพฺเพสํ กุสลธมฺมานํ ปติฏฺฐา, สีเล ปติฏฺฐิโต กุสลธมฺเมหิ น ปริหายติ, สพฺเพปิ โลกิยโลกุตฺตรคุเณ ปฏิลภติฯ ตสฺมา สีลปารมี ปูเรตพฺพาติ ทุติยํ สีลปารมิํ อทฺทกฺขินฺติ อตฺโถฯ

อาเสวิตนิเสวิตนฺติ ภาวิตญฺเจว พหุลีกตญฺจฯ จมรีติ จมรี มิโคฯ กิสฺมิญฺจีติ ยตฺถ กตฺถจิ รุกฺขลตากณฺฏกาทีสุ อญฺญตรสฺมิํฯ ปฏิลคฺคิตนฺติ ปฏิวิลคฺคิตํฯ ตตฺถาติ ยตฺถ วิลคฺคิตํ, ตตฺเถว ฐตฺวา มรณํ อุปคจฺฉติฯ น วิโกเปตีติ น ฉินฺทติฯ วาลธินฺติ วาลํ ฉินฺทิตฺวา น คจฺฉติ, ตตฺเถว มรณํ อุเปตีติ อตฺโถฯ

จตูสุ ภูมีสุ สีลานีติ จตูสุ ฐาเนสุ วิภตฺตสีลานิ, ปาติโมกฺขสํวรอินฺทฺริยสํวรอาชีวปาริสุทฺธิปจฺจยสนฺนิสฺสิตวเสนาติ อตฺโถฯ ภูมิวเสน ปน ทฺวีสุเยว ภูมีสุ ปริยาปนฺนํ ตมฺปิ จตุสีลเมวาติฯ ปริปูรยาติ ขณฺฑฉิทฺทสพลาทิอภาเวน ปริปูรยฯ สพฺพทาติ สพฺพกาลํฯ จมรี วิยาติ จมรี มิโค วิยฯ เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการเกหิ ธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ตติยํ เนกฺขมฺมปารมิํ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย เนกฺขมฺมปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิฯ ยถาปิ สุจิรํ พนฺธนาคาเร วสมาโน ปุริโส น ตตฺถ สิเนหํ กโรติ, อถ โข อุกฺกณฺฐิโต อวสิตุกาโม โหติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺพภเว พนฺธนาคารสทิเส กตฺวา ปสฺส, สพฺพภเวหิ อุกฺกณฺฐิโต มุจฺจิตุกาโม หุตฺวา เนกฺขมฺมาภิมุโขว โหติ, เอวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ตติยํ เนกฺขมฺมปารมิํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[125]

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนาฯ

[126]

‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, ตติยํ เนกฺขมฺมปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[127]

‘‘อิมํ ตฺวํ ตติยํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

เนกฺขมฺมปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธิํ ปตฺตุมิจฺฉสิฯ

[128]

‘‘ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส, จิรวุฏฺโฐ ทุขฏฺฏิโต;

น ตตฺถ ราคํ ชเนติ, มุตฺติํเยว คเวสติฯ

[129]

‘‘ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว, ปสฺส อนฺทุฆเร วิย;

เนกฺขมฺมาภิมุโข โหติ, ภวโต ปริมุตฺติยา’’ติฯ

ตตฺถ อนฺทุฆเรติ พนฺธนาคาเรฯ จิรวุฏฺโฐติ จิรกาลํ วุฏฺโฐฯ ทุขฏฺฏิโตติ ทุกฺขปีฬิโตฯ น ตตฺถ ราคํ ชเนตีติ ตตฺถ อนฺทุฆเร ราคํ สิเนหํ น ชเนติ น อุปฺปาเทติฯ ‘‘อิมํ อนฺทุฆรํ มุญฺจิตฺวา นาหํ อญฺญตฺถ คมิสฺสามี’’ติ เอวํ ตตฺถ ราคํ น ชเนติ, กินฺตุ มุตฺติํเยว โมกฺขเมว คเวสตีติ อธิปฺปาโยฯ เนกฺขมฺมาภิมุโขติ นิกฺขมนาภิมุโข โหติฯ ภวโตติ สพฺพภเวหิฯ ปริมุตฺติยาติ ปริโมจนตฺถายฯ เนกฺขมฺมาภิมุโข หุตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสี’’ติปิ ปาโฐฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต จตุตฺถํ ปญฺญาปารมิํ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย ปญฺญาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิฯ หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺเฐสุ กญฺจิ อวชฺเชตฺวา สพฺเพปิ ปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺเฉยฺยาสิฯ ยถาปิ ปิณฺฑจาริโก ภิกฺขุ หีนาทิเภเทสุ กุเลสุ กิญฺจิ กุลํ อวิวชฺเชตฺวา ปฏิปาฏิยา ปิณฺฑาย จรนฺโต ขิปฺปํ ยาปนมตฺตํ ลภติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺเพ ปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ จตุตฺถํ ปญฺญาปารมิํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[130]

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนาฯ

[131]

‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, จตุตฺถํ ปญฺญาปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[132]

‘‘อิมํ ตฺวํ จตุตฺถํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ปญฺญาปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธิํ ปตฺตุมิจฺฉสิฯ

[133]

‘‘ยถา หิ ภิกฺขุ ภิกฺขนฺโต, หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิเม;

กุลานิ น วิวชฺเชนฺโต, เอวํ ลภติ ยาปนํฯ

[134]

‘‘ตเถว ตฺวํ สพฺพกาลํ, ปริปุจฺฉํ พุธํ ชนํ;

ปญฺญาย ปารมิํ คนฺตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสี’’ติฯ

ตตฺถ ภิกฺขนฺโตติ ปิณฺฑาย จรนฺโตฯ หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิเมติ หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิมานิ กุลานีติ อตฺโถฯ ลิงฺควิปริยาโส กโตฯ น วิวชฺเชนฺโตติ น ปริหรนฺโต, ฆรปฏิปาฏิํ มุญฺจิตฺวา จรนฺโต วิวชฺเชติ นาม, เอวมกตฺวาติ อตฺโถฯ ยาปนนฺติ ยาปนมตฺตํ ปาณธารณํ อาหารํ ลภตีติ อตฺโถฯ ปริปุจฺฉนฺติ – ‘‘กิํ, ภนฺเต, กุสลํ, กิํ อกุสลํ; กิํ สาวชฺชํ, กิํ อนวชฺช’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 3.84, 216) นเยน ตตฺถ ตตฺถ อภิญฺญาเต ปณฺฑิเต ชเน อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉนฺโตติ อตฺโถฯ พุธํ ชนนฺติ ปณฺฑิตํ ชนํฯ ‘‘พุเธ ชเน’’ติปิ ปาโฐฯ ปญฺญาย ปารมินฺติ ปญฺญาย ปารํฯ ‘‘ปญฺญาปารมิตํ คนฺตฺวา’’ติปิ ปาโฐฯ เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติฯ

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ปญฺจมํ วีริยปารมิํ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย วีริยปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิฯ ยถาปิ สีโห มิคราชา สพฺพอิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริโย โหติ, เอวํ ตฺวมฺปิ สพฺพภเวสุ สพฺพอิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริโย อโนลีนวีริโย สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ปญฺจมํ วีริยปารมิํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[135]

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนาฯ

[136]

‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, ปญฺจมํ วีริยปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[137]

‘‘อิมํ ตฺวํ ปญฺจมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

วีริยปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธิํ ปตฺตุมิจฺฉสิฯ

[138]

‘‘ยถาปิ สีโห มิคราชา, นิสชฺชฏฺฐานจงฺกเม;

อลีนวีริโย โหติ, ปคฺคหิตมโน สทาฯ

[139]

‘‘ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว, ปคฺคณฺห วีริยํ ทฬฺหํ;

วีริยปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสี’’ติฯ

ตตฺถ อลีนวีริโยติ อโนลีนวีริโยฯ สพฺพภเวติ ชาตชาตภเว, สพฺเพสุ ภเวสูติ อตฺโถฯ อารทฺธวีริโย หุตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสีติปิ ปาโฐฯ เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติฯ

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ฉฏฺฐมํ ขนฺติปารมิํ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย ขนฺติปารมิํ ปริปูเรยฺยาสิ, สมฺมานเนปิ อวมานเนปิ ขโมว ภเวยฺยาสิฯ ยถา หิ ปถวิยํ นาม สุจิมฺปิ ปกฺขิปนฺติ อสุจิมฺปิ, น จ เตน ปถวี สิเนหํ วา ปฏิฆํ วา กโรติ, ขมติ สหติ อธิวาเสติเยว, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺเพสํ สมฺมานนาวมานเนสุ ขโม สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ฉฏฺฐมํ ขนฺติปารมิํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[140]

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนาฯ

[141]

‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, ฉฏฺฐมํ ขนฺติปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[142]

‘‘อิมํ ตฺวํ ฉฏฺฐมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ตตฺถ อทฺเวชฺฌมานโส, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสิฯ

[143]

‘‘ยถาปิ ปถวี นาม, สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ จ;

สพฺพํ สหติ นิกฺเขปํ, น กโรติ ปฏิฆํ ตยาฯ

[144]

‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ สพฺเพสํ, สมฺมานาวมานกฺขโม;

ขนฺติปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสี’’ติฯ

ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ขนฺติปารมิยํฯ อทฺเวชฺฌมานโสติ เอกํสมานโสฯ สุจิมฺปีติ จนฺทนกุงฺกุมคนฺธมาลาทิสุจิมฺปิฯ อสุจิมฺปีติ อหิกุกฺกุรมนุสฺสกุณปคูถมุตฺตเขฬสิงฺฆาณิกาทิอสุจิมฺปิฯ สหตีติ ขมติ, อธิวาเสติฯ นิกฺเขปนฺติ นิกฺขิตฺตํฯ ปฏิฆนฺติ โกธํฯ ตยาติ ตาย วุตฺติยา, ตาย นิกฺขิตฺตตาย วาฯ ‘‘ปฏิฆํ ทย’’นฺติปิ ปาโฐ, ตสฺส เตน นิกฺเขเปน ปฏิฆานุโรธํ น กโรตีติ อตฺโถฯ สมฺมานาวมานกฺขโมติ สพฺเพสํ สมฺมานนาวมานนสโห ตฺวมฺปิ ภวาติ อตฺโถฯ ‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ สพฺพภเว, สมฺมานนวิมานกฺขโม’’ติปิ ปฐนฺติฯ ‘‘ขนฺติยา ปารมิํ คนฺตฺวา’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺสา ขนฺติยา ปารมิปูรณวเสน คนฺตฺวาติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติฯ อิโต ปรํ เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา ยตฺถ ยตฺถ วิเสโส อตฺถิ, ตํ ตเมว วตฺวา ปาฐนฺตรํ ทสฺเสตฺวา คมิสฺสามาติฯ

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต สตฺตมํ สจฺจปารมิํ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย สจฺจปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, อสนิยา มตฺถเก ปตมานายปิ ธนาทีนํ อตฺถาย ฉนฺทาทีนํ วเสน สมฺปชานมุสาวาทํ นาม มา ภาสิฯ ยถาปิ โอสธีตารกา นาม สพฺพอุตูสุ อตฺตโน คมนวีถิํ วิชหิตฺวา อญฺญาย วีถิยา น คจฺฉติ, สกวีถิยาว คจฺฉติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สจฺจํ ปหาย มุสาวาทํ นาม อวทนฺโตเยว พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ สตฺตมํ สจฺจปารมิํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[145]

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนาฯ

[146]

‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, สตฺตมํ สจฺจปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[147]

‘‘อิมํ ตฺวํ สตฺตมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ตตฺถ อทฺเวชฺฌวจโน, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสิฯ

[148]

‘‘ยถาปิ โอสธี นาม, ตุลาภูตา สเทวเก;

สมเย อุตุวสฺเส วา, น โวกฺกมติ วีถิโตฯ

[149]

‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ สจฺเจสุ, มา โวกฺกม หิ วีถิโต;

สจฺจปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสี’’ติฯ

ตตฺถ ตตฺถาติ สจฺจปารมิยํฯ อทฺเวชฺฌวจโนติ อวิตถวจโนฯ โอสธี นามาติ โอสธีตารกา, โอสธคหเณ โอสธีตารกํ อุทิตํ ทิสฺวา โอสธํ คณฺหนฺติฯ ตสฺมา ‘‘โอสธีตารกา’’ติ วุจฺจติฯ ตุลาภูตาติ ปมาณภูตาฯ สเทวเกติ สเทวกสฺส โลกสฺสฯ สมเยติ วสฺสสมเยฯ อุตุวสฺเสติ เหมนฺตคิมฺเหสุฯ ‘‘สมเย อุตุวฏฺเฏ’’ติปิ ปาโฐฯ ตสฺส สมเยติ คิมฺเหฯ อุตุวฏฺเฏติ เหมนฺเต จ วสฺสาเน จาติ อตฺโถฯ น โวกฺกมติ วีถิโตติ ตํ ตํ อุตุมฺหิ อตฺตโน คมนวีถิโต น โวกฺกมติ น วิคจฺฉติ, ฉ มาเส ปจฺฉิมํ ทิสํ คจฺฉติ, ฉ มาเส ปุพฺพํ ทิสํ คจฺฉตีติฯ อถ วา โอสธี นามาติ สิงฺคิเวรปิปฺผลิมริจาทิกํ โอสธํฯ

น โวกฺกมตีติ ยํ ยํ ผลทานสมตฺถํ โอสธํ, ตํ ตํ ผลทานํ โอกฺกมฺม อตฺตโน ผลํ อทตฺวา น นิวตฺตติฯ วีถิโตติ คมนวีถิโต, ปิตฺตหโร ปิตฺตํ หรเตว, วาตหโร วาตํ หรเตว, เสมฺหหโร เสมฺหํ หรเตวาติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติฯ

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต อฏฺฐมํ อธิฏฺฐานปารมิํ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย อธิฏฺฐานปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, ยํ อธิฏฺฐาสิ, ตสฺมิํ อธิฏฺฐาเน นิจฺจโล ภเวยฺยาสิ, ยถา ปพฺพโต นาม สพฺพทิสาสุ วาเต ปหรนฺเตปิ น กมฺปติ น จลติ, อตฺตโน ฐาเนเยว ติฏฺฐติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ อตฺตโน อธิฏฺฐาเน นิจฺจโล โหนฺโตว พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ อฏฺฐมํ อธิฏฺฐานปารมิํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสีติฯ เตน วุตฺตํ –

[150]

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนาฯ

[151]

‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, อฏฺฐมํ อธิฏฺฐานปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[152]

‘‘อิมํ ตฺวํ อฏฺฐมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ตตฺถ ตฺวํ อจโล หุตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสิฯ

[153]

‘‘ยถาปิ ปพฺพโต เสโล, อจโล สุปฺปติฏฺฐิโต;

น กมฺปติ ภุสวาเตหิ, สกฏฺฐาเนว ติฏฺฐติฯ

[154]

‘‘ตตฺเถว ตฺวมฺปิ อธิฏฺฐาเน, สพฺพทา อจโล ภว;

อธิฏฺฐานปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสี’’ติฯ

ตตฺถ เสโลติ สิลามโยฯ อจโลติ นิจฺจโล สุปฺปติฏฺฐิโตติ อจลตฺตาว สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิโตฯ ‘‘ยถาปิ ปพฺพโต อจโล, นิขาโต สุปฺปติฏฺฐิโต’’ติปิ ปาโฐฯ ภุสวาเตหีติ พลววาเตหิฯ สกฏฺฐาเนวาติ อตฺตโน ฐาเนเยว, ยถาฐิตฏฺฐาเนเยวาติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติฯ

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต นวมํ เมตฺตาปารมิํ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย เมตฺตาปารมิํ ปูเรยฺยาสิ, หิเตสุปิ อหิเตสุปิ เอกจิตฺโตว ภเวยฺยาสิฯ ยถาปิ อุทกํ นาม ปาปชนสฺสปิ กลฺยาณชนสฺสปิ สีตภาวํ เอกสทิสํ กตฺวา ผรติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตจิตฺเตน เอกจิตฺโตว หุตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ นวมํ เมตฺตาปารมิํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสีติฯ เตน วุตฺตํ –

[155]

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนาฯ

[156]

‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, นวมํ เมตฺตาปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[157]

‘‘อิมํ ตฺวํ นวมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

เมตฺตาย อสโม โหติ, ยทิ โพธิํ ปตฺตุมิจฺฉสิฯ

[158]

‘‘ยถาปิ อุทกํ นาม, กลฺยาเณ ปาปเก ชเน;

สมํ ผรติ สีเตน, ปวาเหติ รโชมลํฯ

[159]

‘‘ตเถว ตฺวํ หิตาหิเต, สมํ เมตฺตาย ภาวย;

เมตฺตาปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสี’’ติฯ

ตตฺถ อสโม โหหีติ เมตฺตาภาวนาย อสทิโส โหหิฯ ตตฺถ ‘‘ตฺวํ สมสโม โหหี’’ติปิ ปาโฐ, โส อุตฺตานตฺโถวฯ สมนฺติ ตุลฺยํฯ ผรตีติ ผุสติฯ ปวาเหตีติ วิโสเธติฯ รโชติ อาคนฺตุกรชํฯ มลนฺติ สรีเร อุฏฺฐิตํ เสทมลาทิํฯ ‘‘รชมล’’นฺติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ หิตาหิเตติ หิเต จ อหิเต จ, มิตฺเต จ อมิตฺเต จาติ อตฺโถฯ เมตฺตาย ภาวยาติ เมตฺตํ ภาวย วฑฺเฒหิฯ เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานเมวาติฯ

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ทสมํ อุเปกฺขาปารมิํ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย อุเปกฺขาปารมิํ ปริปูเรยฺยาสิ, สุเขปิ ทุกฺเขปิ มชฺฌตฺโตว ภเวยฺยาสิฯ ยถาปิ ปถวี นาม สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ จ ปกฺขิปมาเน มชฺฌตฺตาว โหติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเขสุ มชฺฌตฺโตว โหนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ทสมํ อุเปกฺขาปารมิํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[160]

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนาฯ

[161]

‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, ทสมํ อุเปกฺขาปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[162]

‘‘อิมํ ตฺวํ ทสมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ตุลาภูโต ทฬฺโห หุตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสิฯ

[163]

‘‘ยถาปิ ปถวี นาม, นิกฺขิตฺตํ อสุจิํ สุจิํ;

อุเปกฺขติ อุโภเปเต, โกปานุนยวชฺชิตาฯ

[164]

‘‘ตเถว ตฺวํ สุขทุกฺเข, ตุลาภูโต สทา ภว;

อุเปกฺขาปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสี’’ติฯ

ตตฺถ ตุลาภูโตติ มชฺฌตฺตภาเว ฐิโต ยถา ตุลาย ทณฺโฑ สมํ ตุลิโต สมํ ติฏฺฐติ, น นมติ น อุนฺนมติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเขสุ ตุลาสทิโส หุตฺวา สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสิฯ โกปานุนยวชฺชิตาติ ปฏิฆานุโรธวชฺชิตาฯ ‘‘ทยาโกปวิวชฺชิตา’’ติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ เสสํ ขนฺติปารมิยํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

ตโต สุเมธปณฺฑิโต อิเม ทส ปารมิธมฺเม วิจินิตฺวา ตโต ปรํ จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺมิํ โลเก โพธิสตฺเตหิ ปริปูเรตพฺพา โพธิปาจนา พุทฺธตฺตกรา ธมฺมา เอตฺตกาเยว, น อิโต ภิยฺโย, อิมา ปน ปารมิโย อุทฺธํ อากาเสปิ นตฺถิ, น เหฏฺฐา ปถวิยมฺปิ, น ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุปิ อตฺถิ, มยฺหํเยว ปน หทยมํสนฺตเรเยว ปติฏฺฐิตา’’ติฯ เอวํ ตาสํ อตฺตโน หทเย ปติฏฺฐิตภาวํ ทิสฺวา สพฺพาปิ ตา ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาย ปุนปฺปุนํ สมฺมสนฺโต อนุโลมปฏิโลมํ สมฺมสิ, ปริยนฺเต คเหตฺวา อาทิมฺหิ ปาเปสิ, อาทิมฺหิ คเหตฺวา ปริยนฺเต ฐเปสิ, มชฺเฌ คเหตฺวา อุภโต โอสาเปสิ, อุภโต โกฏีสุ คเหตฺวา มชฺเฌ โอสาเปสิฯ พาหิรภณฺฑปริจฺจาโค ปารมิโย นาม, องฺคปริจฺจาโค อุปปารมิโย นาม, ชีวิตปริจฺจาโค ปรมตฺถปารมิโย นามาติ ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตฺติํส ปารมิโย ยมกเตลํ วินิวฏฺเฏนฺโต วิย สมฺมสิฯ

ตสฺส ทส ปารมิโย สมฺมสนฺตสฺส ธมฺมเตเชน จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา วิปุลา อยํ มหาปถวี หตฺถินา อกฺกนฺตนฬกลาโป วิย อุปฺปีฬิยมานํ อุจฺฉุยนฺตํ วิย จ มหาวิรวํ วิรวมานา สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิฯ กุลาลจกฺกํ วิย เตลยนฺตจกฺกํ วิย จ ปริพฺภมิฯ เตน วุตฺตํ –

[165]

‘‘เอตฺตกาเยว เต โลเก, เย ธมฺมา โพธิปาจนา;

ตตุทฺธํ นตฺถิ อญฺญตฺร, ทฬฺหํ ตตฺถ ปติฏฺฐหฯ

[166]

‘‘อิเม ธมฺเม สมฺมสโต, สภาวสรสลกฺขเณ;

ธมฺมเตเชน วสุธา, ทสสหสฺสี ปกมฺปถฯ

[167]

‘‘จลตี รวตี ปถวี, อุจฺฉุยนฺตํว ปีฬิตํ;

เตลยนฺเต ยถา จกฺกํ, เอวํ กมฺปติ เมทนี’’ติฯ

ตตฺถ เอตฺตกาเยวาติ นิทฺทิฏฺฐานํ ทสนฺนํ ปารมิตานํ อนูนาธิกภาวสฺส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตุทฺธนฺติ ตโต ทสปารมีหิ อุทฺธํ นตฺถิฯ อญฺญตฺราติ อญฺญํ, ลกฺขณํ สทฺทสตฺถโต คเหตพฺพํฯ ตโต ทสปารมิโต อญฺโญ พุทฺธการกธมฺโม นตฺถีติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ ตาสุ ทสสุ ปารมีสุฯ ปติฏฺฐหาติ ปติฏฺฐ, ปริปูเรนฺโต ติฏฺฐาติ อตฺโถฯ

อิเม ธมฺเมติ ปารมิธมฺเมฯ สมฺมสโตติ อุปปริกฺขนฺตสฺส, อนาทรตฺเถ สามิวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ สภาวสรสลกฺขเณติ สภาวสงฺขาเตน สรสลกฺขเณน สมฺมสนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ธมฺมเตเชนาติ ปารมิปวิจยญาณเตเชนฯ วสุธาติ วสูติ รตนํ วุจฺจติ, ตํ ธาเรติ ธียติ วา เอตฺถาติ วสุธา ฯ กา สา? เมทนีฯ ปกมฺปถาติ ปกมฺปิตฺถฯ สุเมธปณฺฑิเต ปน ปารมิโย วิจินนฺเต ตสฺส ญาณเตเชน ทสสหสฺสี ปกมฺปิตฺถาติ อตฺโถฯ

จลตีติ ฉปฺปการา กมฺปิฯ รวตีติ นทติ วิกูชติฯ อุจฺฉุยนฺตํว ปีฬิตนฺติ นิปฺปีฬิตํ อุจฺฉุยนฺตํ วิยฯ ‘‘คุฬยนฺตํว ปีฬิต’’นฺติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ เตลยนฺเตติ เตลปีฬนยนฺเตฯ ยถา จกฺกนฺติ จกฺกิกานํ มหาจกฺกยนฺตํ วิยฯ เอวนฺติ ยถา เตลปีฬนจกฺกยนฺตํ ปริพฺภมติ กมฺปติ, เอวํ อยํ เมทนี กมฺปตีติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

เอวํ มหาปถวิยา กมฺปมานาย รมฺมนครวาสิโน มนุสฺสา ภควนฺตํ ปริวิสยมานา สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตา ยุคนฺธรวาตพฺภาหตา มหาสาลา วิย มุจฺฉิตา ปปติํสุฯ ฆฏาทีนิ กุลาลภณฺฑานิ ปวฏฺเฏนฺตานิ อญฺญมญฺญํ ปหรนฺตานิ จุณฺณวิจุณฺณานิ อเหสุํฯ มหาชโน ภีตตสิโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา – ‘‘กิํ นุ โข ภควา ‘นาคาวฏฺโฏ อยํ, ภูตยกฺขเทวตาสุ อญฺญตราวฏฺโฏ วา’ติ น หิ มยํ เอตํ ชานามฯ อปิ จ โข สพฺโพปิ อยํ มหาชโน ภเยน อุปทฺทุโต, กิํ นุ โข อิมสฺส โลกสฺส ปาปกํ ภวิสฺสติ, อุทาหุ กลฺยาณํ, กเถถ โน เอตํ การณ’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ

อถ สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา – ‘‘ตุมฺเห มา ภายิตฺถ, มา โข จินฺตยิตฺถ, นตฺถิ โว อิโตนิทานํ ภยํ, โย โส มยา อชฺช สุเมธปณฺฑิโต ‘อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’ติ พฺยากโต, โส อิทานิ ปารมิโย สมฺมสติ, ตสฺส สมฺมสนฺตสฺส ธมฺมเตเชน สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกปฺปหาเรน กมฺปติ เจว วิรวติ จา’’ติ อาหฯ เตน วุตฺตํ –

[168]

‘‘ยาวตา ปริสา อาสิ, พุทฺธสฺส ปริเวสเน;

ปเวธมานา สา ตตฺถ, มุจฺฉิตา เสติ ภูมิยํฯ

[169]

‘‘ฆฏาเนกสหสฺสานิ, กุมฺภีนญฺจ สตา พหู;

สญฺจุณฺณมถิตา ตตฺถ, อญฺญมญฺญํ ปฆฏฺฏิตาฯ

[170]

‘‘อุพฺพิคฺคา ตสิตา ภีตา, ภนฺตา พฺยถิตมานสา;

มหาชนา สมาคมฺม, ทีปงฺกรมุปาคมุํฯ

[171]

‘‘กิํ ภวิสฺสติ โลกสฺส, กลฺยาณมถ ปาปกํ;

สพฺโพ อุปทฺทุโต โลโก, ตํ วิโนเทหิ จกฺขุมฯ

[172]

‘‘เตสํ ตทา สญฺญาเปสิ, ทีปงฺกโร มหามุนิ;

วิสฺสตฺถา โหถ มา ภาถ, อิมสฺมิํ ปถวิกมฺปเนฯ

[173]

‘‘ยมหํ อชฺช พฺยากาสิํ, พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ;

เอโส สมฺมสตี ธมฺมํ, ปุพฺพกํ ชินเสวิตํฯ

[174]

‘‘ตสฺส สมฺมสโต ธมฺมํ, พุทฺธภูมิํ อเสสโต;

เตนายํ กมฺปิตา ปถวี, ทสสหสฺสี สเทวเก’’ติฯ

ตตฺถ ยาวตาติ ยาวติกาฯ อาสีติ อโหสิฯ ‘‘ยา ตทา ปริสา อาสี’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺส ยา ตตฺถ ปริสา ฐิตา อาสีติ อตฺโถฯ ปเวธมานาติ กมฺปมานาฯ สาติ สา ปริสาฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปริเวสนฏฺฐาเนฯ เสตีติ สยิตฺถฯ

ฆฏาติ ฆฏานํ, สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ฆฏานํ เนกสหสฺสานีติ อตฺโถฯ สญฺจุณฺณมถิตาติ จุณฺณา เจว มถิตา จ, มถิตสญฺจุณฺณาติ อตฺโถฯ อญฺญมญฺญํ ปฆฏฺฏิตาติ อญฺญมญฺญํ ปหฏาฯ อุพฺพิคฺคาติ อุตฺราสหทยาฯ ตสิตาติ สญฺชาตตาสาฯ ภีตาติ ภยภีตาฯ ภนฺตาติ ผนฺทนมานสา, วิพฺภนฺตจิตฺตาติ อตฺโถฯ สพฺพานิ ปเนตานิ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ สมาคมฺมาติ สมาคนฺตฺวาฯ อยเมว วา ปาโฐฯ

อุปทฺทุโตติ อุปหโตฯ ตํ วิโนเทหีติ ตํ อุปทฺทุตภยํ วิโนเทหิ, วินาสยาติ อตฺโถฯ จกฺขุมาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมฯ เตสํ ตทาติ เต ชเน ตทา, อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ สญฺญาเปสีติ ญาเปสิ โพเธสิฯ วิสตฺถาติ วิสฺสตฺถจิตฺตาฯ มา ภาถาติ มา ภายถฯ ยมหนฺติ ยํ อหํ สุเมธปณฺฑิตํฯ ธมฺมนฺติ ปารมิธมฺมํฯ ปุพฺพกนฺติ โปราณํฯ ชินเสวิตนฺติ ชิเนหิ โพธิสตฺตกาเล เสวิตนฺติ อตฺโถฯ พุทฺธภูมินฺติ ปารมิธมฺมํฯ เตนาติ เตน สมฺมสนการเณนฯ กมฺปิตาติ จลิตาฯ สเทวเกติ สเทวเก โลเกฯ

ตโต มหาชโน ตถาคตสฺส วจนํ สุตฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ มาลาคนฺธวิเลปนาทีนิ อาทาย รมฺมนครโต นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา รมฺมนครเมว ปาวิสิฯ อถ โข โพธิสตฺโต ทส ปารมิโย สมฺมสิตฺวา วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาย นิสินฺนาสนา วุฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[175]

‘‘พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา, มโน นิพฺพายิ ตาวเท;

สพฺเพ มํ อุปสงฺกมฺม, ปุนาปิ มํ อภิวนฺทิสุํฯ

[176]

‘‘สมาทิยิตฺวา พุทฺธคุณํ, ทฬฺหํ กตฺวาน มานสํ;

ทีปงฺกรํ นมสฺสิตฺวา, อาสนา วุฏฺฐหิํ ตทา’’ติฯ

ตตฺถ มโน นิพฺพายีติ มหาชนสฺส ปถวิกมฺปเน อุพฺพิคฺคหทยสฺส ตตฺถ การณํ สุตฺวา มโน นิพฺพายิ, สนฺติํ อคมาสีติ อตฺโถฯ ‘‘ชโน นิพฺพายี’’ติปิ ปาโฐ, โส อุตฺตาโนเยวฯ สมาทิยิตฺวาติ สมฺมา อาทิยิตฺวา, สมาทายาติ อตฺโถฯ พุทฺธคุณนฺติ ปารมิโยฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

อถ โข โพธิสตฺตํ ทยิตสพฺพสตฺตํ อาสนา วุฏฺฐหนฺตํ สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา ทิพฺเพหิ มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา – ‘‘อยฺย สุเมธตาปส, ตยา อชฺช ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล มหติ ปตฺถนา ปตฺถิตา, สา เต อนนฺตราเยน สมิชฺฌตุ, มา เต ตตฺถ ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา อโหสิฯ สรีเร เต อปฺปมตฺตโกปิ โรโค มา อุปฺปชฺชตุ, ขิปฺปํ ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ ปฏิวิชฺฌฯ ยถา ปุปฺผูปคผลูปคา รุกฺขา สมเย ปุปฺผนฺติ เจว ผลนฺติ จ, ตเถว ตฺวมฺปิ ตํ สมยํ อนติกฺกมิตฺวา ขิปฺปํ สมฺโพธิํ ผุสสฺสู’’ติอาทีนิ ถุติมงฺคลานิ ปยิรุทาหํสุ, เอวํ ปยิรุทาหิตฺวา โพธิสตฺตํ อภิวาเทตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เทวฏฺฐานเมว อคมํสุฯ โพธิสตฺโตปิ เทวตาหิ อภิตฺถุโต – ‘‘อหํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาย อากาสมพฺภุคฺคนฺตฺวา อิสิคณวนฺตํ หิมวนฺตํ อคมาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[177]

‘‘ทิพฺพํ มานุสกํ ปุปฺผํ, เทวา มานุสกา อุโภ;

สโมกิรนฺติ ปุปฺเผหิ, วุฏฺฐหนฺตสฺส อาสนาฯ

[178]

‘‘เวทยนฺติ จ เต โสตฺถิํ, เทวา มานุสกา อุโภ;

มหนฺตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ตํ ลภสฺสุ ยถิจฺฉิตํฯ

[179]

‘‘สพฺพีติโย วิวชฺชนฺตุ, โสโก โรโค วินสฺสตุ;

มา เต ภวนฺตฺวนฺตรายา, ผุส ขิปฺปํ โพธิมุตฺตมํฯ

[180]

‘‘ยถาปิ สมเย ปตฺเต, ปุปฺผนฺติ ปุปฺผิโน ทุมา;

ตเถว ตฺวํ มหาวีร, พุทฺธญาเณหิ ปุปฺผสุฯ

[181]

‘‘ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา, ปูรยุํ ทสปารมี;

ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ปูรย ทสปารมีฯ

[182]

‘‘ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา, โพธิมณฺฑมฺหิ พุชฺฌเร;

ตเถว ตฺวํ มหาวีร, พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิยํฯ

[183]

‘‘ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยุํ;

ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยฯ

[184]

‘‘ปุณฺณมาเย ยถา จนฺโท, ปริสุทฺโธ วิโรจติ;

ตเถว ตฺวํ ปุณฺณมโน, วิโรจ ทสสหสฺสิยํฯ

[185]

‘‘ราหุมุตฺโต ยถา สูริโย, ตาเปน อติโรจติ;

ตเถว โลกา มุจฺจิตฺวา, วิโรจ สิริยา ตุวํฯ

[186]

‘‘ยถา ยา กาจิ นทิโย, โอสรนฺติ มโหทธิํ;

เอวํ สเทวกา โลกา, โอสรนฺตุ ตวนฺติเกฯ

[187]

‘‘เตหิ ถุตปฺปสตฺโถ โส, ทส ธมฺเม สมาทิย;

เต ธมฺเม ปริปูเรนฺโต, ปวนํ ปาวิสี ตทา’’ติฯ

ตตฺถ ทิพฺพนฺติ มนฺทารวปาริจฺฉตฺตกสนฺตานกุเสสยาทิกํ ทิพฺพกุสุมํ เทวา มานุสกา จ มานุสปุปฺผํ คเหตฺวาติ อตฺโถฯ สโมกิรนฺตีติ มโมปริ สโมกิริํสูติ อตฺโถฯ วุฏฺฐหนฺตสฺสาติ วุฏฺฐหโตฯ เวทยนฺตีติ นิเวทยิํสุ สญฺญาเปสุํฯ โสตฺถินฺติ โสตฺถิภาวํฯ อิทานิ เวทยิตาการทสฺสนตฺถํ ‘‘มหนฺตํ ปตฺถิตํ ตุยฺห’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตยา ปน, สุเมธปณฺฑิต, มหนฺตํ ฐานํ ปตฺถิตํ, ตํ ยถาปตฺถิตํ ลภสฺสูติ อตฺโถฯ

สพฺพีติโยติ เอนฺตีติ อีติโย, สพฺพา อีติโย สพฺพีติโย, อุปทฺทวาฯ วิวชฺชนฺตูติ มา โหนฺตุฯ โสโก โรโค วินสฺสตูติ โสจนสงฺขาโต โสโก รุชนสงฺขาโต โรโค จ วินสฺสตุฯ เตติ ตวฯ มา ภวนฺตฺวนฺตรายาติ มา ภวนฺตุ อนฺตรายาฯ ผุสาติ อธิคจฺฉ ปาปุณาหิฯ โพธินฺติ อรหตฺตมคฺคญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ วฏฺฏติฯ อุตฺตมนฺติ เสฏฺฐํ สพฺพพุทฺธคุณทายกตฺตา อรหตฺตมคฺคญาณํ ‘‘อุตฺตม’’นฺติ วุตฺตํฯ

สมเยติ ตสฺส ตสฺส รุกฺขสฺส ปุปฺผนสมเย สมฺปตฺเตติ อตฺโถฯ ปุปฺผิโนติ ปุปฺผนกาฯ พุทฺธญาเณหีติ อฏฺฐารสหิ พุทฺธญาเณหิฯ ปุปฺผสูติ ปุปฺผสฺสุฯ ปูรยุนฺติ ปูรยิํสุฯ ปูรยาติ ปริปูรยฯ พุชฺฌเรติ พุชฺฌิํสุฯ ชินโพธิยนฺติ ชินานํ พุทฺธานํ โพธิยา, สพฺพญฺญุโพธิมูเลติ อตฺโถฯ ปุณฺณมาเยติ ปุณฺณมาสิยํฯ ปุณฺณมโนติ ปริปุณฺณมโนรโถฯ

ราหุมุตฺโตติ ราหุนา โสพฺภานุนา มุตฺโตฯ ตาเปนาติ ปตาเปน, อาโลเกนฯ โลกา มุจฺจิตฺวาติ โลกธมฺเมหิ อลิตฺโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ วิโรจาติ วิราชฯ สิริยาติ พุทฺธสิริยาฯ โอสรนฺตีติ มหาสมุทฺทํ ปวิสนฺติฯ โอสรนฺตูติ อุปคจฺฉนฺตุฯ ตวนฺติเกติ ตว สนฺติกํฯ เตหีติ เทเวหิฯ ถุตปฺปสตฺโถติ ถุโต เจว ปสตฺโถ จ, ถุเตหิ วา ทีปงฺกราทีหิ ปสตฺโถติ ถุตปฺปสตฺโถฯ ทส ธมฺเมติ ทส ปารมิธมฺเมฯ ปวนนฺติ มหาวนํ, ธมฺมิกปพฺพเต มหาวนํ ปาวิสีติ อตฺโถฯ เสสคาถา สุอุตฺตานา เอวาติฯ

อิติ มธุรตฺถวิลาสินิยา พุทฺธวํส-อฏฺฐกถาย

สุเมธปตฺถนากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ทีปงฺกรพุทฺธวํสวณฺณนา

รมฺมนครวาสิโนปิ เต อุปาสกา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ปุน ภควนฺตํ ภุตฺตาวิํ โอนีตปตฺตปาณิํ มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ทานานุโมทนํ โสตุกามา อุปนิสีทิํสุฯ อถ สตฺถา เตสํ ปรมมธุรํ หทยงฺคมํ ทานานุโมทนมกาสิ –

‘‘ทานํ นาม สุขาทีนํ, นิทานํ ปรมํ มตํ;

นิพฺพานํ ปน โสปานํ, ปติฏฺฐาติ ปวุจฺจติฯ

‘‘ทานํ ตาณํ มนุสฺสานํ, ทานํ พนฺธุ ปรายนํ;

ทานํ ทุกฺขาธิปนฺนานํ, สตฺตานํ ปรมา คติฯ

‘‘ทุกฺขนิตฺถรณฏฺเฐน , ทานํ นาวาติ ทีปิตํ;

ภยรกฺขณโต ทานํ, นครนฺติ จ วณฺณิตํฯ