เมนู

พาหิรนิทานํ

เอวํ อาภตสฺส ปนสฺส อิทานิ อตฺถวณฺณนา โหติ, สา ปนายํ อตฺถวณฺณนา ยสฺมา ทูเรนิทานํ อวิทูเรนิทานํ สนฺติเกนิทานนฺติ, อิมานิ ตีณิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวาว วณฺณิตา สุวณฺณิตา นาม โหติฯ เย จ นํ สุณนฺติ, เตหิ สมุทาคมโต ปฏฺฐาย วิญฺญาตตฺตา สุวิญฺญาตาว โหติ, ตสฺมา ตานิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวาว วณฺณยิสฺสามฯ

ตตฺถ อาทิโต ปฏฺฐาย ตาว เตสํ นิทานานํ ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ ตตฺรายํ สงฺเขปโต อตฺถทีปนา – ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล กตาภินีหารสฺส มหาสตฺตสฺส ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาวา จวิตฺวา ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติ, ตาว ปวตฺตา กถา ทูเรนิทานํ นามฯ ตุสิตภวนโต จวิตฺวา ยาว โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปตฺติ, ตาว ปวตฺตา กถา อวิทูเรนิทานํ นามฯ ‘‘เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติ จ, ‘‘ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป’’ติ จ, ‘‘เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลาย’’นฺติ จ เอวํ มหาโพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปตฺติโต ยาว ปรินิพฺพานมญฺจา เอตสฺมิํ อนฺตเร ภควา ยตฺถ ยตฺถ วิหาสิ, ตํ ตํ สนฺติเกนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺตาวตา สงฺเขเปเนว ติณฺณํ ทูราวิทูรสนฺติเกนิทานานํ วเสน พาหิรนิทานวณฺณนา สมตฺตา โหตีติฯ

อพฺภนฺตรนิทานํ

1. รตนจงฺกมนกณฺฑวณฺณนา

อิทานิ ปน –

[1]

‘‘พฺรหฺมา จ โลกาธิปตี สหมฺปตี, กตญฺชลี อนธิวรํ อยาจถ;

สนฺตีธ สตฺตาปฺปรชกฺขชาติกา, เทเสหิ ธมฺมํ อนุกมฺปิมํ ปช’’นฺติฯ –

อาทินยปฺปวตฺตสฺส อพฺภนฺตรนิทานสฺส อตฺถวณฺณนา โหติฯ

เอตฺถ ‘‘เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป’’ติอาทิสุตฺตนฺเตสุ วิย – ‘‘เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมิํ นิคฺโรธาราเมฯ อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ พุทฺธวํสํ อปุจฺฉี’’ติ เอวมาทินา นเยน นิทานํ อวตฺวา กสฺมา ‘‘พฺรหฺมา จ โลกาธิปตี สหมฺปตี, กตญฺชลี อนธิวรํ อยาจถา’’ติอาทินา นเยน นิทานํ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – ภควโต สพฺพธมฺมเทสนาการณภูตาย พฺรหฺมุโน ธมฺมเทสนายาจนาย สนฺทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติฯ

‘‘กทายํ ธมฺมเทสนตฺถํ, อชฺฌิฏฺโฐ พฺรหฺมุนา ชิโน;

กทา กตฺถ จ เกนายํ, คาถา หิ สมุทีริตา’’ติฯ

วุจฺจเต – พุทฺธภูตสฺส ปน ภควโต อฏฺฐเม สตฺตาเห สตฺถา ธมฺมเทสนตฺถาย พฺรหฺมุนา อชฺฌิฏฺโฐ อายาจิโตฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – มหาปุริโส กิร กตาภินีหาโร มหาภินิกฺขมนทิวเส วิวฏปากฏพีภจฺฉสยนาสนเจฏิกา นาฏกิตฺถิโย ทิสฺวา อตีว สํวิคฺคหทโย ปเฏกเทสาวจฺฉนฺนํ ฉนฺนํ อามนฺเตตฺวา – ‘‘อรินรวรมนฺถกํ กณฺฑกํ นาม ตุรงฺควรมาหรา’’ติ กณฺฑกํ อาหราเปตฺวา ฉนฺนสหาโย วรตุรงฺคมารุยฺห นครทฺวาเร อธิวตฺถาย เทวตาย นครทฺวาเร วิวเฏ นครโต นิกฺขมิตฺวา ตีณิ รชฺชานิ เตน รตฺตาวเสเสน อติกฺกมิตฺวา อโนมสตฺโต อโนมาย นาม นทิยา ตีเร ฐตฺวา ฉนฺนเมวมาห – ‘‘ฉนฺน, ตฺวํ มม อิมานิ อญฺเญหิ อสาธารณานิ อาภรณานิ กณฺฑกญฺจ วรตุรงฺคมาทาย กปิลปุรํ คจฺฉาหี’’ติ ฉนฺนํ วิสฺสชฺเชตฺวา อสิโตรคนีลุปฺปลสทิเสนาสินา สเกสมกุฏํ ฉินฺทิตฺวา อากาเส อุกฺขิปิตฺวา เทวทตฺติยํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา สยเมว ปพฺพชิตฺวา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน อนิลพลสมุทฺธุตตรงฺคภงฺคํ อสงฺคํ คงฺคํ นทิํ อุตฺตริตฺวา มณิคณรํสิชาลวิชฺโชติตราชคหํ ราชคหํ นาม นครํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ อิสฺสริยมทมตฺตํ ชนํ ปริหาเสนฺโต วิย จ อุทฺธตเวสสฺส ชนสฺส ลชฺชมุปฺปาทยมาโน วิย จ วยกนฺตีหิ นาครชนหทยานิ อตฺตนิ พนฺธนฺโต วิย จ ทฺวติํสวรมหาปุริสลกฺขณวิราชิตาย รูปสิริยา สพฺพชนนยนานิ วิลุมฺปมาโน วิย จ รูปีปาทสญฺจโร ปุญฺญสญฺจโย วิย จ ปพฺพโต วิย จ คมเนน นิสฺสงฺโค สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโน ราชคหํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ยาปนมตฺตํ ภตฺตํ คเหตฺวา นครโต นิกฺขมิตฺวา ปณฺฑวปพฺพตปสฺเส ฉายูทกสมฺปนฺเน สุจิภูมิภาเค ปรมรมณีเย ปวิวิตฺเต โอกาเส นิสีทิตฺวา ปฏิสงฺขานพเลน มิสฺสกภตฺตํ ปริภุญฺชิตฺวา ปณฺฑวคิรานุสาเรน พิมฺพิสาเรน มคธมหาราเชน มหาปุริสสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา นามโคตฺตํ ปุจฺฉิตฺวา เตน ปมุทิตหทเยน ‘‘มม รชฺชภาคํ คณฺหาหี’’ติ รชฺเชน นิมนฺติยมาโน – ‘‘อลํ, มหาราช, น มยฺหํ รชฺเชนตฺโถ อหํ รชฺชํ ปหาย โลกหิตตฺถาย ปธานมนุยุญฺชิตฺวา โลเก วิวฏจฺฉโท พุทฺโธ ภวิสฺสามีติ นิกฺขนฺโต’’ติ วตฺวา เตน จ ‘‘พุทฺโธ หุตฺวา สพฺพปฐมํ มม วิชิตํ โอสเรยฺยาถา’’ติ วุตฺโต ‘สาธู’ติ ตสฺส ปฏิญฺญํ ทตฺวา อาฬารญฺจ อุทกญฺจ อุปสงฺกมิตฺวา เตสํ ธมฺมเทสนาย สารํ อวินฺทนฺโต ตโต ปกฺกมิตฺวา อุรุเวลายํ ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺโตปิ อมตํ อธิคนฺตุํ อสกฺโกนฺโต โอฬาริกาหารปฏิเสวเนน สรีรํ สนฺตปฺเปสิฯ

ตทา ปน อุรุเวลายํ เสนานิคเม เสนานิคมกุฏุมฺพิกสฺส ธีตา สุชาตา นาม ทาริกา วยปฺปตฺตา เอกสฺมิํ นิคฺโรธรุกฺเข ปตฺถนมกาสิ – ‘‘สจาหํ สมชาติกํ กุลฆรํ คนฺตฺวา ปฐมคพฺเภ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ, พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติฯ ตสฺสา สา ปตฺถนา สมิชฺฌิฯ สา เวสาขปุณฺณมทิวเส ‘‘อชฺช พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ ปาโตว ปายาสํ อนายาสํ ปรมมธุรํ สมฺปฏิปาเทสิฯ โพธิสตฺโตปิ ตทเหว กตสรีรปฏิชคฺคโน ภิกฺขาจารกาลํ อาคมยมาโน ปาโตว คนฺตฺวา ตสฺมิํ นิคฺโรธรุกฺขมูเล นิสีทิฯ อถ โข ปุณฺณา นาม ทาสี ตสฺสา ธาตี รุกฺขมูลโสธนตฺถาย คตา โพธิสตฺตํ ปาจีนโลกธาตุํ โอโลกยมานํ นิสินฺนํ สญฺฌาปฺปภานุรญฺชิตวรกนกคิริสิขรสทิสสรีรโสภํ ติมิรนิกรนิธานกรํ กมลวนวิกสนกรํ ฆนวิวรมุปคตํ ทิวสกรมิว ตรุวรมุปคตํ มุนิทิวสกรมทฺทสฯ สรีรโต จสฺส นิกฺขนฺตาหิ ปภาหิ สกลญฺจ ตํ รุกฺขํ สุวณฺณวณฺณํ ทิสฺวา ตสฺสา เอตทโหสิ – ‘‘อชฺช อมฺหากํ เทวตา รุกฺขโต โอรุยฺห สหตฺเถเนว พลิํ ปฏิคฺคเหตุกามา หุตฺวา นิสินฺนา’’ติฯ สา เวเคน คนฺตฺวา สุชาตาย เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ

ตโต สุชาตา สญฺชาตสทฺธา หุตฺวา สพฺพาลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาติํ ปรมมธุรสฺส มธุปายาสสฺส ปูเรตฺวา อปราย สุวณฺณปาติยา ปิทหิตฺวา สีเสนาทาย นิคฺโรธรุกฺขาภิมุขี อคมาสิฯ สา คจฺฉนฺตี ทูรโตว ตํ โพธิสตฺตํ รุกฺขเทวตมิว สกลํ ตํ รุกฺขํ สรีรปฺปภาย สุวณฺณวณฺณํ กตฺวา ปุญฺญสญฺจยมิว รูปวนฺตํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปีติโสมนสฺสชาตา สุชาตา ‘‘รุกฺขเทวตา’’ติ สญฺญาย ทิฏฺฐฏฺฐานโต ปฏฺฐาย โอนโตนตา คนฺตฺวา สีสโต ตํ สุวณฺณปาติํ โอตาเรตฺวา มหาสตฺตสฺส หตฺเถ ฐเปตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา – ‘‘ยถา มม มโนรโถ นิปฺผนฺโน, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ นิปฺผชฺชตู’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ

อถ โข โพธิสตฺโตปิ สุวณฺณปาติํ คเหตฺวา เนรญฺชราย นทิยา ตีรํ คนฺตฺวา สุปฺปติฏฺฐิตสฺส นาม ติตฺถสฺส ตีเร สุวณฺณปาติํ ฐเปตฺวา นฺหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา เอกูนปญฺญาสปิณฺเฑ กโรนฺโต ตํ ปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา – ‘‘สจาหํ อชฺช พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, อยํ สุวณฺณปาติ ปฏิโสตํ คจฺฉตู’’ติ ขิปิฯ สา ปาติ ปฏิโสตํ คนฺตฺวา กาฬสฺส นาม นาคราชสฺส ภวนํ ปวิสิตฺวา ติณฺณํ พุทฺธานํ ถาลกานิ อุกฺขิปิตฺวา เตสํ เหฏฺฐา อฏฺฐาสิฯ

มหาสตฺโต ตตฺเถว วนสณฺเฑ ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย โสตฺถิเยน นาม ติณหารเกน มหาปุริสสฺส อาการํ ญตฺวา ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา โพธิมณฺฑมารุยฺห ทกฺขิณทิสาภาเค อฏฺฐาสิฯ โส ปน ปเทโส ปทุมินิปตฺเต อุทกพินฺทุ วิย อกมฺปิตฺถฯ มหาปุริโส – ‘‘อยํ ปเทโส มม คุณํ ธาเรตุํ อสมตฺโถ’’ติ ปจฺฉิมทิสาภาคมคมาสิฯ โสปิ ตเถว กมฺปิตฺถฯ ปุน อุตฺตรทิสาภาคมคมาสิฯ โสปิ ตเถว กมฺปิตฺถฯ ปุน ปุรตฺถิมทิสาภาคมคมาสิฯ ตตฺถ ปลฺลงฺกปฺปมาณฏฺฐานํ นิจฺจลํ อโหสิฯ มหาปุริโส – ‘‘อิทํ ฐานํ กิเลสวิทฺธํสนฏฺฐาน’’นฺติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา ตานิ ติณานิ อคฺเค คเหตฺวา จาเลสิฯ ตานิ ตูลิกคฺเคน ปริจฺฉินฺนานิ วิย อเหสุํฯ โพธิสตฺโต – ‘‘โพธิํ อปตฺวาว อิมํ ปลฺลงฺกํ น ภินฺทิสฺสามี’’ติ จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐหิตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา โพธิกฺขนฺธํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทิฯ

ตงฺขณญฺเญว สพฺพโลกาภิหาโร มาโร พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา ทิยฑฺฒโยชนสติกํ หิมคิริสิขรสทิสํ คิริเมขลํ นาม อริวรวารณํ วรวารณํ อภิรุยฺห นวโยชนิเกน ธนุอสิผรสุสรสตฺติสพเลนาติพหเลน มารพเลน สมฺปริวุโต สมนฺตา ปพฺพโต วิย อชฺโฌตฺถรนฺโต มหาสปตฺตํ วิย มหาสตฺตํ สมุปาคมิฯ มหาปุริโส สูริเย ธรนฺเตเยว อติตุมูลํ มารพลํ วิธมิตฺวา วิกสิตชยสุมนกุสุมสทิสสฺส จีวรสฺส อุปริ ปตมาเนหิ รตฺตปวาลงฺกุรสทิสรุจิรทสฺสเนหิ โพธิรุกฺขงฺกุเรหิ ปีติยา วิย ปูชิยมาโน เอว ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ ลภิตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุญาณํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ญาณํ โอตาเรตฺวา วฏฺฏวิวฏฺฏํ สมฺมสนฺโต อรุโณทเย พุทฺโธ หุตฺวา –

‘‘อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ;

คหการํ คเวสนฺโต, ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํฯ

‘‘คหการก ทิฏฺโฐสิ, ปุน เคหํ น กาหสิ;

สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, คหกูฏํ วิสงฺขตํ;

วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ, ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติฯ (ธ. ป. 153-154) –

อิมํ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตาหํ วิมุตฺติสุขปฏิเสวเนน วีตินาเมตฺวา อฏฺฐเม ทิวเส สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย เทวตานํ กงฺขํ ญตฺวา ตาสํ กงฺขาวิธมนตฺถํ อากาเส อุปฺปติตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา ตาสํ กงฺขํ วิธมิตฺวา ปลฺลงฺกโต อีสกํ ปาจีนนิสฺสิเต อุตฺตรทิสาภาเค ฐตฺวา – ‘‘อิมสฺมิํ วต เม ปลฺลงฺเก สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิทฺธ’’นฺติ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลาธิคมฏฺฐานํ ปลฺลงฺกญฺเจว โพธิรุกฺขญฺจ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ อนิมิสเจติยํ นาม ชาตํฯ

อถ ปลฺลงฺกสฺส จ ฐิตฏฺฐานสฺส จ อนฺตเร ปุรตฺถิมปจฺฉิมโต อายเต รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ รตนจงฺกมเจติยํ นาม ชาตํฯ ตโต ปจฺฉิมทิสาภาเค เทวตา รตนฆรํ นาม มาเปสุํ, ตตฺถ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ วิเสสโต เจตฺถ อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐานํ วิจินนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิฯ

ตํ ฐานํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาตํฯ เอวํ โพธิสมีเปเยว จตฺตาริ สตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ปญฺจเม สตฺตาเห โพธิรุกฺขมูลา เยน อชปาลนิคฺโรโธ เตนุปสงฺกมิ; ตตฺถาปิ ธมฺมํ วิจินนฺโตเยว วิมุตฺติสุขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺโต อชปาลนิคฺโรเธ สตฺตาหํ วีตินาเมสิฯ

เอวํ อปรํ สตฺตาหํ มุจลินฺเท นิสีทิฯ ตสฺส นิสินฺนมตฺตสฺเสว ภควโต สกลจกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรนฺโต มหาอกาลเมโฆ อุทปาทิฯ ตสฺมิํ ปน อุปฺปนฺเน มุจลินฺโท นาคราชา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ มหาเมโฆ สตฺถริ มยฺหํ ภวนํ ปวิฏฺฐมตฺเต อุปฺปนฺโน วาสาคารมสฺส ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส สตฺตรตนมยํ เทววิมานสทิสํ ทิพฺพวิมานํ นิมฺมินิตุํ สมตฺโถปิ เอวํ กเต – ‘‘น มยฺหํ มหปฺผลํ ภวิสฺสติ, ทสพลสฺส กายเวยฺยาวจฺจํ กริสฺสามี’’ติ อติมหนฺตํ อตฺตภาวํ กตฺวา สตฺถารํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ มหนฺตํ ผณํ กตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ ภควา ปริกฺเขปสฺส อนฺโตว มหติ โอกาเส สพฺพรตนมเย ปจฺจคฺฆปลฺลงฺเก อุปริ วินิคฺคลนฺตวิวิธสุรภิกุสุมทามวิตาเน วิวิธสุรภิคนฺธวาสิเต คนฺธกุฏิยํ วิหรนฺโต วิย วิหาสิฯ เอวํ ภควา ตํ สตฺตาหํ ตตฺถ วีตินาเมตฺวา ตโต อปรํ สตฺตาหํ ราชายตเน นิสีทิฯ ตตฺถาปิ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทิเยวฯ เอตฺตาวตา สตฺตสตฺตาหานิ ปริปุณฺณานิ อเหสุํฯ เอตฺถนฺตเร ภควา ฌานสุเขน ผลสุเขน จ วีตินาเมสิฯ

อถสฺส สตฺตสตฺตาหาติกฺกเม – ‘‘มุขํ โธวิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิฯ สกฺโก เทวานมินฺโท อคทหรีตกํ อาหริตฺวา อทาสิฯ อถสฺส สกฺโก นาคลตาทนฺตกฏฺฐญฺจ มุขโธวนอุทกญฺจ อทาสิฯ ตโต ภควา ทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทโหทเกน มุขํ โธวิตฺวา ราชายตนมูเล นิสีทิฯ ตสฺมิํ สมเย จตูหิ โลกปาเลหิ อุปนีเต ปจฺจคฺเฆ เสลมเย ปตฺเต ตปุสฺสภลฺลิกานํ วาณิชานํ มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา อชปาลนิคฺโรธรุกฺขมูเล นิสีทิฯ อถสฺส ตตฺถ นิสินฺนมตฺตสฺเสว อตฺตนา อธิคตสฺส ธมฺมสฺส คมฺภีรภาวํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺโณ – ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม คมฺภีโร ทุทฺทโส ทุรนุโพโธ สนฺโต ปณีโต อตกฺกาวจโร นิปุโณ ปณฺฑิตเวทนีโย’’ติ (ม. นิ. 2.281; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 7) ปเรสํ ธมฺมํ อเทเสตุกามตาการปฺปตฺโต ปริวิตกฺโก อุทปาทิฯ

อถ พฺรหฺมา สหมฺปติ ทสพลสฺส เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย – ‘‘นสฺสติ วต, โภ, โลโก, วินสฺสติ วต, โภ, โลโก’’ติ (สํ. นิ. 1.172; ม. นิ. 1.282; มหาว. 8) วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต ทสสหสฺสจกฺกวาฬพฺรหฺมคณปริวุโต สกฺกสุยามสนฺตุสิตปรนิมฺมิตวสวตฺตีหิ อนุคโต อาคนฺตฺวา ภควโต ปุรโต ปาตุรโหสิฯ โส อตฺตโน ปติฏฺฐานตฺถาย ปถวิํ นิมฺมินิตฺวา ทกฺขิณํ ชาณุมณฺฑลํ ปถวิยํ นิหนฺตฺวา ชลชามลาวิกลกมลมกุลสทิสํ ทสนขสโมธานสมุชฺชลมญฺชลิํ สิรสฺมิํ กตฺวา – ‘‘เทเสตุ, ภนฺเต , ภควา ธมฺมํ, เทเสตุ สุคโต ธมฺมํ, สนฺติ สตฺตา อปฺปรชกฺขชาติกา, อสฺสวนตา ธมฺมสฺส ปริหายนฺติ, ภวิสฺสนฺติ ธมฺมสฺส อญฺญาตาโร’’ติ (สํ. นิ. 1.172; มหาว. 8) –

‘‘ปาตุรโหสิ มคเธสุ ปุพฺเพ, ธมฺโม อสุทฺโธ สมเลหิ จินฺติโต;

อปาปุเรตํ อมตสฺส ทฺวารํ, สุณนฺตุ ธมฺมํ วิมเลนานุพุทฺธํฯ

‘‘เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต, ยถาปิ ปสฺเส ชนตํ สมนฺตโต;

ตถูปมํ ธมฺมมยํ สุเมธ, ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขุ;

โสกาวติณฺณํ ชนตมเปตโสโก, อเวกฺขสฺสุ ชาติชราภิภูตํฯ

‘‘อุฏฺเฐหิ วีร วิชิตสงฺคาม, สตฺถวาห อนณ วิจร โลเก;

เทสสฺสุ ภควา ธมฺมํ, อญฺญาตาโร ภวิสฺสนฺตี’’ติฯ (ม. นิ. 1.282; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 8) –

‘‘นนุ ตุมฺเหหิ ‘พุทฺโธ โพเธยฺยํ ติณฺโณ ตาเรยฺยํ มุตฺโต โมเจยฺย’’’นฺติ –

‘‘กิํ เม อญฺญาตเวเสน, ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ;

สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา, ตารยิสฺสํ สเทวก’’นฺติฯ (พุ. วํ. 2.55) –

ปตฺถนํ กตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุภาวํ ปตฺโตติ จ, ‘‘ตุมฺเหหิ ธมฺเม อเทสิยมาเน โก หิ นาม อญฺโญ ธมฺมํ เทเสสฺสติ, กิมญฺญํ โลกสฺส สรณํ ตาณํ เลณํ ปรายน’’นฺติ จ เอวมาทีหิ อเนเกหิ นเยหิ ภควนฺตํ ธมฺมเทสนตฺถํ อยาจิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘พุทฺธภูตสฺส ปน ภควโต อฏฺฐเม สตฺตาเห สตฺถา ธมฺมเทสนตฺถาย พฺรหฺมุนา อายาจิโต’’ติฯ

อิทานิ ‘‘กทา กตฺถ จ เกนายํ, คาถา หิ สมุทีริตา’’ติ อิเมสํ ปญฺหานํ วิสฺสชฺชนาย โอกาโส อนุปฺปตฺโตฯ ตตฺถ กทา วุตฺตาติ? ปฐมมหาสงฺคีติกาเล วุตฺตาฯ ปฐมมหาสงฺคีติ นาเมสา สงฺคีติกฺขนฺเธ (จูฬว. 437) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ กตฺถ เกน วุตฺตาติ? ภควติ กิร ปรินิพฺพุเต ราชคหนคเร เวภารปพฺพตปสฺเส สตฺตปณฺณิคุหาทฺวาเร วิชิตสพฺพสตฺตุนา อชาตสตฺตุนา มคธมหาราเชน ธมฺมสงฺคายนตฺถํ การิเต ปริปุณฺณจนฺทมณฺฑลสงฺกาเส ทฏฺฐพฺพสารมณฺเฑ มณฺฑเป ธมฺมาสนคเตนายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน ‘‘พฺรหฺมา จ โลกาธิปตี’’ติ อยํ คาถา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อยเมตฺถ คาถาสมฺพนฺโธฯ

เอตฺตาวตา –

‘‘กทายํ ธมฺมเทสนตฺถํ, อชฺฌิฏฺโฐ พฺรหฺมุนา ชิโน;

กทา กตฺถ จ เกนายํ, คาถา หิ สมุทีริตา’’ติฯ –

อยมฺปิ คาถา วุตฺตตฺถา โหติฯ เอวํ อิมินา สมฺพนฺเธน วุตฺตาย ปนสฺสา อนุตฺตานปทวณฺณนํ กริสฺสามฯ

ตตฺถ พฺรหฺมาติ พฺรูหิโต เตหิ เตหิ คุณวิเสเสหีติ พฺรหฺมาฯ อยํ ปน พฺรหฺม-สทฺโท มหาพฺรหฺมพฺราหฺมณตถาคตมาตาปิตุเสฏฺฐาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา หิ ‘‘ทฺวิสหสฺโส พฺรหฺมา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.166) มหาพฺรหฺมาติ อธิปฺเปโตฯ

‘‘ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ, โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต;

อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน, สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เม’’ติฯ (สุ. นิ. 1139) –

เอตฺถ พฺราหฺมโณฯ ‘‘พฺรหฺมาติ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ เอตฺถ ตถาคโตฯ ‘‘พฺรหฺมาติ มาตาปิตโร ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร’’ติ (อ. นิ. 3.31; 4.63; อิติวุ. 106; ชา. 2.20.181) เอตฺถ มาตาปิตโรฯ ‘‘พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตี’’ติ (ม. นิ. 1.148; สํ. นิ. 2.21; อ. นิ. 4.8; 5.11; ปฏิ. ม. 2.44) เอตฺถ เสฏฺโฐ อธิปฺเปโตฯ อิธ ปน ปฐมชฺฌานํ ปณีตํ ภาเวตฺวา ปฐมชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺโต กปฺปายุโก มหาพฺรหฺมา อธิปฺเปโต (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.3)ฯ -สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, พฺรหฺมา จ อญฺเญ จ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ พฺรหฺมาโน จาติ อตฺโถ, ปทปูรณมตฺโต วาฯ โลกาธิปตีติ เอตฺถ โลโกติ สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติ ตโย โลกาฯ เตสุ อิธ สตฺตโลโก อธิปฺเปโตฯ ตสฺส อิสฺสโร อธิปตีติ โลกาธิปติ, โลเกกเทสสฺสาปิ อธิปติ โลกาธิปตีติ วุจฺจติ เทวาธิปติ นราธิปติ วิยฯ

สหมฺปตีติ โส กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน สหโก นาม เถโร ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน ชีวิตปริโยสาเน ปฐมชฺฌานภูมิยํ กปฺปายุกมหาพฺรหฺมา หุตฺวา นิพฺพตฺโต, ตตฺร ปน นํ ‘‘สหมฺปติ พฺรหฺมา’’ติ สญฺชานนฺติฯ ‘‘สหกปตี’’ติ วตฺตพฺเพ อนุสฺสราคมํ กตฺวา รุฬฺหีวเสน ‘‘สหมฺปตี’’ติ วทนฺติฯ กตญฺชลีติ กตญฺชลิโก, อญฺชลิปุฏํ สิรสิ กตฺวาติ อตฺโถฯ อนธิวรนฺติ อจฺจนฺตวโร อธิวโร นาสฺส อตฺถีติ อนธิวโร, น ตโต อธิโก วโร อตฺถีติ วา อนธิวโร, อนุตฺตโรติ อตฺโถ, ตํ อนธิวรํฯ อยาจถาติ อยาจิตฺถ อชฺเฌสิฯ

อิทานิ ยสฺสตฺถาย โส ภควนฺตํ อยาจิ, ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สนฺตีธ สตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สนฺตีติ สํวิชฺชนฺติ อุปลพฺภนฺติ, พุทฺธจกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺตา อตฺถีติ อตฺโถฯ

อิธาติ อยํ เทสาปเทเส นิปาโต ฯ สฺวายํ กตฺถจิ สาสนํ อุปาทาย วุจฺจติฯ ยถาห – ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ, อิธ ตติโย สมโณ, อิธ จตุตฺโถ สมโณ, สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อญฺเญหี’’ติ (ม. นิ. 1.139; ที. นิ. 2.214; อ. นิ. 4.241)ฯ กตฺถจิ โอกาสํ, ยถาห –

‘‘อิเธว ติฏฺฐมานสฺส, เทวภูตสฺส เม สโต;

ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริสา’’ติฯ (ที. นิ. 2.369) –

กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมว โหติฯ ยถาห – ‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, ภุตฺตาวี อสฺสํ ปวาริโต’’ติ (ม. นิ. 1.30)ฯ กตฺถจิ โลกํ อุปาทาย, ยถาห – ‘‘อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ พหุชนหิตาย พหุชนสุขายา’’ติ (อ. นิ. 1.170)ฯ อิธาปิ โลกเมว อุปาทาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ ตสฺมา อิมสฺมิํ สตฺตโลเกติ อตฺโถฯ สตฺตาติ รูปาทีสุ ขนฺเธสุ ฉนฺทราเคน สตฺตา วิสตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา ลคิตาติ สตฺตา, สตฺตาติ ปาณิโน วุจฺจนฺติฯ รุฬฺหีสทฺเทน ปน วีตราเคสุปิ อยํ โวหาโร วตฺตติเยวฯ

อปฺปรชกฺขชาติกาติ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ปริตฺตํ ราคโทสโมหรชํ เอเตสํ เอวํสภาวา จ เตติ อปฺปรชกฺขชาติกา, อปฺปํ ราคาทิรชเมว วา เยสํ เต อปฺปรชกฺขา, เต อปฺปรชกฺขสภาวา อปฺปรชกฺขชาติกาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เตสํ อปฺปรชกฺขชาติกานํฯ ‘‘สตฺตาน’’นฺติ วิภตฺติวิปริณามํ กตฺวา – ‘‘เทเสหิ ธมฺม’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธํ กตฺวา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เทเสหีติ อายาจนวจนเมตํ, เทเสหิ กเถหิ อุปทิสาติ อตฺโถฯ ธมฺมนฺติ เอตฺถ อยํ ธมฺม-สทฺโท ปริยตฺติสมาธิปญฺญาปกติสภาวสุญฺญตาปุญฺญอาปตฺติเญยฺยจตุสจฺจธมฺมาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา หิ – ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ…เป.… เวทลฺล’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.239; อ. นิ. 4.102) ปริยตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ สมาธิมฺหิฯ

‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, วานรินฺท ยถา ตว;

สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ทิฏฺฐํ โส อติวตฺตตี’’ติฯ –

อาทีสุ (ชา. 1.2.147) ปญฺญายฯ ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา, อโถ มรณธมฺมิโน’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 3.39) ปกติยํฯ ‘‘กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา) สภาเวฯ ‘‘ตสฺมิํ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ ขนฺธา โหนฺตี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 121) สุญฺญตายํฯ ‘‘ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 184; เถรคา. 303; ชา. 1.10.102; 1.15.385) ปุญฺเญฯ ‘‘ทฺเว อนิยตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ อาปตฺติยํฯ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี’’ติอาทีสุ (มหานิ. 156; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85) เญยฺเยฯ ‘‘ทิฏฺฐธมฺโม ปตฺตธมฺโม วิทิตธมฺโม’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.299; มหาว. 27, 57) จตุสจฺจธมฺเมฯ อิธาปิ จตุสจฺจธมฺเม ทฏฺฐพฺโพ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.สุตฺตนิกฺเขปวณฺณนา; ธ. ส. อฏฺฐ. จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ 1)ฯ อนุกมฺปาติ อนุกมฺปํ อนุทฺทยํ กโรหิฯ อิมนฺติ ปชํ นิทฺทิสนฺโต อาหฯ ปชนฺติ ปชาตตฺตา ปชา, ตํ ปชํ, สตฺตนิกายํ สํสารทุกฺขโต โมเจหีติ อธิปฺปาโยฯ เกจิ ปน –

‘‘ภควาติ โลกาธิปตี นรุตฺตโม,

กตญฺชลี พฺรหฺมคเณหิ ยาจิโต’’ติฯ –

ปฐนฺติฯ เอตฺตาวตา สพฺพโส อยํ คาถา วุตฺตตฺถา โหติฯ

อถ ภควโต ตํ พฺรหฺมุโน สหมฺปติสฺส อายาจนวจนํ สุตฺวา อปริมิตสมยสมุทิตกรุณาพลสฺส ทสพลสฺส ปรหิตกรณนิปุณมติจารสฺส สพฺพสตฺเตสุ โอกาสกรณมตฺเตน มหากรุณา อุทปาทิฯ ตํ ปน ภควโต กรุณุปฺปตฺติํ ทสฺเสนฺเตหิ สงฺคีติกาเล สงฺคีติการเกหิ –

[2]

‘‘สมฺปนฺนวิชฺชาจรณสฺส ตาทิโน, ชุตินฺธรสฺสนฺติมเทหธาริโน;

ตถาคตสฺสปฺปฏิปุคฺคลสฺส, อุปฺปชฺชิ การุญฺญตา สพฺพสตฺเต’’ติฯ –

อยํ คาถา ฐปิตาฯ

ตตฺถ สมฺปนฺนวิชฺชาจรณสฺสาติ สมฺปนฺนํ นาม ติวิธํ ปริปุณฺณสมงฺคิมธุรวเสนฯ ตตฺถ –

‘‘สมฺปนฺนํ สาลิเกทารํ, สุวา ภุญฺชนฺติ โกสิย;

ปฏิเวเทมิ เต พฺรหฺเม, น นํ วาเรตุมุสฺสเห’’ติฯ (ชา. 1.14.1) –

อิทํ ปริปุณฺณสมฺปนฺนํ นามฯ ‘‘อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต’’ติ (วิภ. 511) อิทํ สมงฺคิสมฺปนฺนํ นามฯ ‘‘อิมิสฺสา, ภนฺเต, มหาปถวิยา เหฏฺฐิมตลํ สมฺปนฺนํ, เสยฺยถาปิ ขุทฺทมธุํ อนีลกํ, เอวมสฺสาท’’นฺติ (ปารา. 18) อิทํ มธุรสมฺปนฺนํ นามฯ อิธ ปริปุณฺณสมฺปนฺนมฺปิ สมงฺคิสมฺปนฺนมฺปิ ยุชฺชติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.64)ฯ วิชฺชาติ ปฏิปกฺขธมฺเม วิชฺฌนฏฺเฐน วิทิตกรณฏฺเฐน วินฺทิตพฺพฏฺเฐน จ วิชฺชาฯ ตา ปน ติสฺโสปิ วิชฺชา อฏฺฐปิ วิชฺชาฯ ติสฺโส วิชฺชา ภยเภรวสุตฺเต (ม. นิ. 1.50 อาทโย) อาคตนเยเนว เวทิตพฺพา, อฏฺฐ อมฺพฏฺฐสุตฺเต (ที. นิ. 1.278 อาทโย)ฯ ตตฺร หิ วิปสฺสนาญาเณน มโนมยิทฺธิยา จ สห ฉ อภิญฺญา ปริคฺคเหตฺวา อฏฺฐ วิชฺชา วุตฺตาฯ จรณนฺติ สีลสํวโร อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สทฺธา หิรี โอตฺตปฺปํ พาหุสจฺจํ อารทฺธวีริยตา อุปฏฺฐิตสฺสติตา ปญฺญาสมฺปนฺนตา จตฺตาริ รูปาวจรชฺฌานานีติ อิเม ปนฺนรส ธมฺมา เวทิตพฺพาฯ อิเมเยว หิ ปนฺนรส ธมฺมา ยสฺมา เอเตหิ จรติ อริยสาวโก คจฺฉติ อมตํ ทิสํ, ตสฺมา ‘‘จรณ’’นฺติ วุตฺตาฯ ยถาห – ‘‘อิธ, มหานาม, อริยสาวโก สีลวา โหตี’’ติ (ม. นิ. 2.24) สพฺพํ มชฺฌิมปณฺณาสเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ วิชฺชา จ จรณญฺจ วิชฺชาจรณานิ, สมฺปนฺนานิ ปริปุณฺณานิ วิชฺชาจรณานิ ยสฺส โสยํ สมฺปนฺนวิชฺชาจรโณ, วิชฺชาจรเณหิ สมฺปนฺโน สมงฺคีภูโต, สมนฺนาคโตติ วา สมฺปนฺนวิชฺชาจรโณฯ อุภยถาปิ อตฺโถ ยุชฺชเตว, ตสฺส สมฺปนฺนวิชฺชาจรณสฺส (ปารา. อฏฺฐ. 1.1 เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา)ฯ

ตาทิโนติ ‘‘อิฏฺเฐปิ ตาที อนิฏฺเฐปิ ตาที’’ติอาทินา นเยน มหานิทฺเทเส (มหานิ. 38, 192) อาคตตาทิลกฺขเณน ตาทิโน, อิฏฺฐานิฏฺฐาทีสุ อวิการสฺส ตาทิสสฺสาติ อตฺโถฯ ชุตินฺธรสฺสาติ ชุติมโต, ยุคนฺธเร สรทสมเย สมุทิตทิวสกราติเรกตรสสฺสิริกสรีรชุติวิสรธรสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘ปญฺญาปชฺโชตธรสฺสา’’ติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘จตฺตาโร โลเก ปชฺโชตา, ปญฺจเมตฺถ น วิชฺชติ;

ทิวา ตปติ อาทิจฺโจ, รตฺติมาภาติ จนฺทิมาฯ

‘‘อถ อคฺคิ ทิวารตฺติํ, ตตฺถ ตตฺถ ปภาสติ;

สมฺพุทฺโธ ตปตํ เสฏฺโฐ, เอสา อาภา อนุตฺตรา’’ติฯ (สํ. นิ. 1.26, 85);

ตสฺมา อุภยถาปิ สรีรปญฺญาชุติวิสรธรสฺสาติ อตฺโถฯ อนฺติมเทหธาริโนติ สพฺพปจฺฉิมสรีรธาริโน, อปุนพฺภวสฺสาติ อตฺโถฯ

ตถาคตสฺสาติ เอตฺถ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ‘‘ตถาคโต’’ติ วุจฺจติฯ กตเมหิ อฏฺฐหิ? ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตติฯ

กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา เยน อภินีหาเรน ทานปารมิํ ปูเรตฺวา สีลเนกฺขมฺมปญฺญาวีริยขนฺติสจฺจอธิฏฺฐานเมตฺตุเปกฺขาปารมิํ ปูเรตฺวา อิมา ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตฺติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา องฺคปริจฺจาคํ ชีวิตปริจฺจาคํ ธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคนฺติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ยถา วิปสฺสิอาทโย สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโตติ ตถาคโตฯ ยถาห –

‘‘ยเถว โลกมฺหิ วิปสฺสิอาทโย, สพฺพญฺญุภาวํ มุนโย อิธาคตา;

ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต, ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมา’’ติฯ

กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตา วิปสฺสิอาทโย สเมหิ ปาเทหิ ปถวิยํ ปติฏฺฐาย อุตฺตราภิมุขา สตฺตปทวีติหาเรน คตา, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา คโตติ ตถาคโตฯ ยถาห –

‘‘มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา, สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ;

โส วิกฺกมี สตฺตปทานิ โคตโม, เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรูฯ

‘‘คนฺตฺวาน โส สตฺตปทานิ โคตโม, ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต;

อฏฺฐงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยี, สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต’’ติฯ

กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? สพฺเพสํ รูปารูปธมฺมานํ สลกฺขณํ สามญฺญลกฺขณญฺจ ตถํ อวิตถํ ญาณคติยา อาคโต อวิรชฺฌิตฺวา ปตฺโต อนุพุทฺโธติ ตถาคโตฯ

‘‘สพฺเพสํ ปน ธมฺมานํ, สกสามญฺญลกฺขณํ;

ตถเมวาคโต ยสฺมา, ตสฺมา สตฺถา ตถาคโต’’ติฯ

กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ ยถาห – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมต’’นฺติ (สํ. นิ. 5.1090) วิตฺถาโรฯ ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ‘‘ตถาคโต’’ติ วุจฺจติฯ อภิสมฺพุทฺธตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโทฯ

‘‘ตถนามานิ สจฺจานิ, อภิสมฺพุชฺฌิ นายโก;

ตสฺมา ตถานํ สจฺจานํ, สมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต’’ฯ

กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ภควา หิ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุโสตฆาณชิวฺหากายมโนทฺวาเรสุ อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพธมฺมารมฺมณํ ตถาคโต สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสตีติ, เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโตฯ อถ วา ยํ โลเก ตถํ, ตํ โลกสฺส ตเถว ทสฺเสติฯ ตโตปิ ภควา ตถาคโตฯ เอตฺถ ตถทสฺสิอตฺเถ ‘‘ตถาคโต’’ติ ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพฯ

‘‘ตถากาเรน โย ธมฺเม, ชานาติ อนุปสฺสติ;

ตถทสฺสีติ สมฺพุทฺโธ, ตสฺมา วุตฺโต ตถาคโต’’ฯ

กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยญฺจ อภิสมฺโพธิยา ปรินิพฺพานสฺส จ อนฺตเร ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาณกาเล สุตฺตาทินวงฺคสงฺคหิตํ ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตน, สพฺพํ ตํ เอกตุลาย ตุลิตํ วิย ตถเมว อวิตถเมว โหติฯ เตเนวาห –

‘‘ยญฺจ, จุนฺท, รตฺติํ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺติํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ, โน อญฺญถาฯ ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติฯ

เอตฺถ ปน คทอตฺโถ หิ คตสทฺโทฯ เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโตฯ อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถฯ ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ ตถาคโตฯ ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา วุตฺโตฯ

‘‘ตถาวาที ชิโน ยสฺมา, ตถธมฺมปฺปกาสโก;

ตถามาคทนญฺจสฺส, ตสฺมา พุทฺโธ ตถาคโต’’ฯ

กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควา หิ ยํ ยํ วาจํ อภาสิ, ตํ ตํ เอว กาเยน กโรติ, วาจาย กาโย อนุโลเมติ, กายสฺสปิ วาจาฯ เตเนวาห –

‘‘ยถา วาที, ภิกฺขเว, ตถาคโต ตถา การี, ยถา การี ตถา วาที…เป.… ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 4.23; จูฬนิ. โปสาลมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 83)ฯ

ยถา จ วาจา คตา, กาโยปิ ตถา คโต, ยถา กาโย คโต, วาจาปิ ตถา คตาฯ เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโตฯ

‘‘ยถา วาจา คตา ตสฺส, ตถา กาโย คโต ยโต;

ตถาวาทิตาย สมฺพุทฺโธ, สตฺถา ตสฺมา ตถาคโต’’ฯ

กถํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต? อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺฐา อวีจิํ ปริยนฺตํ กตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ สมาธินาปิ ปญฺญายปิ วิมุตฺติยาปิ วิมุตฺติญาณทสฺสเนนปิ, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อถ โข อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโรฯ เตเนวาห –

‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก…เป.… ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุ ทโส วสวตฺตี, ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 1.23; โปสาลมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 83)ฯ

ตตฺเรวํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา – อคโท วิย อคโทฯ โก ปเนส? เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญุสฺสโย จฯ เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน สปฺเป วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ, อิติ สพฺพโลกาภิภวนโต อวิปรีโต เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญุสฺสโย จ อคโท อสฺสาติ ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา ‘‘ตถาคโต’’ติ เวทิตพฺโพฯ เอวํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตฯ

‘‘ตโถ อวิปรีโต จ, อคโท ยสฺส สตฺถุโน;

วสวตฺตีติ โส เตน, โหติ สตฺถา ตถาคโต’’ฯ

อปฺปฏิปุคฺคลสฺสาติ ปฏิปุคฺคลวิรหิตสฺส, อญฺโญ โกจิ ‘‘อหํ พุทฺโธ’’ติ เอวํ ปฏิญฺญํ ทาตุํ สมตฺโถ นามสฺส ปุคฺคโล, นตฺถีติ อปฺปฏิปุคฺคโล, ตสฺส อปฺปฏิปุคฺคลสฺสฯ อุปฺปชฺชีติ อุปฺปนฺโน อุทปาทิฯ การุญฺญตาติ กรุณาย ภาโว การุญฺญตาฯ สพฺพสตฺเตติ นิรวเสสสตฺตปริยาทานวจนํ, สกเล สตฺตนิกาเยติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา อยมฺปิ คาถา วุตฺตตฺถา โหติฯ

อถ ภควา พฺรหฺมุนา ธมฺมเทสนตฺถาย อายาจิโต สตฺเตสุ การุญฺญตํ อุปฺปาเทตฺวา ธมฺมํ เทเสตุกาโม มหาพฺรหฺมานํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

‘‘อปารุตา เตสํ อมตสฺส ทฺวารา, เย โสตวนฺโต ปมุญฺจนฺตุ สทฺธํ;

วิหิํสสญฺญี ปคุณํ น ภาสิํ, ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรหฺเม’’ติฯ (ม. นิ. 1.283; ที. นิ. 2.71; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 9);

อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ ‘‘กตาวกาโส โขมฺหิ ภควตา ธมฺมเทสนายา’’ติ ญตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิํ สิรสิ กตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา พฺรหฺมคณปริวุโต ปกฺกามิฯ อถ สตฺถา ตสฺส พฺรหฺมุโน ปฏิญฺญํ ทตฺวา – ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ (ม. นิ. 1.283; มหาว. 10) จินฺเตนฺโต – ‘‘อาฬาโร ปณฺฑิโต โส อิมํ ธมฺมํ ขิปฺปํ อาชานิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน โอโลเกนฺโต ตสฺส สตฺตาหํ กาลงฺกตภาวํ ญตฺวา อุทกสฺส จ อภิโทสกาลงฺกตภาวํ ญตฺวา ปุน – ‘‘กหํ นุ โข เอตรหิ ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู วิหรนฺตี’’ติ ปญฺจวคฺคิเย อาวชฺเชนฺโต ‘‘พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย’’ติ ญตฺวา อาสาฬฺหิยํ ปภาตาย รตฺติยา กาลสฺเสว ปตฺตจีวรมาทาย อฏฺฐารสโยชนิกํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค อุปกํ นาม อาชีวกํ ทิสฺวา ตสฺส อตฺตโน พุทฺธภาวมาวิกตฺวา ตํทิวสเมว สายนฺหสมเย อิสิปตนมคมาสิฯ ตตฺถ ปญฺจวคฺคิยานํ อตฺตโน พุทฺธภาวํ ปกาเสตฺวา ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสนคโต ปญฺจวคฺคิเย ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตํ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13 อาทโย; ปฏิ. ม. 2.30) เทเสสิฯ

เตสุ อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถโร เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา สุตฺตปริโยสาเน อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ สตฺถา ตตฺเถว วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปุนทิวเส วปฺปตฺเถรํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปสิฯ เอเตเนว อุปาเยน สพฺเพ เต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา ปุน ปญฺจมิยํ ปกฺขสฺส ปญฺจปิ เต เถเร สนฺนิปาเตตฺวา อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺตํ (สํ. นิ. 3.59; มหาว. 20 อาทโย) เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน ปญฺจปิ เถรา อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ

อถ สตฺถา ตตฺเถว ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา เคหํ ปหาย นิกฺขนฺตํ ทิสฺวา – ‘‘เอหิ ยสา’’ติ (มหาว. 26) ปกฺโกสิตฺวา ตสฺมิญฺเญว รตฺติภาเค โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา ปุนทิวเส อรหตฺเต จ ปติฏฺฐาเปตฺวา อปเรปิ ตสฺส สหายเก จตุปณฺณาสชเน เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปสิฯ เอวํ โลเก เอกสฏฺฐิยา อรหนฺเตสุ ชาเตสุ สตฺถา วุฏฺฐวสฺโส ปวาเรตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา เอตทโวจ –

‘‘ปรตฺถํ จตฺตโน อตฺถํ, กโรนฺตา ปถวิํ อิมํ;

พฺยาหรนฺตา มนุสฺสานํ, ธมฺมํ จรถ ภิกฺขโวฯ

‘‘วิหรถ วิวิตฺเตสุ, ปพฺพเตสุ วเนสุ จ;

ปกาสยนฺตา สทฺธมฺมํ, โลกสฺส สตตํ มมฯ

‘‘กโรนฺตา ธมฺมทูเตยฺยํ, วิขฺยาปยถ ภิกฺขโว;

สนฺติ อตฺถาย สตฺตานํ, สุพฺพตา วจนํ มมฯ

‘‘สพฺพํ ปิทหถ ทฺวารํ, อปายานมนาสวา;

สคฺคโมกฺขสฺส มคฺคสฺส, ทฺวารํ วิวรถาสมาฯ

‘‘เทสนาปฏิปตฺตีหิ, กรุณาทิคุณาลยา;

พุทฺธิํ สทฺธญฺจ โลกสฺส, อภิวฑฺเฒถ สพฺพโสฯ

‘‘คิหีนมุปกโรนฺตานํ, นิจฺจมามิสทานโต;

กโรถ ธมฺมทาเนน, เตสํ ปจฺจูปการกํฯ

‘‘สมุสฺสยถ สทฺธมฺมํ, เทสยนฺตา อิสิทฺธชํ;

กตกตฺตพฺพกมฺมนฺตา, ปรตฺถํ ปฏิปชฺชถา’’ติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ภควา เต ภิกฺขู ทิสาสุ วิสฺสชฺเชตฺวา สยํ อุรุเวลํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค กปฺปาสิกวนสณฺเฑ ติํส ภทฺทวคฺคิยกุมาเร วิเนสิฯ เตสุ โย สพฺพปจฺฉิมโก, โส โสตาปนฺโน, สพฺพเสฏฺโฐ อนาคามี, เอโกปิ อรหา วา ปุถุชฺชโน วา นาโหสิฯ เตปิ สพฺเพ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา ทิสาสุ เปเสตฺวา สยํ อุรุเวลํ คนฺตฺวา อฑฺฒุฑฺฒานิ ปาฏิหาริยสหสฺสานิ ทสฺเสตฺวา อุรุเวลกสฺสปาทโย สหสฺสชฏิลปริวาเร เตภาติกชฏิเล ทเมตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพาเชตฺวา คยาสีเส นิสีทาเปตฺวา อาทิตฺตปริยายเทสนาย (สํ. นิ. 4.28; มหาว. 54) อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา เตน อรหนฺตสหสฺเสน ภควา ปริวุโต ‘‘พิมฺพิสารสฺส รญฺโญ ปฏิญฺญํ โมเจสฺสามี’’ติ ราชคหนครูปจาเร ลฏฺฐิวนุยฺยานํ นาม อคมาสิฯ ตโต อุยฺยานปาลโก รญฺโญ อาโรเจสิฯ

ราชา – ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สุตฺวา ทฺวาทสนหุเตหิ พฺราหฺมณคหปติเกหิ ปริวุโต ทสพลํ ฆนวิวรคตมิว ทิวสกรํ วนวิวรคตํ มุนิวรทิวสกรํ อุปสงฺกมิตฺวา จกฺกาลงฺกตตเลสุ ชลชามลาวิกลกมลโกมเลสุ ทสพลสฺส ปาเทสุ มกุฏมณิชุติวิสรวิชฺโชตินา สิรสา นิปติตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธิํ ปริสายฯ

อถ โข เตสํ พฺราหฺมณคหปติกานํ เอตทโหสิ – ‘‘กิํ นุ โข มหาสมโณ อุรุเวลกสฺสเป พฺรหฺมจริยํ จรติ, อุทาหุ อุรุเวลกสฺสโป มหาสมเณ’’ติ? อถ โข ภควา เตสํ เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย เถรํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

‘‘กิเมว ทิสฺวา อุรุเวลวาสิ, ปหาสิ อคฺคิํ กิสโกวทาโน;

ปุจฺฉามิ ตํ กสฺสป เอตมตฺถํ, กถํ ปหีนํ ตว อคฺคิหุตฺต’’นฺติฯ (มหาว. 55);

เถโร ภควโต อธิปฺปายํ วิทิตฺวา –

‘‘รูเป จ สทฺเท จ อโถ รเส จ, กามิตฺถิโย จาภิวทนฺติ ยญฺญา;

เอตํ มลนฺตี อุปธีสุ ญตฺวา, ตสฺมา น ยิฏฺเฐ น หุเต อรญฺชิ’’นฺติฯ (มหาว. 55) –

อิมํ คาถํ วตฺวา อตฺตโน สาวกภาวปฺปกาสนตฺถํ ตถาคตสฺส ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา – ‘‘สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ วตฺวา เอกตาลทฺวิตาล…เป.… สตฺตตาลปฺปมาณํ เวหาสํ สตฺตกฺขตฺตุํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปาฏิหาริยํ กตฺวา อากาสโต โอรุยฺห ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

อถ โข มหาชโน ตสฺส ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา – ‘‘อโห มหานุภาวา พุทฺธา นาม, เอวํ ถามคตทิฏฺฐิโก อตฺตานํ ‘อรหา อห’นฺติ มญฺญมาโน อุรุเวลกสฺสโปปิ ทิฏฺฐิชาลํ ภินฺทิตฺวา ตถาคเตน ทมิโต’’ติ ทสพลสฺส คุณกถํ กเถสิฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา – ‘‘นาหมิทานิเยว อิมํ อุรุเวลกสฺสปํ ทเมมิ, อตีเตปิ เอส มยา ทมิโตเยวา’’ติ อาหฯ

อถ โข โส มหาชโน อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา สิรสิ อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา เอวมาห – ‘‘ภนฺเต, อิทานิ อมฺเหหิ เอส ทมิโต ทิฏฺโฐ, กถํ ปเนส อตีเต ภควตา ทมิโต’’ติฯ ตโต สตฺถา เตน มหาชเนน ยาจิโต ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ มหานารทกสฺสปชาตกํ (ชา. 2.22.1153) กเถตฺวา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปกาเสสิฯ ตโต สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา ราชา พิมฺพิสาโร เอกาทสนหุเตหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ, เอกนหุตํ อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิฯ ราชา สรณํ คนฺตฺวา สฺวาตนาย ภควนฺตํ สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆน นิมนฺเตตฺวา ภควนฺตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกามิฯ

ปุนทิวเส ภควา ภิกฺขุสหสฺสปริวุโต มรุคณปริวุโต วิย ทสสตนยโน เทวราชา, พฺรหฺมคณปริวุโต วิย มหาพฺรหฺมา ราชคหํ ปาวิสิฯ ราชา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา โภชนปริโยสาเน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตีณิ รตนานิ วินา วสิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, เวลาย วา อเวลาย วา ภควโต สนฺติกํ อาคมิสฺสามิ, ลฏฺฐิวนํ นาม อติทูเร, อิทํ ปน อมฺหากํ เวฬุวนํ นาม อุยฺยานํ ปวิเวกกามานํ นาติทูรํ นจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ นิชฺชนสมฺพาธํ ปวิเวกสุขํ ฉายูทกสมฺปนฺนํ สีตลสิลาตลสมลงฺกตํ ปรมรมณียภูมิภาคํ สุรภิกุสุมตรุวรนิรนฺตรํ รมณียปาสาทหมฺมิยวิมานวิหารฑฺฒุโยคมณฺฑปาทิปฏิมณฺฑิตํฯ อิทํ เม, ภนฺเต, ภควา ปฏิคฺคณฺหาตุ นวตปนงฺคารสงฺกาเสน สุวณฺณภิงฺคาเรน สุรภิกุสุมวาสิตํ มณิวณฺณอุทกํ คเหตฺวา เวฬุวนารามํ ปริจฺจชนฺโต ทสพลสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตสิฯ ตสฺมิํ อารามปฏิคฺคหเณ ‘‘พุทฺธสาสนสฺส มูลานิ โอติณฺณานี’’ติ ปีติวสํ คตา นจฺจนฺตี วิย อยํ มหาปถวี กมฺปิฯ ชมฺพุทีเป ปน ฐเปตฺวา เวฬุวนมหาวิหารํ อญฺญํ ปถวิํ กมฺเปตฺวา คหิตเสนาสนํ นาม นตฺถิฯ อถ สตฺถา เวฬุวนารามํ ปฏิคฺคเหตฺวา รญฺโญ วิหารทานานุโมทนมกาสิ –

‘‘อาวาสทานสฺส ปนานิสํสํ, โก นาม วตฺตุํ, ปุริโส สมตฺโถ;

อญฺญตฺร พุทฺธา ปน โลกนาถา, ยุตฺโต มุขานํ นหุเตน จาปิฯ

‘‘อายุญฺจ วณฺณญฺจ สุขํ พลญฺจ, วรํ ปสตฺถํ ปฏิภานเมว;

ททาติ นามาติ ปวุจฺจเต โส, โย เทติ สงฺฆสฺส นโร วิหารํฯ

‘‘ทาตา นิวาสสฺส นิวารณสฺส, สีตาทิโน ชีวิตุปทฺทวสฺส;

ปาเลติ อายุํ ปน ตสฺส ยสฺมา, อายุปฺปโท โหติ ตมาหุ สนฺโตฯ

‘‘อจฺจุณฺหสีเต วสโต นิวาเส, พลญฺจ วณฺโณ ปฏิภา น โหติ;

ตสฺมา หิ โส เทติ วิหารทาตา, พลญฺจ วณฺณํ ปฏิภานเมวฯ

‘‘ทุกฺขสฺส สีตุณฺหสรีสปา จ, วาตาตปาทิปฺปภวสฺส โลเก;

นิวารณา เนกวิธสฺส นิจฺจํ, สุขปฺปโท โหติ วิหารทาตาฯ

‘‘สีตุณฺหวาตาตปฑํสวุฏฺฐิ , สรีสปาวาฬมิคาทิทุกฺขํ;

ยสฺมา นิวาเรติ วิหารทาตา, ตสฺมา สุขํ วินฺทติ โส ปรตฺถฯ

‘‘ปสนฺนจิตฺโต ภวโภคเหตุํ, มโนภิรามํ มุทิโต วิหารํ;

โย เทติ สีลาทิคุโณทิตานํ, สพฺพํ ทโท นาม ปวุจฺจเต โสฯ

‘‘ปหาย มจฺเฉรมลํ สโลภํ, คุณาลยานํ นิลยํ ททาติ;

ขิตฺโตว โส ตตฺถ ปเรหิ สคฺเค, ยถาภตํ ชายติ วีตโสโกฯ

‘‘วเร จารุรูเป วิหาเร อุฬาเร, นโร การเย วาสเย ตตฺถ ภิกฺขู;

ทเทยฺยนฺนปานญฺจ วตฺถญฺจ เนสํ, ปสนฺเนน จิตฺเตน สกฺกจฺจ นิจฺจํฯ

‘‘ตสฺมา มหาราช ภเวสุ โภเค, มโนรเม ปจฺจนุภุยฺย ภิยฺโย;

วิหารทานสฺส ผเลน สนฺตํ, สุขํ อโสกํ อธิคจฺฉ ปจฺฉา’’ติฯ

อิจฺเจวํ มุนิราชา นรราชสฺส พิมฺพิสารสฺส วิหารทานานุโมทนํ กตฺวา อุฏฺฐายาสนา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปรมทสฺสนียาย อตฺตโน สรีรปฺปภาย สุวณฺณรสเสกปิญฺฉรานิ วิย นครวนวิมานาทีนิ กุรุมาโน อโนปมาย พุทฺธลีฬาย อนนฺตาย พุทฺธสิริยา เวฬุวนมหาวิหารเมว ปาวิสีติฯ

‘‘อกีฬเน เวฬุวเน วิหาเร, ตถาคโต ตตฺถ มโนภิราเม;

นานาวิหาเรน วิหาสิ ธีโร, เวเนยฺยกานํ สมุทิกฺขมาโน’’ฯ

อเถวํ ภควติ ตสฺมิํ วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ปุตฺโต เม ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กตฺวา ปรมาภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก ราชคหํ ปตฺวา เวฬุวนมหาวิหาเร วิหรตี’’ติ สุตฺวา อญฺญตรํ มหามจฺจํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ, ภเณ, ปุริสสหสฺสปริวาโร ราชคหํ คนฺตฺวา มม วจเนน ‘ปิตา โว สุทฺโธทนมหาราชา ตํ ทฏฺฐุกาโม’ติ วตฺวา ปุตฺตํ เม คณฺหิตฺวา เอหี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ รญฺโญ ปฏิสฺสุณิตฺวา ปุริสสหสฺสปริวาโร สฏฺฐิโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ธมฺมเทสนเวลาย วิหารํ ปาวิสิฯ โส ‘‘ติฏฺฐตุ ตาว รญฺญา ปหิตสาสน’’นฺติ ปริสปริยนฺเต ฐิโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ยถาฐิโตว สทฺธิํ ปุริสสหสฺเสน อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ ภควา – ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิฯ เต สพฺเพ ตงฺขณญฺเญว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺฐิกตฺเถรา วิย อากปฺปสมฺปนฺนา หุตฺวา ภควนฺตํ ปริวาเรสุํฯ

ราชา ‘‘เนว คโต อาคจฺฉติ, น จ สาสนํ สุยฺยตี’’ติ จินฺเตตฺวา เตเนว นีหาเรน นวกฺขตฺตุํ อมจฺเจ เปเสสิฯ เตสุ นวสุ ปุริสสหสฺเสสุ เอโกปิ รญฺโญ นาโรเจสิ, น สาสนํ วา ปหิณิฯ สพฺเพ อรหตฺตํ ปตฺวาว ปพฺพชิํสุฯ

อถ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘โก นุ โข มม วจนํ กริสฺสตี’’ติ สพฺพราชพลํ โอโลเกนฺโต อุทายิํ อทฺทสฯ โส กิร รญฺโญ สพฺพตฺถสาธโก อมจฺโจ อพฺภนฺตริโก อติวิสฺสาสิโก โพธิสตฺเตน สทฺธิํ เอกทิวเสเยว ชาโต สหปํสุกีฬิโต สหาโยฯ อถ นํ ราชา อามนฺเตสิ – ‘‘ตาต อุทายิ, อหํ มม ปุตฺตํ ทฏฺฐุกาโม นวปุริสสหสฺสานิ เปเสสิํ, เอกปุริโสปิ อาคนฺตฺวา สาสนมตฺตมฺปิ อาโรเจตา นตฺถิ, ทุชฺชาโน โข ปน เม ชีวิตนฺตราโย, อหํ ชีวมาโนว ปุตฺตํ ทฏฺฐุมิจฺฉามิฯ สกฺขิสฺสสิ เม ปุตฺตํ ทสฺเสตุ’’นฺติ? โส ‘‘สกฺขิสฺสามิ, เทว, สเจ ปพฺพชิตุํ ลภิสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต, ตฺวํ ปพฺพชิตฺวา วา อปพฺพชิตฺวา วา มยฺหํ ปุตฺตํ ทสฺเสหี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ รญฺโญ สาสนํ อาทาย ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สทฺธิํ ปุริสสหสฺเสน อรหตฺตํ ปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเว ปติฏฺฐาย ผคฺคุนีปุณฺณมาสิยํ จินฺเตสิ – ‘‘อติกฺกนฺโต เหมนฺโต, วสนฺตสมโย อนุปฺปตฺโต, สุปุปฺผิตา วนสณฺฑา, ปฏิปชฺชนกฺขโม มคฺโค, กาโล ทสพลสฺส ญาติสงฺคหํ กาตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สฏฺฐิมตฺตาหิ คาถาหิ ภควโต กุลนครํ คมนตฺถาย คมนวณฺณํ วณฺเณสิ –

‘‘องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต, ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหาย;

เต อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺติ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘ทุมา วิจิตฺตา สุวิราชมานา, รตฺตงฺกุเรเหว จ ปลฺลเวหิ;

รตนุชฺชลมณฺฑปสนฺนิภาสา, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘สุปุปฺผิตคฺคา กุสุเมหิ ภูสิตา, มนุญฺญภูตา สุจิสาธุคนฺธา;

รุกฺขา วิโรจนฺติ อุโภสุ ปสฺเสสุ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘ผเลหิเนเกหิ สมิทฺธิภูตา, วิจิตฺตรุกฺขา อุภโตวกาเส;

ขุทฺทํ ปิปาสมฺปิ วิโนทยนฺติ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘วิจิตฺตมาลา สุจิปลฺลเวหิ, สุสชฺชิตา โมรกลาปสนฺนิภา;

รุกฺขา วิโรจนฺติ อุโภสุ ปสฺเสสุ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘วิโรจมานา ผลปลฺลเวหิ, สุสชฺชิตา วาสนิวาสภูตา;

โตเสนฺติ อทฺธานกิลนฺตสตฺเต, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘สุผุลฺลิตคฺคา วนคุมฺพนิสฺสิตา, ลตา อเนกา สุวิราชมานา;

โตเสนฺติ สตฺเต มณิมณฺฑปาว, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘ลตา อเนกา ทุมนิสฺสิตาว, ปิเยหิ สทฺธิํ สหิตา วธูว;

ปโลภยนฺตี หิ สุคนฺธคนฺธา, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘วิจิตฺตนีลาทิมนุญฺญวณฺณา , ทิชา สมนฺตา อภิกูชมานา;

โตเสนฺติ มญฺชุสฺสรตา รตีหิ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘มิคา จ นานา สุวิราชมานา, อุตฺตุงฺคกณฺณา จ มนุญฺญเนตฺตา;

ทิสา สมนฺตา มภิธาวยนฺติ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘มนุญฺญภูตา จ มหี สมนฺตา, วิราชมานา หริตาว สทฺทลา;

สุปุปฺผิรุกฺขา โมฬินิวลงฺกตา, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘สุสชฺชิตา มุตฺตมยาว วาลุกา, สุสณฺฐิตา จารุสุผสฺสทาตา;

วิโรจยนฺเตว ทิสา สมนฺตา, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘สมํ สุผสฺสํ สุจิภูมิภาคํ, มนุญฺญปุปฺโผทยคนฺธวาสิตํ;

วิราชมานํ สุจิมญฺจ โสภํ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘สุสชฺชิตํ นนฺทนกานนํว, วิจิตฺตนานาทุมสณฺฑมณฺฑิตํ;

สุคนฺธภูตํ ปวนํ สุรมฺมํ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘สรา วิจิตฺตา วิวิธา มโนรมา, สุสชฺชิตา ปงฺกชปุณฺฑรีกา;

ปสนฺนสีโตทกจารุปุณฺณา, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘สุผุลฺลนานาวิธปงฺกเชหิ , วิราชมานา สุจิคนฺธคนฺธา;

ปโมทยนฺเตว นรามรานํ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘สุผุลฺลปงฺเกรุหสนฺนิสินฺนา, ทิชา สมนฺตา มภินาทยนฺตา;

โมทนฺติ ภริยาหิ สมงฺคิโน เต, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘สุผุลฺลปุปฺเผหิ รชํ คเหตฺวา, อลี วิธาวนฺติ วิกูชมานา;

มธุมฺหิ คนฺโธ วิทิสํ ปวายติ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘อภินฺนนาทา มทวารณา จ, คิรีหิ ธาวนฺติ จ วาริธารา;

สวนฺติ นชฺโช สุวิราชิตาว สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘คิรี สมนฺตาว ปทิสฺสมานา, มยูรคีวา อิว นีลวณฺณา;

ทิสา รชินฺทาว วิโรจยนฺติ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘มยูรสงฺฆา คิริมุทฺธนสฺมิํ, นจฺจนฺติ นารีหิ สมงฺคิภูตา;

กูชนฺติ นานามธุรสฺสเรหิ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘สุวาทิกา เนกทิชา มนุญฺญา, วิจิตฺตปตฺเตหิ วิราชมานา;

คิริมฺหิ ฐตฺวา อภินาทยนฺติ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘สุผุลฺลปุปฺผากรมาภิกิณฺณา , สุคนฺธนานาทลลงฺกตา จ;

คิรี วิโรจนฺติ ทิสา สมนฺตา, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘ชลาสยา เนกสุคนฺธคนฺธา, สุรินฺทอุยฺยานชลาสยาว;

สวนฺติ นชฺโช สุวิราชมานา, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘วิจิตฺตติตฺเถหิ อลงฺกตา จ, มนุญฺญนานามิคปกฺขิปาสา;

นชฺโช วิโรจนฺติ สุสนฺทมานา, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘อุโภสุ ปสฺเสสุ ชลาสเยสุ, สุปุปฺผิตา จารุสุคนฺธรุกฺขา;

วิภูสิตคฺคา สุรสุนฺทรี จ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘สุคนฺธนานาทุมชาลกิณฺณํ , วนํ วิจิตฺตํ สุรนนฺทนํว;

มโนภิรามํ สตตํ คตีนํ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘สมฺปนฺนนานาสุจิอนฺนปานา, สพฺยญฺชนา สาทุรเสน ยุตฺตา;

ปเถสุ คาเม สุลภา มนุญฺญา, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘วิราชิตา อาสิ มหี สมนฺตา, วิจิตฺตวณฺณา กุสุมาสนสฺส;

รตฺตินฺทโคเปหิ อลงฺกตาว สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘วิสุทฺธสทฺธาทิคุเณหิ ยุตฺตา, สมฺพุทฺธราชํ อภิปตฺถยนฺตา;

พหูหิ ตตฺเถว ชนา สมนฺตา, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘วิจิตฺรอารามสุโปกฺขรญฺโญ, วิจิตฺรนานาปทุเมหิ ฉนฺนา;

ภิเสหิ ขีรํว รสํ ปวายติ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘วิจิตฺรนีลจฺฉทเนนลงฺกตา, มนุญฺญรุกฺขา อุภโตวกาเส;

สมุคฺคตา สตฺตสมูหภูตา, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘วิจิตฺรนีลพฺภมิวายตํ วนํ, สุรินฺทโลเก อิว นนฺทนํ วนํ;

สพฺโพตุกํ สาธุสุคนฺธปุปฺผํ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘สุภญฺชสํ โยชนโยชเนสุ, สุภิกฺขคามา สุลภา มนุญฺญา;

ชนาภิกิณฺณา สุลภนฺนปานา, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘ปหูตฉายูทกรมฺมภูตา, นิวาสินํ สพฺพสุขปฺปทาตา;

วิสาลสาลา จ สภา จ พหู, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘วิจิตฺตนานาทุมสณฺฑมณฺฑิตา, มนุญฺญอุยฺยานสุโปกฺขรญฺโญ;

สุมาปิตา สาธุสุคนฺธคนฺธา, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘วาโต มุทูสีตลสาธุรูโป, นภา จ อพฺภา วิคตา สมนฺตา;

ทิสา จ สพฺพาว วิโรจยนฺติ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘ปเถ รโชนุคฺคมนตฺถเมว, รตฺติํ ปวสฺสนฺติ จ มนฺทวุฏฺฐี;

นเภ จ สูโร มุทุโกว ตาโป, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘มทปฺปพาหา มทหตฺถิสงฺฆา, กเรณุสงฺเฆหิ สุกีฬยนฺติ;

ทิสา วิธาวนฺติ จ คชฺชยนฺตา, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘วนํ สุนีลํ อภิทสฺสนียํ, นีลพฺภกูฏํ อิว รมฺมภูตํ;

วิโลกิตานํ อติวิมฺหนียํ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘วิสุทฺธมพฺภํ คคนํ สุรมฺมํ, มณิมเยหิ สมลงฺกตาว;

ทิสา จ สพฺพา อติโรจยนฺติ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘คนฺธพฺพวิชฺชาธรกินฺนรา จ, สุคีติยนฺตา มธุรสฺสเรน;

จรนฺติ ตสฺมิํ ปวเน สุรมฺเม, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘กิเลสสงฺฆสฺส ภิตาสเกหิ, ตปสฺสิสงฺเฆหิ นิเสวิตํ วนํ;

วิหารอารามสมิทฺธิภูตํ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘สมิทฺธินานาผลิโน วนนฺตา, อนากุลา นิจฺจมโนภิรมฺมา;

สมาธิปีติํ อภิวฑฺฒยนฺติ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘นิเสวิตํ เนกทิเชหิ นิจฺจํ, คาเมน คามํ สตตํ วสนฺตา;

ปุเร ปุเร คามวรา จ สนฺติ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘วตฺถนฺนปานํ สยนาสนญฺจ, คนฺธญฺจ มาลญฺจ วิเลปนญฺจ;

ตหิํ สมิทฺธา ชนตา พหู จ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘ปุญฺญิทฺธิยา สพฺพยสคฺคปตฺตา, ชนา จ ตสฺมิํ สุขิตา สมิทฺธา;

ปหูตโภคา วิวิธา วสนฺติ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘นเภ จ อพฺภา สุวิสุทฺธวณฺณา, ทิสา จ จนฺโท สุวิราชิโตว;

รตฺติญฺจ วาโต มุทุสีตโล จ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘จนฺทุคฺคเม สพฺพชนา ปหฏฺฐา, สกงฺคเณ จิตฺรกถา วทนฺตา;

ปิเยหิ สทฺธิํ อภิโมทยนฺติ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘จนฺทสฺส รํสีหิ นภํ วิโรจิ, มหี จ สํสุทฺธมนุญฺญวณฺณา;

ทิสา จ สพฺพา ปริสุทฺธรูปา, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘ทูเร จ ทิสฺวา วรจนฺทรํสิํ, ปุปฺผิํสุ ปุปฺผานิ มหีตลสฺมิํ;

สมนฺตโต คนฺธคุณตฺถิกานํ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘จนฺทสฺส รํสีหิ วิลิมฺปิตาว, มหี สมนฺตา กุสุเมนลงฺกตา;

วิโรจิ สพฺพงฺคสุมาลินีว, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘กุจนฺติ หตฺถีปิ มเทน มตฺตา, วิจิตฺตปิญฺฉา จ ทิชา สมนฺตา;

กโรนฺติ นาทํ ปวเน สุรมฺเม, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘ปถญฺจ สพฺพํ ปฏิปชฺชนกฺขมํ, อิทฺธญฺจ รฏฺฐํ สธนํ สโภคํ;

สพฺพตฺถุตํ สพฺพสุขปฺปทานํ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘วนญฺจ สพฺพํ สุวิจิตฺตรูปํ, สุมาปิตํ นนฺทนกานนํว;

ยตีน ปีติํ สตตํ ชเนติ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘อลงฺกตํ เทวปุรํว รมฺมํ, กปีลวตฺถุํ อิติ นามเธยฺยํ;

กุลนครํ อิธ สสฺสิริกํ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘มนุญฺญอฏฺฏาลวิจิตฺตรูปํ, สุผุลฺลปงฺเกรุหสณฺฑมณฺฑิตํ;

วิจิตฺตปริขาหิ ปุรํ สุรมฺมํ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘วิจิตฺตปาการญฺจ โตรณญฺจ, สุภงฺคณํ เทวนิวาสภูตํ;

มนุญฺญวีถิ สุรโลกสนฺนิภํ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘อลงฺกตา สากิยราชปุตฺตา, วิราชมานา วรภูสเนหิ;

สุรินฺทโลเก อิว เทวปุตฺตา, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘สุทฺโธทโน มุนิวรํ อภิทสฺสนาย, อมจฺจปุตฺเต ทสธา อเปสยิ;

พเลน สทฺธิํ มหตา มุนินฺท, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘เนวาคตํ ปสฺสติ เนว วาจํ, โสกาภิภูตํ นรวีรเสฏฺฐํ;

โตเสตุมิจฺฉามิ นราธิปตฺตํ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘ตํทสฺสเนนพฺภุตปีติราสิ, อุทิกฺขมานํ ทฺวิปทานมินฺทํ;

โตเสหิ ตํ มุนินฺท คุณเสฏฺฐํ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํฯ

‘‘อาสาย กสฺสเต เขตฺตํ, พีชํ อาสาย วปฺปติ;

อาสาย วาณิชา ยนฺติ, สมุทฺทํ ธนหารกา;

ยาย อาสาย ติฏฺฐามิ, สา เม อาสา สมิชฺฌตุฯ

‘‘นาติสีตํ นาติอุณฺหํ, นาติทุพฺภิกฺขฉาตกํ;

สทฺทลา หริตา ภูมิ, เอส กาโล มหามุนี’’ติฯ

อถ นํ สตฺถา – ‘‘กิํ นุ โข, อุทายิ, คมนวณฺณํ วณฺเณสี’’ติ อาหฯ ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา ทฏฺฐุกาโม, กโรถ ญาตกานํ สงฺคห’’นฺติ อาหฯ

‘‘สาธุ, อุทายิ, กริสฺสามิ ญาติสงฺคหํ, เตน หิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาโรเจหิ , คมิยวตฺตํ ปูเรสฺสนฺตี’’ติ อาหฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาโรเจสิฯ

สตฺถา องฺคมคธวาสีนํ กุลปุตฺตานํ ทสหิ สหสฺเสหิ, กปิลวตฺถุวาสีนํ ทสหิ สหสฺเสหีติ สพฺเพเหว วีสติยา ขีณาสวภิกฺขุสหสฺเสหิ ปริวุโต ราชคหา นิกฺขมิตฺวา ทิวเส ทิวเส โยชนํ โยชนํ คจฺฉนฺโต ทฺวีหิ มาเสหิ กปิลวตฺถุปุรํ สมฺปาปุณิฯ สากิยาปิ อนุปฺปตฺเตเยว ภควติ – ‘‘อมฺหากํ ญาติเสฏฺฐํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ภควโต วสนฏฺฐานํ วีมํสมานา ‘‘นิคฺโรธสกฺกสฺสาราโม รมณีโย’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา สพฺพํ ปฏิชคฺคนวิธิํ กาเรตฺวา คนฺธปุปฺผหตฺถา ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺตา สพฺพาลงฺกาเรหิ สมลงฺกตคตฺตา คนฺธปุปฺผจุณฺณาทีหิ ปูชยมานา ภควนฺตํ ปุรกฺขตฺวา นิคฺโรธารามเมว อคมํสุฯ

ตตฺร ภควา วีสติยา ขีณาสวสหสฺเสหิ ปริวุโต ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิฯ สากิยา ปน มานชาติกา มานตฺถทฺธา, ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร อมฺเหหิ ทหรตโร, อมฺหากํ กนิฏฺโฐ ภาตา, ปุตฺโต, ภาคิเนยฺโย, นตฺตา’’ติ จินฺเตตฺวา ทหรทหเร ราชกุมาเร อาหํสุ – ‘‘ตุมฺเห วนฺทถ, มยํ ตุมฺหากํ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต นิสีทิสฺสามา’’ติฯ เตสฺเววํ นิสินฺเนสุ ภควา เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา – ‘‘อิเม ญาตกา อตฺตโน โมฆชิณฺณภาเวน น มํ วนฺทนฺติ, น ปเนเต ชานนฺติ ‘พุทฺโธ นาม กีทิโส, พุทฺธพลํ นาม กีทิส’นฺติ วา, ‘พุทฺโธ นาม เอทิโส, พุทฺธพลํ นาม เอทิส’นฺติ วา, หนฺทาหํ อตฺตโน พุทฺธพลํ อิทฺธิพลญฺจ ทสฺเสนฺโต ปาฏิหาริยญฺจ กเรยฺยํ, อากาเส ทสสหสฺสจกฺกวาฬวิตฺถตํ สพฺพรตนมยํ จงฺกมํ มาเปตฺวา ตตฺถ จงฺกมนฺโต มหาชนสฺส อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา ธมฺมญฺจ เทเสยฺย’’นฺติ จินฺเตสิฯ เตน วุตฺตํ สงฺคีติการเกหิ ภควโต ปริวิตกฺกทสฺสนตฺถํ –

[3]

‘‘น เหเต ชานนฺติ สเทวมานุสา, พุทฺโธ อยํ กีทิสโก นรุตฺตโม;

อิทฺธิพลํ ปญฺญาพลญฺจ กีทิสํ, พุทฺธพลํ โลกหิตสฺส กีทิสํฯ

[4]

‘‘น เหเต ชานนฺติ สเทวมานุสา, พุทฺโธ อยํ เอทิสโก นรุตฺตโม;

อิทฺธิพลํ ปญฺญาพลญฺจ เอทิสํ, พุทฺธพลํ โลกหิตสฺส เอทิสํฯ

[5]

‘‘หนฺทาหํ ทสฺสยิสฺสามิ, พุทฺธพลมนุตฺตรํ;

จงฺกมํ มาปยิสฺสามิ, นเภ รตนมณฺฑิต’’นฺติฯ

ตตฺถ น เหเต ชานนฺตีติ น หิ เอเต ชานนฺติฯ -กาโร ปฏิเสธตฺโถฯ หิ-กาโร การณตฺเถ นิปาโตฯ ยสฺมา ปเนเต มม ญาติอาทโย เทวมนุสฺสา มยา พุทฺธพเล จ อิทฺธิพเล จ อนาวิกเต น ชานนฺติ ‘‘เอทิโส พุทฺโธ, เอทิสํ อิทฺธิพล’’นฺติ, ตสฺมา อหํ มม พุทฺธพลญฺจ อิทฺธิพลญฺจ ทสฺเสยฺยนฺติ อตฺโถฯ สเทวมานุสาติ เอตฺถ เทวาติ อุปปตฺติเทวา อธิปฺเปตาฯ สห เทเวหีติ สเทวาฯ เก เต? มานุสา, สเทวา เอว มานุสา สเทวมานุสาฯ อถ วา เทโวติ สมฺมุติเทโว, สุทฺโธทโน ราชา อธิปฺเปโตฯ สห เทเวน รญฺญา สุทฺโธทเนนาติ สเทวาฯ มานุสาติ ญาติมานุสา, สเทวา สสุทฺโธทนา มานุสา สเทวมานุสา สราชาโน วา เอเต มม ญาติมานุสา มม พลํ น วิชานนฺตีติ อตฺโถฯ เสสเทวาปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติเยวฯ สพฺเพปิ เทวา เทวนฏฺเฐน ‘‘เทวา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เทวนํ นาม ธาตุอตฺโถ กีฬาทิฯ อถ วา เทวา จ มานุสา จ เทวมานุสา, สห เทวมานุเสหิ สเทวมานุสาฯ เก เต? โลกาติ วจนเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ พุทฺโธติ จตุสจฺจธมฺเม พุทฺโธ อนุพุทฺโธติ พุทฺโธฯ ยถาห –

‘‘อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ, ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิตํ;

ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา’’ติฯ (ม. นิ. 2.399; สุ. นิ. 563);

อิธ ปน กตฺตุการเก พุทฺธสทฺทสิทฺธิ ทฏฺฐพฺพาฯ อธิคตวิเสเสหิ เทวมนุสฺเสหิ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา’’ติ เอวํ พุทฺธตฺตา ญาตตฺตา พุทฺโธฯ อิธ กมฺมการเก พุทฺธสทฺทสิทฺธิ ทฏฺฐพฺพาฯ พุทฺธมสฺส อตฺถีติ วา พุทฺโธ, พุทฺธวนฺโตติ อตฺโถฯ ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ กีทิสโกติ กีทิโส กิํสริกฺขโก กิํสทิโส กิํวณฺโณ กิํสณฺฐาโน ทีโฆ วา รสฺโส วาติ อตฺโถฯ

นรุตฺตโมติ นรานํ นเรสุ วา อุตฺตโม ปวโร เสฏฺโฐติ นรุตฺตโมฯ อิทฺธิพลนฺติ เอตฺถ อิชฺฌนํ อิทฺธิ นิปฺผตฺติอตฺเถน ปฏิลาภฏฺเฐน จ อิทฺธิฯ อถ วา อิชฺฌนฺติ ตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิฯ สา ปน ทสวิธา โหติฯ ยถาห –

‘‘อิทฺธิโยติ ทส อิทฺธิโยฯ กตมา ทส? อธิฏฺฐานา อิทฺธิ, วิกุพฺพนา อิทฺธิ, มโนมยา อิทฺธิ, ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ, สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อริยา อิทฺธิ, กมฺมวิปากชา อิทฺธิ, ปุญฺญวโต อิทฺธิ, วิชฺชามยา อิทฺธิ, ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.10)ฯ

ตาสํ อิทํ นานตฺตํ – ปกติยา เอโก พหุกํ อาวชฺเชติ, สตํ วา สหสฺสํ วา อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ ‘‘พหุโก โหมี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.10) เอวํ วิภชิตฺวา ทสฺสิตา อิทฺธิ อธิฏฺฐานวเสน นิปฺผนฺนตฺตา อธิฏฺฐานา อิทฺธิ นามฯ ตสฺสายมตฺโถ – อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย สเจ สตํ อิจฺฉติ ‘‘สตํ โหมิ, สตํ โหมี’’ติ กามาวจรปริกมฺมจิตฺเตหิ ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน อภิญฺญาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ปุน อาวชฺชิตฺวา อธิฏฺฐาติ, อธิฏฺฐานจิตฺเตน สเหว สตํ โหติฯ สหสฺสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ นิมิตฺตารมฺมณํ ปริกมฺมจิตฺตานิ สตารมฺมณานิ วา สหสฺสาทีสุ อญฺญตรารมฺมณานิ วา, ตานิ จ โข วณฺณวเสน, โน ปณฺณตฺติวเสนฯ อธิฏฺฐานจิตฺตมฺปิ สตารมฺมณเมว, ตํ ปน อปฺปนาจิตฺตํ วิย โคตฺรภุอนนฺตรเมว อุปฺปชฺชติ รูปาวจรจตุตฺถฌานิกํ ฯ โส ปน ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารวณฺณํ วา ทสฺเสติ นาควณฺณํ วา ทสฺเสติฯ สุปณฺณวณฺณํ วา…เป.… วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ วา ทสฺเสตีติ (ปฏิ. ม. 3.13) เอวํ อาคตา อิทฺธิ ปกติวณฺณวิชหนวิการวเสน ปวตฺตตฺตา วิกุพฺพนิทฺธิ นามฯ

‘‘อิธ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อญฺญํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปิํ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคิํ อหีนินฺทฺริย’’นฺติ (ปฏิ. ม. 3.14) อิมินา นเยน อาคตา อิทฺธิ สรีรสฺเสว อพฺภนฺตเร อญฺญสฺส มโนมยสฺส สรีรสฺส นิปฺผตฺติวเสน ปวตฺตตฺตา มโนมยิทฺธิ นามฯ

ญาณุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา ตงฺขเณ วา เตน อตฺตภาเวน ปฏิลภิตพฺพอรหตฺตญาณานุภาเวน นิพฺพตฺโต วิเสโส ญาณวิปฺผาโร อิทฺธิ นามฯ อายสฺมโต พากุลสฺส จ อายสฺมโต สํกิจฺจสฺส จ ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ, เตสํ วตฺถุ เจตฺถ กเถตพฺพํ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.226)ฯ

สมาธิโต ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา ตงฺขเณ วา สมถานุภาเวน นิพฺพตฺโต วิเสโส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ นามฯ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ (อุทา. 34), อายสฺมโต สญฺชีวสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ (ม. นิ. 1.507), อายสฺมโต ขาณุโกณฺฑญฺญสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.ขาณุโกณฺฑญฺญตฺเถรวตฺถุ), อุตฺตราย อุปาสิกาย สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.อุตฺตราอุปาสิกาวตฺถุ; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.262), สามาวติยา อุปาสิกาย สมาธิวิปฺผารา อิทฺธีติ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.สามาวตีวตฺถุ; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.260-261) เตสํ วตฺถูเนตฺถ กเถตพฺพานิ, คนฺถวิตฺถารโทสปริหารตฺถํ ปน มยา น วิตฺถาริตานิฯ

กตมา อริยา อิทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ สเจ อากงฺขติ ‘‘ปฏิกฺกูเล อปฺปฏิกฺกูลสญฺญี วิหเรยฺย’’นฺติ อปฺปฏิกฺกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรติ, สเจ อากงฺขติ ‘‘อปฺปฏิกฺกูเล ปฏิกฺกูลสญฺญี วิหเรยฺย’’นฺติ ปฏิกฺกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรติ…เป.… อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโนติ (ปฏิ. ม. 3.17)ฯ อยญฺหิ เจโตวสิปฺปตฺตานํ อริยานํเยว สมฺภวโต อริยา อิทฺธิ นามฯ

กตมา กมฺมวิปากชา อิทฺธิ? สพฺเพสํ ปกฺขีนํ สพฺเพสํ เทวานํ ปฐมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ เอกจฺจานญฺจ วินิปาติกานํ เวหาสคมนาทิกา กมฺมวิปากชา อิทฺธิ นามฯ กตมา ปุญฺญวโต อิทฺธิ? ราชา จกฺกวตฺตี เวหาสํ คจฺฉติ สทฺธิํ จตุรงฺคินิยา เสนายฯ ชฏิลกสฺส คหปติสฺส อสีติหตฺโถ สุวณฺณปพฺพโต นิพฺพตฺติฯ อยํ ปุญฺญวโต อิทฺธิ นามฯ โฆสกสฺส คหปติโน (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.กุมฺภโฆสกเสฏฺฐิวตฺถุ) สตฺตสุ ฐาเนสุ มารณตฺถาย อุปกฺกเม กเตปิ อโรคภาโว ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ เมณฺฑกเสฏฺฐิสฺส (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.เมณฺฑกเสฏฺฐิวตฺถุ) อฏฺฐกรีสมตฺเต ปเทเส สตฺตรตนมยานํ เมณฺฑกานํ ปาตุภาโว ปุญฺญวโต อิทฺธิ

กตมา วิชฺชามยา อิทฺธิ? วิชฺชาธรา วิชฺชํ ปริชปฺปิตฺวา เวหาสํ คจฺฉนฺติ, อากาเส อนฺตลิกฺเข หตฺถิมฺปิ ทสฺเสนฺติ…เป.… วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสนฺตีติ (ปฏิ. ม. 3.18)ฯ อาทินยปฺปวตฺตา วิชฺชามยา อิทฺธิ นามฯ

ตํ ตํ กมฺมํ กตฺวา นิพฺพตฺโต วิเสโส ‘สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธี’ติ อยํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ นามฯ อิมิสฺสา ทสวิธาย อิทฺธิยา พลํ อิทฺธิพลํ นาม, อิทํ มยฺหํ อิทฺธิพลํ น ชานนฺตีติ อตฺโถ (วิสุทฺธิ. 2.375 อาทโย)ฯ

ปญฺญาพลนฺติ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณวิเสสทายกํ อรหตฺตมคฺคปญฺญาพลํ อธิปฺเปตํ, ตมฺปิ เอเต น ชานนฺติฯ เกจิ ‘‘ฉนฺนํ อสาธารณญาณานเมตํ อธิวจนํ ปญฺญาพล’’นฺติ วทนฺติฯ พุทฺธพลนฺติ เอตฺถ พุทฺธพลํ นาม พุทฺธานุภาโว, ทสพลญาณานิ วาฯ ตตฺถ ทสพลญาณานิ นาม ฐานาฏฺฐานญาณํ, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนกมฺมวิปากชานนญาณํ, สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาญาณํ, อเนกธาตุนานาธาตุโลกชานนญาณํ, นานาธิมุตฺติกญาณํ, อาสยานุสยญาณํ, ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสโวทานวุฏฺฐาเนสุ ยถาภูตญาณํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ, จุตูปปาตญาณํ, อาสวกฺขยญาณนฺติ อิมานิ ทสฯ อิเมสํ ทสนฺนํ ญาณานํ อธิวจนํ พุทฺธพลนฺติฯ เอทิสนฺติ อีทิสํ, อยเมว วา ปาโฐฯ

หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตฯ อหนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยสฺมา ปเนเต มม ญาตกา พุทฺธพลํ วา พุทฺธคุเณ วา น ชานนฺติ, เกวลํ อตฺตโน โมฆชิณฺณภาวํ นิสฺสาย มานวเสน สพฺพโลกเชฏฺฐเสฏฺฐํ มํ น วนฺทนฺติฯ ตสฺมา เตสํ มานเกตุ อตฺถิ, ตํ ภญฺชิตฺวา วนฺทนตฺถํ พุทฺธพลํ ทสฺเสยฺยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ทสฺสยิสฺสามีติ ทสฺเสยฺยํฯ ‘‘ทสฺเสสฺสามี’’ติ จ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ พุทฺธพลนฺติ พุทฺธานุภาวํ, พุทฺธญาณวิเสสํ วาฯ อนุตฺตรนฺติ นิรุตฺตรํฯ จงฺกมนฺติ จงฺกมิตพฺพฏฺฐานํ วุจฺจติฯ มาปยิสฺสามีติ มาเปยฺยํฯ ‘‘จงฺกมนํ มาเปสฺสามี’’ติ จ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ นเภติ อากาเสฯ สพฺพรตนมณฺฑิตนฺติ สพฺเพหิ รติชนนฏฺเฐน รตเนหิ มุตฺตา-มณิ-เวฬุริย-สงฺข-สิลา-ปวาฬ-รชต-สุวณฺณ-มสารคลฺล-โลหิตงฺเกหิ ทสหิ ทสหิ มณฺฑิโต อลงฺกโต สพฺพรตนมณฺฑิโต, ตํ สพฺพรตนมณฺฑิตํฯ ‘‘นเภ รตนมณฺฑิต’’นฺติ ปฐนฺติ เกจิฯ

อเถวํ ภควตา จินฺติตมตฺเต ทสสหสฺสจกฺกวาฬวาสิโน ภุมฺมาทโย เทวา ปมุทิตหทยา สาธุการมทํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺเตหิ สงฺคีติการเกหิ –

[6]

‘‘ภุมฺมา มหาราชิกา ตาวติํสา, ยามา จ เทวา ตุสิตา จ นิมฺมิตา;

ปรนิมฺมิตา เยปิ จ พฺรหฺมกายิกา, อานนฺทิตา วิปุลมกํสุ โฆส’’นฺติฯ –

อาทิคาถาโย ฐปิตาติ เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ ภุมฺมาติ ภุมฺมฏฺฐา, ปาสาณปพฺพตวนรุกฺขาทีสุ ฐิตาฯ มหาราชิกาติ มหาราชปกฺขิกาฯ ภุมฺมฏฺฐานํ เทวตานํ สทฺทํ สุตฺวา อากาสฏฺฐกเทวตา, ตโต อพฺภวลาหกา เทวตา, ตโต อุณฺหวลาหกา เทวตา, ตโต สีตวลาหกา เทวตา, ตโต วสฺสวลาหกา เทวตา, ตโต วาตวลาหกา เทวตา, ตโต จตฺตาโร มหาราชาโน, ตโต ตาวติํสา, ตโต ยามา, ตโต ตุสิตา, ตโต นิมฺมานรตี, ตโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี, ตโต พฺรหฺมกายิกา, ตโต พฺรหฺมปุโรหิตา, ตโต มหาพฺรหฺมาโน, ตโต ปริตฺตาภา, ตโต อปฺปมาณาภา, ตโต อาภสฺสรา, ตโต ปริตฺตสุภา, ตโต อปฺปมาณสุภา, ตโต สุภกิณฺหา, ตโต เวหปฺผลา, ตโต อวิหา, ตโต อตปฺปา, ตโต สุทสฺสา, ตโต สุทสฺสี, ตโต อกนิฏฺฐา เทวตา สทฺทํ สุตฺวา มหนฺตํ สทฺทํ อกํสุฯ อสญฺญิโน จ อรูปาวจรสตฺเต จ ฐเปตฺวา โสตายตนปวตฺติฏฺฐาเน สพฺเพ เทวมนุสฺสนาคาทโย ปีติวสํ คตหทยา อุกฺกุฏฺฐิสทฺทมกํสูติ อตฺโถฯ อานนฺทิตาติ ปมุทิตหทยา, สญฺชาตปีติโสมนสฺสา หุตฺวาติ อตฺโถฯ วิปุลนฺติ ปุถุลํฯ

อถ สตฺถา จินฺติตสมนนฺตรเมว โอทาตกสิณสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา – ‘‘ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อาโลโก โหตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ เตน อธิฏฺฐานจิตฺเตน สเหว อาโลโก อโหสิ ปถวิโต ปฏฺฐาย ยาว อกนิฏฺฐภวนาฯ เตน วุตฺตํ –

[7]

‘‘โอภาสิตา จ ปถวี สเทวกา, ปุถู จ โลกนฺตริกา อสํวุตา;

ตโม จ ติพฺโพ วิหโต ตทา อหุ, ทิสฺวาน อจฺเฉรกํ ปาฏิหีร’’นฺติฯ

ตตฺถ โอภาสิตาติ ปกาสิตาฯ ปถวีติ เอตฺถายํ ปถวี จตุพฺพิธา – กกฺขฬปถวี, สสมฺภารปถวี, นิมิตฺตปถวี, สมฺมุติปถวีติฯ ตาสุ ‘‘กตมา จาวุโส, อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคต’’นฺติอาทีสุ (วิภ. 173) วุตฺตา อยํ กกฺขฬปถวี นามฯ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ปถวิํ ขเณยฺย วา ขณาเปยฺย วา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 85) วุตฺตา สสมฺภารปถวี, เย จ เกสาทโย วีสติ โกฏฺฐาสา, อโยโลหาทโย จ พาหิรา; สาปิ วณฺณาทีหิ สมฺภาเรหิ สทฺธิํ ปถวีติ สสมฺภารปถวี นามฯ ‘‘ปถวีกสิณเมโก สญฺชานาตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.360) นิมิตฺตปถวี ‘‘อารมฺมณปถวี’’ติปิ วุจฺจติฯ ปถวีกสิณฌานลาภี เทวโลเก นิพฺพตฺโต อาคมนวเสน ‘‘ปถวีเทโว’’ติ นามํ ลภติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อาโป จ เทวา ปถวี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.340) อยํ สมฺมุติปถวี, ปญฺญตฺติปถวี นามาติ เวทิตพฺพาฯ อิธ ปน สสมฺภารปถวี อธิปฺเปตา (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.2 ปถวีวารวณฺณนา)ฯ

สเทวกาติ สเทวโลกาฯ ‘‘สเทวตา’’ติปิ ปาโฐ อตฺถิ เจ สุนฺทรตรํ, สเทวโก มนุสฺสโลโก โอภาสิโตติ อตฺโถฯ ปุถูติ พหูฯ โลกนฺตริกาติ อสุรกายนรกานเมตํ อธิวจนํ, ตา ปน ติณฺณํ จกฺกวาฬานํ อนฺตรา เอกา โลกนฺตริกา โหติ, ติณฺณํ สกฏจกฺกานํ อญฺญมญฺญํ อาหจฺจ ฐิตานํ มชฺเฌ โอกาโส วิย เอเกโก โลกนฺตริกนิรโย, ปริมาณโต อฏฺฐโยชนสหสฺโส โหติฯ อสํวุตาติ เหฏฺฐา อปฺปติฏฺฐาฯ ตโม จาติ อนฺธกาโรฯ ติพฺโพติ พหโล ฆโนฯ จนฺทิมสูริยาโลกาภาวโต นิจฺจนฺธกาโรว โหติฯ วิหโตติ วิทฺธสฺโตฯ ตทาติ ยทา ปน ภควา สตฺเตสุ การุญฺญตํ ปฏิจฺจ ปาฏิหาริยกรณตฺถํ อาโลกํ ผริ, ตทา โส ตโม ติพฺโพ โลกนฺตริกาสุ ฐิโต, วิหโต วิทฺธสฺโต อโหสีติ อตฺโถฯ

อจฺเฉรกนฺติ อจฺฉราปหรณโยคฺคํ, วิมฺหยวเสน องฺคุลีหิ ปหรณโยคฺคนฺติ อตฺโถฯ ปาฏิหีรนฺติ ปฏิปกฺขหรณโต ปาฏิหีรํฯ ปฏิหรติ สตฺตานํ ทิฏฺฐิมาโนปคตานิ จิตฺตานีติ วา ปาฏิหีรํ, อปฺปสนฺนานํ สตฺตานํ ปสาทํ ปฏิอาหรตีติ วา ปาฏิหีรํฯ ‘‘ปาฏิเหร’’นฺติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ เอตฺถ อาโลกวิธานวิเสสสฺเสตํ อธิวจนํฯ

ทิสฺวาน อจฺเฉรกํ ปาฏิหีรนฺติ เอตฺถ เทวา จ มนุสฺสา จ โลกนฺตริกาสุ นิพฺพตฺตสตฺตาปิ จ ตํ ภควโต ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปรมปฺปีติโสมนสฺสํ อคมํสูติ อิทํ วจนํ อาหริตฺวา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, อิตรถา น ปุพฺเพน วา ปรํ, น ปเรน วา ปุพฺพํ ยุชฺชติฯ

อิทานิ น เกวลํ มนุสฺสโลเกสุเยว อาโลโก อตฺถิ, สพฺพตฺถ ติวิเธปิ สงฺขารสตฺโตกาสสงฺขาเต โลเก อาโลโกเยวาติ ทสฺสนตฺถํ –

[8]

‘‘สเทวคนฺธพฺพมนุสฺสรกฺขเส,

อาภา อุฬารา วิปุลา อชายถ;

อิมสฺมิํ โลเก ปรสฺมิญฺโจภยสฺมิํ,

อโธ จ อุทฺธํ ติริยญฺจ วิตฺถต’’นฺติฯ – อยํ คาถา วุตฺตา;

ตตฺถ เทวาติ สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติ สพฺเพปิ เทวา อิธ สงฺคหิตาฯ เทวา จ คนฺธพฺพา จ มนุสฺสา จ รกฺขสา จ เทวคนฺธพฺพมนุสฺสรกฺขสาฯ สห เทวคนฺธพฺพมนุสฺสรกฺขเสหีติ สเทวคนฺธพฺพมนุสฺสรกฺขโสฯ โก ปน โส? โลโก, ตสฺมิํ สเทวคนฺธพฺพมนุสฺสรกฺขเส โลเกฯ อาภาติ อาโลโกฯ อุฬาราติ เอตฺถายํ อุฬาร-สทฺโท มธุรเสฏฺฐวิปุลาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส ‘‘อุฬารานิ ขาทนียโภชนียานิ ขาทนฺติ ภุญฺชนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.366) มธุเร ทิสฺสติฯ ‘‘อุฬาราย โข ปน ภวํ วจฺฉายโน ปสํสาย สมณํ โคตมํ ปสํสตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.288) เสฏฺเฐฯ ‘‘อติกฺกมฺม เทวานํ เทวานุภาวํ อปฺปมาโณ อุฬาโร โอภาโส’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.32; ม. นิ. 3.201) วิปุเลฯ สฺวายํ อิธ เสฏฺเฐ ทฏฺฐพฺโพ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.142; วิ. ว. อฏฺฐ. 1)ฯ วิปุลาติ อปฺปมาณาฯ อชายถาติ อุปฺปชฺชิ อุทปาทิ ปวตฺติตฺถฯ อิมสฺมิํ โลเก ปรสฺมิญฺจาติ อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก จ ปรสฺมิํ เทวโลเก จาติ อตฺโถฯ อุภยสฺมินฺติ ตทุภยสฺมิํ, อชฺฌตฺตพหิทฺธาทีสุ วิย ทฏฺฐพฺพํฯ อโธ จาติ อวีจิอาทีสุ นิรเยสุฯ อุทฺธนฺติ ภวคฺคโตปิ อุทฺธํ อชฏากาเสปิฯ ติริยญฺจาติ ติริยโตปิ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุฯ วิตฺถตนฺติ วิสฏํฯ

อนฺธการํ วิธมิตฺวา วุตฺตปฺปการํ โลกญฺจ ปเทสญฺจ อชฺโฌตฺถริตฺวา อาภา ปวตฺติตฺถาติ อตฺโถฯ อถ วา ติริยญฺจ วิตฺถตนฺติ ติริยโต วิตฺถตํ มหนฺตํ, อปฺปมาณํ ปเทสํ อาภา ผริตฺวา อฏฺฐาสีติ อตฺโถฯ

อถ ภควา ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อาโลกผรณํ กตฺวา อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย อาวชฺชิตฺวา อธิฏฺฐานจิตฺเตน อากาสมพฺภุคฺคนฺตฺวา เตสํ ญาตีนํ สีเสสุ ปาทปํสุํ โอกิรมาโน วิย มหติยา เทวมนุสฺสปริสาย มชฺเฌ ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสติฯ ตํ ปน ปาฬิโต เอวํ เวทิตพฺพํ (ปฏิ. ม. 1.116) –

‘‘กตมํ ตถาคตสฺส ยมกปาฏิหีเร ญาณํ? อิธ ตถาคโต ยมกปาฏิหีรํ กโรติ อสาธารณํ สาวเกหิ อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เหฏฺฐิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติฯ เหฏฺฐิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, อุปริมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ…เป.… ปุรตฺถิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ปจฺฉิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติฯ ปจฺฉิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ปุรตฺถิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ…เป.… ทกฺขิณอกฺขิโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามอกฺขิโต อุทกธารา ปวตฺตติฯ วามอกฺขิโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณอกฺขิโต อุทกธารา ปวตฺตติ…เป.… ทกฺขิณกณฺณโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามกณฺณโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติฯ วามกณฺณโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณกณฺณโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ…เป.… ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามนาสิกาโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติฯ วามนาสิกาโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ…เป.… ทกฺขิณอํสกูฏโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามอํสกูฏโต อุทกธารา ปวตฺตติฯ วามอํสกูฏโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณอํสกูฏโต อุทกธารา ปวตฺตติ…เป.… ทกฺขิณหตฺถโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามหตฺถโต อุทกธารา ปวตฺตติฯ วามหตฺถโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณหตฺถโต อุทกธารา ปวตฺตติ…เป.… ทกฺขิณปสฺสโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามปสฺสโต อุทกธารา ปวตฺตติฯ

วามปสฺสโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณปสฺสโต อุทกธารา ปวตฺตติ…เป.… ทกฺขิณปาทโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามปาทโต อุทกธารา ปวตฺตติฯ วามปาทโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณปาทโต อุทกธารา ปวตฺตติ…เป.… องฺคุลงฺคุเลหิ อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, องฺคุลนฺตริกาหิ อุทกธารา ปวตฺตติฯ องฺคุลนฺตริกาหิ อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, องฺคุลงฺคุเลหิ อุทกธารา ปวตฺตติ…เป.… เอเกกโลมโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เอเกกโลมโต อุทกธารา ปวตฺตติฯ โลมกูปโต โลมกูปโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, โลมกูปโต โลมกูปโต อุทกธารา ปวตฺตติ – ฉนฺนํ วณฺณานํ นีลานํ ปีตกานํ โลหิตกานํ โอทาตานํ มญฺชิฏฺฐานํ ปภสฺสรานํฯ

‘‘ภควา จงฺกมติ, นิมฺมิโต ติฏฺฐติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ ภควา ติฏฺฐติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ ภควา นิสีทติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา ติฏฺฐติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ ภควา เสยฺยํ กปฺเปติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา ติฏฺฐติ วา นิสีทติ วาฯ นิมฺมิโต จงฺกมติ, ภควา ติฏฺฐติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ นิมฺมิโต ติฏฺฐติ, ภควา จงฺกมติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ นิมฺมิโต นิสีทติ, ภควา จงฺกมติ วา ติฏฺฐติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ นิมฺมิโต เสยฺยํ กปฺเปติ, ภควา จงฺกมติ วา ติฏฺฐติ วา นิสีทติ วา, อิทํ ตถาคตสฺส ยมกปาฏิหีเร ญาณนฺติ เวทิตพฺพํ’’ฯ

ตสฺส ปน ภควโต เตโชกสิณสมาปตฺติวเสน อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติฯ อาโปกสิณสมาปตฺติวเสน เหฏฺฐิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตตีติ ปุน อุทกธาราย ปวตฺตฏฺฐานโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, อคฺคิกฺขนฺธสฺส ปวตฺตฏฺฐานโต อุทกธารา ปวตฺตตีติ ทสฺเสตุํ, ‘‘เหฏฺฐิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, อุปริมกายโต อุทกธารา ปวตฺตตี’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพาฯ เอเสว นโย เสสปเทสุปิฯ อคฺคิกฺขนฺโธ ปเนตฺถ อุทกธาราย อสมฺมิสฺโสว อโหสิฯ ตถา อุทกธารา อคฺคิกฺขนฺเธนฯ รสฺมีสุ ปน ทุติยา ทุติยา รสฺมิ ปุริมาย ปุริมาย ยมกา วิย เอกกฺขเณ ปวตฺตติฯ

ทฺวินฺนญฺจ จิตฺตานํ เอกกฺขเณ ปวตฺติ นาม นตฺถิ, พุทฺธานํ ปน ภวงฺคปริวาสสฺส ลหุกตาย ปญฺจหากาเรหิ จิณฺณวสิตาย เอตา รสฺมิโย เอกกฺขเณ วิย ปวตฺตนฺติ, ตสฺสา ปน รสฺมิยา อาวชฺชนปริกมฺมาธิฏฺฐานานิ วิสุํเยวฯ นีลรสฺมิอตฺถาย หิ ภควา นีลกสิณํ สมาปชฺชติฯ ปีตรสฺมิอาทีนํ อตฺถาย ปีตกสิณาทีนิ สมาปชฺชติฯ

เอวํ ภควโต ยมกปาฏิหีเร กยิรมาเน สกลสฺสาปิ ทสสหสฺสจกฺกวาฬสฺส อลงฺการกรณกาโล วิย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[9]

‘‘สตฺตุตฺตโม อนธิวโร วินายโก, สตฺถา อหู เทวมนุสฺสปูชิโต;

มหานุภาโว สตปุญฺญลกฺขโณ, ทสฺเสสิ อจฺเฉรกํ ปาฏิหีร’’นฺติฯ

ตตฺถ สตฺตุตฺตโมติ อตฺตโน สีลาทีหิ คุเณหิ สพฺเพสุ สตฺเตสุ อุตฺตโม ปวโร เสฏฺโฐติ สตฺตุตฺตโม, สตฺตานํ วา อุตฺตโม สตฺตุตฺตโมฯ สตฺตนฺติ หิ ญาณสฺส นามํ, เตน ทสพลจตุเวสารชฺชฉอสาธารณญาณสงฺขาเตน สตฺเตน เสฏฺโฐ อุตฺตโมติ สตฺตุตฺตโม, สมานาธิกรณวเสน สตฺโต อุตฺตโมติ วา สตฺตุตฺตโมฯ ยทิ เอวํ ‘‘อุตฺตมสตฺโต’’ติ วตฺตพฺพํ อุตฺตม-สทฺทสฺส ปุพฺพนิปาตปาฐโตฯ น ปเนส เภโท อนิยมโต พหุลวจนโต จ นรุตฺตมปุริสุตฺตมนรวราทิ-สทฺทา วิย ทฏฺฐพฺโพฯ อถ วา สตฺตํ อุตฺตมํ ยสฺส โส สตฺตุตฺตโม, อิธาปิ จ อุตฺตม-สทฺทสฺส ปุพฺพนิปาโต ภวติฯ อุตฺตมสตฺโตติ วิเสสนสฺส ปุพฺพนิปาตปาฐโต ‘‘จิตฺตคู ปทฺธคู’’ติ เอตฺถ วิยาติ นายํ โทโสฯ อุภยวิเสสนโต วา อาหิตคฺคิอาทิปาโฐ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ วินายโกติ พหูหิ วินยนูปาเยหิ สตฺเต วิเนติ ทเมตีติ วินายโกฯ สตฺถาติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถหิ ยถารหํ สตฺเต อนุสาสตีติ สตฺถาฯ อหูติ อโหสิฯ เทวมนุสฺสปูชิโตติ ทิพฺเพหิ ปญฺจกามคุเณหิ ทิพฺพนฺติ กีฬนฺตีติ เทวาฯ

มนสฺส อุสฺสนฺนตฺตา มนุสฺสา, เทวา จ มนุสฺสา จ เทวมนุสฺสา, เทวมนุสฺเสหิ ปูชิโต เทวมนุสฺสปูชิโตฯ ปุปฺผาทิปูชาย จ ปจฺจยปูชาย จ ปูชิโต, อปจิโตติ อตฺโถฯ กสฺมา ปน เทวมนุสฺสานเมว คหณํ กตํ, นนุ ภควา ติรจฺฉานคเตหิปิ อารวาฬกาฬาปลาลธนปาลปาลิเลยฺยกนาคาทีหิ สาตาคิราฬวกเหมวตสูจิโลมขรโลมยกฺขาทีหิ วินิปาตคเตหิปิ ปูชิโตเยวาติ? สจฺจเมเวตํ, อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน สพฺพปุคฺคลปริจฺเฉทวเสน เจตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ มหานุภาโวติ มหตา พุทฺธานุภาเวน สมนฺนาคโตฯ สตปุญฺญลกฺขโณติ อนนฺเตสุ จกฺกวาเฬสุ สพฺเพ สตฺตา เอเกกํ ปุญฺญกมฺมํ สตกฺขตฺตุํ กเรยฺยุํ เอตฺตเกหิ ชเนหิ กตกมฺมํ โพธิสตฺโต สยเมว เอกโก สตคุณํ กตฺวา นิพฺพตฺโตฯ ตสฺมา ‘‘สตปุญฺญลกฺขโณ’’ติ วุจฺจติฯ เกจิ ปน ‘‘สเตน สเตน ปุญฺญกมฺเมน นิพฺพตฺตเอเกกลกฺขโณ’’ติ วทนฺติฯ ‘‘เอวํ สนฺเต โย โกจิ พุทฺโธ ภเวยฺยา’’ติ ตํ อฏฺฐกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตํฯ ทสฺเสสีติ สพฺเพสํ เทวมนุสฺสานํ อติวิมฺหยกรํ ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิฯ

อถ สตฺถา อากาเส ปาฏิหาริยํ กตฺวา มหาชนสฺส จิตฺตาจารํ โอโลเกตฺวา ตสฺส อชฺฌาสยานุกูลํ ธมฺมกถํ จงฺกมนฺโต กเถตุกาโม อากาเส ทสสหสฺสจกฺกวาฬวิตฺถตํ สพฺพรตนมยํ รตนจงฺกมํ มาเปสิฯ เตน วุตฺตํ –

[10]

‘‘โส ยาจิโต เทววเรน จกฺขุมา, อตฺถํ สเมกฺขิตฺวา ตทา นรุตฺตโม;

จงฺกมํ มาปยิ โลกนายโก, สุนิฏฺฐิตํ สพฺพรตนนิมฺมิต’’นฺติฯ

ตตฺถ โสติ โส สตฺถาฯ ยาจิโตติ ปฐมเมว อฏฺฐเม สตฺตาเห ธมฺมเทสนาย ยาจิโตติ อตฺโถฯ เทววเรนาติ สหมฺปติพฺรหฺมุนาฯ จกฺขุมาติ เอตฺถ จกฺขตีติ จกฺขุ, สมวิสมํ วิภาวยตีติ อตฺโถฯ ตํ ปน จกฺขุ ทุวิธํ – ญาณจกฺขุ, มํสจกฺขูติฯ ตตฺถ ญาณจกฺขุ ปญฺจวิธํ – พุทฺธจกฺขุ, ธมฺมจกฺขุ, สมนฺตจกฺขุ, ทิพฺพจกฺขุ, ปญฺญาจกฺขูติฯ เตสุ พุทฺธจกฺขุ นาม อาสยานุสยญาณญฺเจว อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณญฺจ, ยํ ‘‘พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต’’ติ (ที. นิ. 2.69; ม. นิ. 1.283; 2.339; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 9) อาคตํฯ

ธมฺมจกฺขุ นาม เหฏฺฐิมา ตโย มคฺคา ตีณิ จ ผลานิ, ยํ ‘‘วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที’’ติ (ที. นิ. 1.355; สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 16; ปฏิ. ม. 2.30) อาคตํฯ สมนฺตจกฺขุ นาม สพฺพญฺญุตญฺญาณํ , ยํ ‘‘ตถูปมํ ธมฺมมยํ, สุเมธ, ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขู’’ติ (ที. นิ. 2.70; ม. นิ. 1.282; 2.338; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 8) อาคตํฯ ทิพฺพจกฺขุ นาม อาโลกวฑฺฒเนน อุปฺปนฺนาภิญฺญาจิตฺเตน สมฺปยุตฺตญาณํ, ยํ ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา’’ติ (ม. นิ. 1.148, 284, 385, 432; 2.341; 3.82, 261; มหาว. 10) อาคตํฯ ปญฺญาจกฺขุ นาม ‘‘จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาที’’ติ (สํ. นิ. 5.1082; มหาว. 15; กถา. 405; ปฏิ. ม. 2.30) เอตฺถ ปุพฺเพนิวาสาทิญาณํ ปญฺญาจกฺขูติ อาคตํฯ

มํสจกฺขุ นาม ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จา’’ติ (ม. นิ. 1.204, 400; 3.421, 425-426; สํ. นิ. 2.43; 4.60; กถา. 465, 467) เอตฺถ ปสาทมํสจกฺขุ วุตฺตํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.213)ฯ ตํ ปน ทุวิธํ – สสมฺภารจกฺขุ ปสาทจกฺขูติฯ เตสุ ยฺวายํ อกฺขิกูปเก อกฺขิปตฺตเกหิ ปริวาริโต มํสปิณฺโฑ ยตฺถ จตสฺโส ธาตุโย วณฺณคนฺธรโสชา สมฺภโว ชีวิตํ ภาโว จกฺขุปสาโท กายปสาโทติ สงฺเขปโต เตรส สมฺภารา โหนฺติฯ วิตฺถารโต ปน สมฺภวมานานิ จตุสมุฏฺฐานานิ ฉตฺติํส ชีวิตํ ภาโว จกฺขุปสาโท กายปสาโทติ อิเม กมฺมสมุฏฺฐานา จตฺตาโร จาติ สสมฺภารา โหนฺติ, อิทํ สสมฺภารจกฺขุ นามฯ ยํ ปน เสตมณฺฑลปริจฺฉินฺเนน กณฺหมณฺฑเลน ปริวาริเต ทิฏฺฐมณฺฑเล สนฺนิวิฏฺฐํ รูปทสฺสนสมตฺถํ ปสาทมตฺตํ, อิทํ ปสาทจกฺขุ นามฯ สพฺพานิ ปเนตานิ เอกวิธานิ อนิจฺจโต สงฺขตโต, ทุวิธานิ สาสวานาสวโต โลกิยโลกุตฺตรโต, ติวิธานิ ภูมิโต อุปาทิณฺณตฺติกโต, จตุพฺพิธานิ เอกนฺตปริตฺตอปฺปมาณานิยตารมฺมณโต, ปญฺจวิธานิ รูปนิพฺพานารูปสพฺพารมฺมณานารมฺมณวเสน, ฉพฺพิธานิ โหนฺติ พุทฺธจกฺขาทิวเสนฯ อิจฺเจวเมตานิ วุตฺตปฺปการานิ จกฺขูนิ อสฺส ภควโต สนฺตีติ ภควา จกฺขุมาติ วุจฺจติฯ อตฺถํ สเมกฺขิตฺวาติ จงฺกมํ มาเปตฺวา, ธมฺมเทสนานิมิตฺตํ เทวมนุสฺสานํ หิตตฺถํ อุปปริกฺขิตฺวา อุปธาเรตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ มาปยีติ มาเปสิฯ โลกนายโกติ สคฺคโมกฺขาภิมุขํ โลกํ นยตีติ โลกนายโกฯ สุนิฏฺฐิตนฺติ สุฏฺฐุ นิฏฺฐิตํ, ปริโยสิตนฺติ อตฺโถฯ สพฺพรตนนิมฺมิตนฺติ ทสวิธรตนมยํฯ

อิทานิ ภควโต ติวิธปาฏิหาริยสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ –

[11]

‘‘อิทฺธี จ อาเทสนานุสาสนี, ติปาฏิหีเร ภควา วสี อหุ;

จงฺกมํ มาปยิ โลกนายโก, สุนิฏฺฐิตํ สพฺพรตนนิมฺมิต’’นฺติฯ – วุตฺตํ;

ตตฺถ อิทฺธีติ อิทฺธิวิธํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ นามฯ ตํ ปน เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหตีติอาทินยปฺปวตฺตํ (ที. นิ. 1.239; ม. นิ. 1.147; ปฏิ. ม. 3.10)ฯ อาเทสนาติ ปรสฺส จิตฺตาจารํ ญตฺวา กถนํ อาเทสนาปาฏิหาริยํ, ตํ สาวกานญฺจ พุทฺธานญฺจ สตตธมฺมเทสนาฯ อนุสาสนีติ อนุสาสนิปาฏิหาริยํ, ตสฺส ตสฺส อชฺฌาสยานุกูลโมวาโทติ อตฺโถฯ อิติ เอตานิ ตีณิ ปาฏิหาริยานิฯ ตตฺถ อิทฺธิปาฏิหาริเยน อนุสาสนิปาฏิหาริยํ มหาโมคฺคลฺลานสฺส อาจิณฺณํ, อาเทสนาปาฏิหาริเยน อนุสาสนิปาฏิหาริยํ ธมฺมเสนาปติสฺส, อนุสาสนิปาฏิหาริยํ ปน พุทฺธานํ สตตธมฺมเทสนาฯ ติปาฏิหีเรติ เอเตสุ ตีสุ ปาฏิหาริเยสูติ อตฺโถฯ ภควาติ อิทํ คุณวิสิฏฺฐสตฺตุตฺตมครุคารวาธิวจนํฯ วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ –

‘‘ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ, ภควาติ วจนมุตฺตมํ;

ครุคารวยุตฺโต โส, ภควา เตน วุจฺจตี’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.142; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา; ปารา. อฏฺฐ. 1.1 เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา; อิติวุ. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา; มหานิ. อฏฺฐ. 50);

วสีติ เอตสฺมิํ ติวิเธปิ ปาฏิหาริเย วสิปฺปตฺโต, จิณฺณวสีติ อตฺโถฯ วสิโย นาม ปญฺจ วสิโย – อาวชฺชนสมาปชฺชนอธิฏฺฐานวุฏฺฐานปจฺจเวกฺขณสงฺขาตาฯ ตตฺร ยํ ยํ ฌานํ ยถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อาวชฺชติ อาวชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ สีฆํ อาวชฺเชตุํ สมตฺถตา อาวชฺชนวสี นามฯ ตถา ยํ ยํ ฌานํ ยถิจฺฉกํ…เป.… สมาปชฺชติ สมาปชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ สีฆํ สมาปชฺชนสมตฺถตา สมาปชฺชนวสี นามฯ ทีฆํ กาลํ ฐเปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺฐานวสี นามฯ ตเถว ลหุํ วุฏฺฐาตุํ สมตฺถตา วุฏฺฐานวสี นามฯ

ปจฺจเวกฺขณวสี ปน ปจฺจเวกฺขณชวนาเนว โหนฺติ ตานิ อาวชฺชนานนฺตราเนว หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อาวชฺชนวสิยา เอว วุตฺตานิฯ อิติ อิมาสุ ปญฺจสุ วสีสุ จิณฺณวสิตา วสี นาม โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ติปาฏิหีเร ภควา วสี อหู’’ติฯ

อิทานิ ตสฺส รตนจงฺกมสฺส นิมฺมิตวิธานสฺส ทสฺสนตฺถํ –

[12]

‘‘ทสสหสฺสีโลกธาตุยา, สิเนรุปพฺพตุตฺตเม;

ถมฺเภว ทสฺเสสิ ปฏิปาฏิยา, จงฺกเม รตนามเย’’ติฯ – อาทิคาถาโย วุตฺตา;

ตตฺถ ทสสหสฺสีโลกธาตุยาติ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุฯ สิเนรุปพฺพตุตฺตเมติ มหาเมรุสงฺขาเต เสฏฺฐปพฺพเตฯ ถมฺเภวาติ ถมฺเภ วิย ทสจกฺกวาฬสหสฺเสสุ เย สิเนรุปพฺพตา, เต ปฏิปาฏิยา ฐิเต สุวณฺณถมฺเภ วิย กตฺวา เตสํ อุปริ จงฺกมํ มาเปตฺวา ทสฺเสสีติ อตฺโถฯ รตนามเยติ รตนมเยฯ

[13] ทสสหสฺสี อติกฺกมฺมาติ รตนจงฺกมํ ปน ภควา มาเปนฺโต ตสฺส เอกํ โกฏิํ สพฺพปริยนฺตํ ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิํ เอกํ โกฏิํ ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิํ อติกฺกมิตฺวา ฐิตํ กตฺวา มาเปสิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ทสสหสฺสี อติกฺกมฺม, จงฺกมํ มาปยี ชิโน;

สพฺพโสณฺณมยา ปสฺเส, จงฺกเม รตนามเย’’ติฯ

ตตฺถ ชิโนติ กิเลสาริชยนโต ชิโนฯ สพฺพโสณฺณมยา ปสฺเสติ ตสฺส ปน เอวํ นิมฺมิตสฺส จงฺกมสฺส อุภยปสฺเสสุ สุวณฺณมยา ปรมรมณียา มริยาทภูมิ อโหสิ, มชฺเฌ มณิมยาติ อธิปฺปาโยฯ

[14] ตุลาสงฺฆาฏาติ ตุลายุคฬา, ตา นานารตนมยาติ เวทิตพฺพาฯ อนุวคฺคาติ อนุรูปาฯ โสวณฺณผลกตฺถตาติ โสวณฺณมเยหิ ผลเกหิ อตฺถตา, ตุลาสงฺฆาตานํ อุปริ สุวณฺณมโย ปทรจฺฉโทติ อตฺโถฯ เวทิกา สพฺพโสวณฺณาติ เวทิกา ปน สพฺพาปิ สุวณฺณมยา, ยา ปเนสา จงฺกมนปริกฺเขปเวทิกา, สา เอกาว อญฺเญหิ รตเนหิ อสมฺมิสฺสาติ อตฺโถฯ ทุภโต ปสฺเสสุ นิมฺมิตาติ อุโภสุ ปสฺเสสุ นิมฺมิตาฯ -กาโร ปทสนฺธิกโรฯ

[15] มณิมุตฺตาวาลุกากิณฺณาติ มณิมุตฺตามยวาลุกากิณฺณาฯ อถ วา มณโย จ มุตฺตา จ วาลุกา จ มณิมุตฺตาวาลุกาฯ ตาหิ มณิมุตฺตาวาลุกาหิ อากิณฺณา สนฺถตาติ มณิมุตฺตาวาลุกากิณฺณาฯ นิมฺมิโตติ อิมินากาเรน นิมฺมิโต กโตฯ รตนามโยติ สพฺพรตนมโย, จงฺกโมติ อตฺโถฯ โอภาเสติ ทิสา สพฺพาติ สพฺพาปิ ทส ทิสา โอภาเสติ ปกาเสติฯ สตรํสีวาติ สหสฺสรํสิอาทิจฺโจ วิยฯ อุคฺคโตติ อุทิโตฯ ยถา ปน อพฺภุคฺคโต สหสฺสรํสิ สพฺพาปิ ทส ทิสา โอภาเสติ, เอวเมว เอโสปิ สพฺพรตนมโย จงฺกโม โอภาเสตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ปน นิฏฺฐิเต จงฺกเม ตตฺถ ภควโต ปวตฺติทสฺสนตฺถํ –

[16]

‘‘ตสฺมิํ จงฺกมเน ธีโร, ทฺวตฺติํสวรลกฺขโณ;

วิโรจมาโน สมฺพุทฺโธ, จงฺกเม จงฺกมี ชิโนฯ

[17]

‘‘ทิพฺพํ มนฺทารวํ ปุปฺผํ, ปทุมํ ปาริฉตฺตกํ;

จงฺกมเน โอกิรนฺติ, สพฺเพ เทวา สมาคตาฯ

[18]

‘‘ปสฺสนฺติ ตํ เทวสงฺฆา, ทสสหสฺสี ปโมทิตา;

นมสฺสมานา นิปตนฺติ, ตุฏฺฐหฏฺฐา ปโมทิตา’’ติฯ – คาถาโย วุตฺตา;

ตตฺถ ธีโรติ ธิติยุตฺโตฯ ทฺวตฺติํสวรลกฺขโณติ สุปฺปติฏฺฐิตปาทตลาทีหิ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขเณหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ ทิพฺพนฺติ เทวโลเก ภวํ ชาตํ ทิพฺพํฯ ปาริฉตฺตกนฺติ เทวานํ ตาวติํสานํ โกวิฬารรุกฺขสฺส นิสฺสนฺเทน สมนฺตา โยชนสตปริมาโณ ปรมทสฺสนีโย ปาริจฺฉตฺตกรุกฺโข นิพฺพตฺติฯ ยสฺมิํ ปุปฺผิเต สกลํ เทวนครํ เอกสุรภิคนฺธวาสิตํ โหติ, ตสฺส กุสุมเรณุโอกิณฺณานิ นวกนกวิมานานิ ปิญฺชรานิ หุตฺวา ขายนฺติฯ อิมสฺส ปน ปาริจฺฉตฺตกรุกฺขสฺส ปุปฺผญฺจ ปาริจฺฉตฺตกนฺติ วุตฺตํฯ จงฺกเม โอกิรนฺตีติ ตสฺมิํ รตนจงฺกเม อวกิรนฺติ, เตน วุตฺตปฺปกาเรน ปุปฺเผน ตสฺมิํ จงฺกเม จงฺกมมานํ ภควนฺตํ ปูเชนฺตีติ อตฺโถฯ สพฺเพ เทวาติ กามาวจรเทวาทโย เทวาฯ เตนาห ‘‘ปสฺสนฺติ ตํ เทวสงฺฆา’’ติฯ ตํ ภควนฺตํ รตนจงฺกมเน จงฺกมนฺตํ สเกสุ อาลเยสุปิ ปสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ ทสสหสฺสีติ ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ทสสหสฺสิยํ เทวสงฺฆา ตํ ปสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ ปโมทิตาติ ปมุทิตาฯ

นิปตนฺตีติ สนฺนิปตนฺติฯ ตุฏฺฐหฏฺฐาติ ปีติวเสน ตุฏฺฐหฏฺฐาฯ ปโมทิตาติ อิทานิ วตฺตพฺเพหิ ตาวติํสาทิเทเวหิ สทฺธินฺติ สมฺพนฺโธ ทฏฺฐพฺโพ, อิตรถา ปุนรุตฺติโทสโต น มุจฺจติฯ อถ วา ปโมทิตา ตํ ภควนฺตํ ปสฺสนฺติ, ตุฏฺฐหฏฺฐา ปโมทิตา ตหิํ ตหิํ สนฺนิปตนฺตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ เย ปสฺสิํสุ เย สนฺนิปติํสุ, เต สรูปโต ทสฺเสตุํ –

[19]

‘‘ตาวติํสา จ ยามา จ, ตุสิตา จาปิ เทวตา;

นิมฺมานรติโน เทวา, เย เทวา วสวตฺติโน;

อุทคฺคจิตฺตา สุมนา, ปสฺสนฺติ โลกนายกํฯ

[20]

‘‘สเทวคนฺธพฺพมนุสฺสรกฺขสา , นาคา สุปณฺณา อถ วาปิ กินฺนรา;

ปสฺสนฺติ ตํ โลกหิตานุกมฺปกํ, นเภว อจฺจุคฺคตจนฺทมณฺฑลํฯ

[21]

‘‘อาภสฺสรา สุภกิณฺหา, เวหปฺผลา อกนิฏฺฐา จ เทวตา;

สุสุทฺธสุกฺกวตฺถวสนา, ติฏฺฐนฺติ ปญฺชลีกตาฯ

[22]

‘‘มุญฺจนฺติ ปุปฺผํ ปน ปญฺจวณฺณิกํ, มนฺทารวํ จนฺทนจุณฺณมิสฺสิตํ;

ภเมนฺติ เจลานิ จ อมฺพเร ตทา, อโห ชิโน โลกหิตานุกมฺปโก’’ติฯ –

อิมา คาถาโย วุตฺตาฯ

ตตฺถ อุทคฺคจิตฺตาติ ปีติโสมนสฺสวเสน อุทคฺคจิตฺตาฯ สุมนาติ อุทคฺคจิตฺตตฺตา เอว สุมนาฯ โลกหิตานุกมฺปกนฺติ โลกหิตญฺจ โลกานุกมฺปกญฺจฯ โลกหิเตน วา อนุกมฺปกํ โลกหิตานุกมฺปกํฯ นเภว อจฺจุคฺคตจนฺทมณฺฑลนฺติ เอตฺถ อากาเส อภินโวทิตํ ปริปุณฺณํ สพฺโพปทฺทววินิมุตฺตํ สรทสมเย จนฺทมณฺฑลํ วิย พุทฺธสิริยา วิโรจมานํ นยนานนฺทกรํ ปสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ

อาภสฺสราติ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน วุตฺตํฯ

ปริตฺตาภอปฺปมาณาภอาภสฺสราปริตฺตมชฺฌิมปณีตเภเทน ทุติยชฺฌาเนนาภินิพฺพตฺตา สพฺเพว คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ สุภกิณฺหาติ อิทํ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสเนว วุตฺตํ, ตสฺมา ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภสุภกิณฺหาปริตฺตาทิเภเทน ตติยชฺฌาเนน นิพฺพตฺตา สพฺเพว คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ เวหปฺผลาติ วิปุลา ผลาติ เวหปฺผลาฯ เต จตุตฺถชฺฌานนิพฺพตฺตา อสญฺญสตฺเตหิ เอกตลวาสิโนฯ เหฏฺฐา ปน ปฐมชฺฌานนิพฺพตฺตา พฺรหฺมกายิกาทโย ทสฺสิตาฯ ตสฺมา อิธ น ทสฺสิตาฯ จกฺขุโสตานมภาวโต อสญฺญสตฺตา จ อรูปิโน จ อิธ น อุทฺทิฏฺฐาฯ อกนิฏฺฐา จ เทวตาติ อิธาปิ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสเนว วุตฺตํฯ ตสฺมา อวิหาตปฺปสุทสฺสาสุทสฺสิอกนิฏฺฐสงฺขาตา ปญฺจปิ สุทฺธาวาสา คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ สุสุทฺธสุกฺกวตฺถวสนาติ สุฏฺฐุ สุทฺธานิ สุสุทฺธานิ สุกฺกานิ โอทาตานิฯ สุสุทฺธานิ สุกฺกานิ วตฺถานิ นิวตฺถานิ เจว ปารุตานิ จ เยหิ เต สุสุทฺธสุกฺกวตฺถวสนา, ปริทหิตปริสุทฺธปณฺฑรวตฺถาติ อตฺโถฯ ‘‘สุสุทฺธสุกฺกวสนา’’ติปิ ปาโฐฯ ปญฺชลีกตาติ กตปญฺชลิกา กมลมกุลสทิสํ อญฺชลิํ สิรสิ กตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ

มุญฺจนฺตีติ โอกิรนฺติฯ ปุปฺผํ ปนาติ กุสุมํ ปนฯ ‘‘ปุปฺผานิ วา’’ติปิ ปาโฐ, วจนวิปริยาโส ทฏฺฐพฺโพ, อตฺโถ ปนสฺส โสเยวฯ ปญฺจวณฺณิกนฺติ ปญฺจวณฺณํ – นีลปีตโลหิโตทาตมญฺชิฏฺฐกวณฺณวเสน ปญฺจวณฺณํฯ จนฺทนจุณฺณมิสฺสิตนฺติ จนฺทนจุณฺเณน มิสฺสิตํฯ ภเมนฺติ เจลานีติ ภมยนฺติ วตฺถานิฯ อโห ชิโน โลกหิตานุกมฺปโกติ ‘‘อโห ชิโน โลกหิโต อโห จ โลกหิตานุกมฺปโก อโห การุณิโก’’ติ เอวมาทีนิ ถุติวจนานิ อุคฺคิรนฺตาฯ มุญฺจนฺติ ปุปฺผํ ภมยนฺติ เจลานีติ สมฺพนฺโธฯ

อิทานิ เตหิ ปยุตฺตานิ ถุติวจนานิ ทสฺเสตุํ อิมา คาถาโย วุตฺตา –

[23]

‘‘ตุวํ สตฺถา จ เกตู จ, ธโช ยูโป จ ปาณินํ;

ปรายโน ปติฏฺฐา จ, ทีโป จ ทฺวิปทุตฺตโมฯ

[24]

‘‘ทสสหสฺสีโลกธาตุยา, เทวตาโย มหิทฺธิกา;

ปริวาเรตฺวา นมสฺสนฺติ, ตุฏฺฐหฏฺฐา ปโมทิตาฯ

[25]

‘‘เทวตา เทวกญฺญา จ, ปสนฺนา ตุฏฺฐมานสา;

ปญฺจวณฺณิกปุปฺเผหิ, ปูชยนฺติ นราสภํฯ

[26]

‘‘ปสฺสนฺติ ตํ เทวสงฺฆา, ปสนฺนา ตุฏฺฐมานสา;

ปญฺจวณฺณิกปุปฺเผหิ, ปูชยนฺติ นราสภํฯ

[27]

‘‘อโห อจฺฉริยํ โลเก, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;

น เมทิสํ ภูตปุพฺพํ, อจฺเฉรํ โลมหํสนํฯ

[28]

‘‘สกสกมฺหิ ภวเน, นิสีทิตฺวาน เทวตา;

หสนฺติ ตา มหาหสิตํ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภฯ

[29]

‘‘อากาสฏฺฐา จ ภูมฏฺฐา, ติณปนฺถนิวาสิโน;

กตญฺชลี นมสฺสนฺติ, ตุฏฺฐหฏฺฐา ปโมทิตาฯ

[30]

‘‘เยปิ ทีฆายุกา นาคา, ปุญฺญวนฺโต มหิทฺธิโก;

ปโมทิตา นมสฺสนฺติ, ปูชยนฺติ นรุตฺตมํฯ

[31]

‘‘สงฺคีติโย ปวตฺเตนฺติ, อมฺพเร อนิลญฺชเส;

จมฺมนทฺธานิ วาเทนฺติ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภฯ

[32]

‘‘สงฺขา จ ปณวา เจว, อโถปิ ฑิณฺฑิมา พหู;

อนฺตลิกฺขสฺมิํ วชฺชนฺติ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภฯ

[33]

‘‘อพฺภุโต วต โน อชฺช, อุปฺปชฺชิ โลมหํสโน;

ธุวมตฺถสิทฺธิํ ลภาม, ขโณ โน ปฏิปาทิโตฯ

[34]

‘‘พุทฺโธติ เตสํ สุตฺวาน, ปีติ อุปฺปชฺชิ ตาวเท;

พุทฺโธ พุทฺโธติ กถยนฺตา, ติฏฺฐนฺติ ปญฺชลีกตาฯ

[35]

‘‘หิงฺการา สาธุการา จ, อุกฺกุฏฺฐิ สมฺปหํสนํ;

ปชา จ วิวิธา คคเน, วตฺตนฺติ ปญฺชลีกตาฯ

[36]

‘‘คายนฺติ เสเฬนฺติ จ วาทยนฺติ จ, ภุชานิ โปเถนฺติ จ นจฺจยนฺติ จ;

มุญฺจนฺติ ปุปฺผํ ปน ปญฺจวณฺณิกํ, มนฺทารวํ จนฺทนจุณฺณมิสฺสิตํฯ

[37]

‘‘ยถา ตุยฺหํ มหาวีร, ปาเทสุ จกฺกลกฺขณํ;

ธชวชิรปฏากา, วฑฺฒมานงฺกุสาจิต’’นฺติฯ

ตตฺถ อิธโลกปรโลกหิตตฺถํ สาสตีติ สตฺถาฯ เกตูติ เกตุโน อปจิติกาตพฺพฏฺเฐน เกตุ วิยาติ เกตุฯ ธโชติ อินฺทธโช สมุสฺสยฏฺเฐน ทสฺสนียฏฺเฐน จ ตุวํ ธโช วิยาติ ธโชติฯ

อถ วา ยถา หิ โลเก ยสฺส กสฺสจิ ธชํ ทิสฺวาว – ‘‘อยํ ธโช อิตฺถนฺนามสฺสา’’ติ ธชวา ธชีติ ปญฺญายติ, เอวเมว ภควา ปญฺญานิพฺพานาธิคมาย ภควนฺตํ ทิสฺวาว นิพฺพานาธิคโม ปญฺญายติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ธโช ยูโป จา’’ติฯ กูฏทนฺตสุตฺเต วุตฺตานํ ทานาทิอาสวกฺขยญาณปริโยสานานํ สพฺพยาคานํ ยชนตฺถาย สมุสฺสิโต ยูโป ตุวนฺติ อตฺโถฯ ปรายโนติ ปฏิสรณํฯ ปติฏฺฐาติ ยถา มหาปถวี สพฺพปาณีนํ อาธารภาเวน ปติฏฺฐา นิสฺสยภูตา, เอวํ ตุวมฺปิ ปติฏฺฐาภูตาฯ ทีโป จาติ ปทีโปฯ ยถา จตุรงฺเค ตมสิ วตฺตมานานํ สตฺตานํ อาโรปิโต ปทีโป รูปสนฺทสฺสโน โหติฯ เอวํ อวิชฺชนฺธกาเร วตฺตมานานํ สตฺตานํ ปรมตฺถสนฺทสฺสโน ปทีโป ตุวนฺติ อตฺโถฯ อถ วา มหาสมุทฺเท ภินฺนนาวานํ สตฺตานํ สมุทฺททีโป ยถา ปติฏฺฐา โหติ, เอวํ ตุวมฺปิ สํสารสาคเร อลพฺภเนยฺยปติฏฺเฐ โอสีทนฺตานํ ปาณีนํ ทีโป วิยาติ ทีโปติ อตฺโถฯ

ทฺวิปทุตฺตโมติ ทฺวิปทานํ อุตฺตโม ทฺวิปทุตฺตโม, เอตฺถ ปน นิทฺธารณลกฺขณสฺส อภาวโต ฉฏฺฐีสมาสสฺส ปฏิเสโธ นตฺถิ, นิทฺธารณลกฺขณาย ฉฏฺฐิยา สมาโส ปฏิสิทฺโธฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อปทานํ ทฺวิปทานํ จตุปฺปทานํ พหุปฺปทานํ รูปีนํ อรูปีนํ สญฺญีนํ อสญฺญีนํ เนวสญฺญีนาสญฺญีนํ อุตฺตโมวฯ กสฺมา ปนิธ ‘‘ทฺวิปทุตฺตโม’’ติ วุตฺโตติ เจ? เสฏฺฐตรวเสนฯ อิมสฺมิญฺหิ โลเก เสฏฺโฐ นาม อุปฺปชฺชมาโน อปทจตุปฺปทพหุปฺปเทสุปิ นุปฺปชฺชติฯ อยํ ทฺวิปเทสุเยว อุปฺปชฺชติฯ กตรทฺวิปเทสูติ? มนุสฺเสสุ เจว เทเวสุ จฯ มนุสฺเสสุ อุปฺปชฺชมาโน ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุ วเส กตฺตุํ สมตฺโถ พุทฺโธ หุตฺวา นิพฺพตฺตติฯ เทเวสุ อุปฺปชฺชมาโน ทสสหสฺสิโลกธาตุ วสวตฺตี มหาพฺรหฺมา หุตฺวา นิพฺพตฺตติฯ โส ตสฺส กปฺปิยการโก วา อารามิโก วา สมฺปชฺชติฯ อิติ ตโตปิ เสฏฺฐตรวเสน ‘‘ทฺวิปทุตฺตโม’’ติ วุตฺโตฯ

ทสสหสฺสิโลกธาตุยาติ ทสสหสฺสิสงฺขาตาย โลกธาตุยาฯ มหิทฺธิกาติ มหติยา อิทฺธิยา ยุตฺตา, มหานุภาวาติ อตฺโถฯ ปริวาเรตฺวาติ ภควนฺตํ สมนฺตโต ปริกฺขิปิตฺวาฯ ปสนฺนาติ สญฺชาตสทฺธาฯ นราสภนฺติ นรปุงฺควํฯ อโห อจฺฉริยนฺติ เอตฺถ อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหนํ วิย นิจฺจํ น โหตีติ อจฺฉริยํ, อจฺฉราโยคฺคนฺติ วา อจฺฉริยํ, ‘‘อโห, อิทํ วิมฺหย’’นฺติ อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

อพฺภุตนฺติ อภูตปุพฺพํ อภูตนฺติ อพฺภุตํฯ อุภยมฺเปตํ วิมฺหยาวหสฺสาธิวจนํฯ โลมหํสนนฺติ โลมานํ อุทฺธคฺคภาวกรณํฯ น เมทิสํ ภูตปุพฺพนฺติ น มยา อีทิสํ ภูตปุพฺพํ, อพฺภุตํ ทิฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐนฺติ วจนํ อาหริตฺวา คเหตพฺพํฯ อจฺเฉรนฺติ อจฺฉริยํฯ

สกสกมฺหิ ภวเนติ อตฺตโน อตฺตโน ภวเนฯ นิสีทิตฺวานาติ อุปวิสฺสฯ เทวตาติ อิทํ ปน วจนํ เทวานมฺปิ เทวธีตานมฺปิ สาธารณวจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ หสนฺติตาติ ตา เทวตา มหาหสิตํ หสนฺติ, ปีติวสํ คตหทยตาย มิหิตมตฺตํ อกตฺวา อฏฺฏหาสํ หสนฺตีติ อตฺโถฯ นเภติ อากาเสฯ

อากาสฏฺฐาติ อากาเส วิมานาทีสุ ฐิตา, เอเสว นโย ภูมฏฺเฐสุปิฯ ติณปนฺถนิวาสิโนติ ติณคฺเคสุ เจว ปนฺเถสุ จ นิวาสิโนฯ ปุญฺญวนฺโตติ มหาปุญฺญาฯ มหิทฺธิกาติ มหานุภาวาฯ สงฺคีติโย ปวตฺเตนฺตีติ เทวนาฏกสงฺคีติโย ปวตฺเตนฺติ, ตถาคตํ ปูชนตฺถาย ปยุชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ อมฺพเรติ อากาเสฯ อนิลญฺชเสติ อนิลปเถ, อมฺพรสฺส อเนกตฺถตฺตา ‘‘อนิลญฺชเส’’ติ วุตฺตํ, ปุริมสฺเสว เววจนํฯ จมฺมนทฺธานีติ จมฺมวินทฺธานิฯ อยเมว วา ปาโฐ, เทวทุนฺทุภิโยติ อตฺโถฯ วาเทนฺตีติ วาทยนฺติ เทวตาฯ

สงฺขาติ ธมนสงฺขาฯ ปณวาติ ตนุมชฺฌตุริยวิเสสาฯ ฑิณฺฑิมาติ ติณวาขุทฺทกเภริโย วุจฺจนฺติฯ วชฺชนฺตีติ วาทยนฺติฯ อพฺภุโต วต โนติ อจฺฉริโย วต นุฯ อุปฺปชฺชีติ อุปฺปนฺโนฯ โลมหํสโนติ โลมหํสนกโรฯ ธุวนฺติ ยสฺมา ปน อพฺภุโต อยํ สตฺถา โลเก อุปฺปนฺโน, ตสฺมา ธุวํ อวสฺสํ อตฺถสิทฺธิํ ลภามาติ อธิปฺปาโยฯ ลภามาติ ลภิสฺสามฯ ขโณติ อฏฺฐกฺขณวิรหิโต นวโม ขโณติ อตฺโถฯ โนติ อมฺหากํฯ ปฏิปาทิโตติ ปฏิลทฺโธฯ

พุทฺโธติ เตสํ สุตฺวานาติ พุทฺโธติ อิทํ วจนํ สุตฺวา เตสํ เทวานํ ปญฺจวณฺณา ปีติ อุทปาทีติ อตฺโถฯ ตาวเทติ ตสฺมิํ กาเลฯ หิงฺการาติ หิงฺการสทฺทา, หิํหินฺติ ยกฺขาทโย ปหฏฺฐกาเล กโรนฺติฯ สาธุการาติ สาธุการสทฺทา จ ปวตฺตนฺติฯ อุกฺกุฏฺฐีติ อุกฺกุฏฺฐิสทฺโท จ อุนฺนาทสทฺโท จาติ อตฺโถฯ ปชาติ เทวาทโย อธิปฺเปตาฯ เกจิ ‘‘ปฏากา วิวิธา คคเน วตฺตนฺตี’’ติ ปฐนฺติฯ คายนฺตีติ พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตํ คีตํ คายนฺติฯ

เสเฬนฺตีติ มุเขน เสฬิตสทฺทํ กโรนฺติฯ วาทยนฺตีติ มหตี วิปญฺจิกามกรมุขาทโย วีณา จ ตุริยานิ จ ตถาคตสฺส ปูชนตฺถาย วาเทนฺติ ปโยเชนฺติฯ ภุชานิ โปเถนฺตีติ ภุเช อปฺโผเฏนฺติฯ ลิงฺควิปริยาโส ทฏฺฐพฺโพฯ นจฺจนฺติ จาติ อญฺเญ จ นจฺจาเปนฺติ สยญฺจ นจฺจนฺติฯ

ยถา ตุยฺหํ มหาวีร, ปาเทสุ จกฺกลกฺขณนฺติ เอตฺถ เยน ปกาเรน ยถาฯ มหาวีริเยน โยคโต มหาวีโรฯ ปาเทสุ จกฺกลกฺขณนฺติ ตว อุโภสุ ปาทตเลสุ สหสฺสารํ สเนมิกํ สนาภิกํ สพฺพาการปริปูรํ จกฺกลกฺขณํ โสภตีติ อตฺโถฯ จกฺก-สทฺโท ปนายํ สมฺปตฺติรถงฺคอิริยาปถทานรตนธมฺมขุรจกฺกลกฺขณาทีสุ ทิสฺสติฯ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, จกฺกานิ เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสาน’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 4.31) สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. 1) รถงฺเคฯ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.29) อิริยาปเถฯ ‘‘ททํ ภุญฺช จ มา จ ปมาโท, จกฺกํ วตฺตย สพฺพปาณิน’’นฺติ (ชา. 1.7.149) เอตฺถ ทาเนฯ ‘‘ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุภูต’’นฺติ (ที. นิ. 2.243; 3.85; ม. นิ. 3.256) เอตฺถ รตนจกฺเกฯ ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺติ (สุ. นิ. 562; พุ. วํ. 28.17) เอตฺถ ปน ธมฺมจกฺเกฯ ‘‘อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ (ชา. 1.1.104; 1.5.103) เอตฺถ ขุรจกฺเก, ปหรณจกฺเกติ อตฺโถฯ ‘‘ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานี’’ติ (ที. นิ. 2.35; 3.200, 204; ม. นิ. 2.386) เอตฺถ ลกฺขเณฯ อิธาปิ ลกฺขณจกฺเก ทฏฺฐพฺโพ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.148; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.187; 2.4.8; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.2.44)ฯ ธชวชิรปฏากา, วฑฺฒมานงฺกุสาจิตนฺติ ธเชน จ วชิเรน จ ปฏากาย จ วฑฺฒมาเนน จ องฺกุเสน จ อาจิตํ อลงฺกตํ ปริวาริตํ ปาเทสุ จกฺกลกฺขณนฺติ อตฺโถฯ จกฺกลกฺขเณ ปน คหิเต เสสลกฺขณานิ คหิตาเนว โหนฺติฯ ตถา อสีติ อนุพฺยญฺชนานิ พฺยามปฺปภา จฯ ตสฺมา เตหิ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณาสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาหิ สมลงฺกโต ภควโต กาโย สพฺพผาลิผุลฺโล วิย ปาริจฺฉตฺตโก วิกสิตปทุมํ วิย กมลวนํ วิวิธรตนวิจิตฺตํ วิย นวกนกโตรณํ ตารามรีจิวิราชิตมิว คคนตลํ อิโต จิโต จ วิธาวมานา วิปฺผนฺทมานา ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย มุญฺจมาโน อติวิย โสภติฯ

อิทานิ ภควโต รูปกายธมฺมกายสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ –

[38]

‘‘รูเป สีเล สมาธิมฺหิ, ปญฺญาย จ อสาทิโส;

วิมุตฺติยา อสมสโม, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน’’ติฯ – อยํ คาถา วุตฺตา;

ตตฺถ รูเปติ อยํ รูป-สทฺโท ขนฺธภวนิมิตฺตปจฺจยสรีรวณฺณสณฺฐานาทีสุ ทิสฺสติฯ ยถาห – ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ (ม. นิ. 1.361; 3.86, 89; วิภ. 2; มหาว. 22) เอตฺถ รูปกฺขนฺเธ ทิสฺสติฯ ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติ (ธ. ส. 160-161; วิภ. 624) เอตฺถ รูปภเวฯ ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ (ที. นิ. 3.338; ม. นิ. 2.249; อ. นิ. 1.435-442; ธ. ส. 204-205) เอตฺถ กสิณนิมิตฺเตฯ ‘‘สรูปา, ภิกฺขเว, อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา โน อรูปา’’ติ (อ. นิ. 2.83) เอตฺถ ปจฺจเยฯ ‘‘อากาโส ปริวาริโต รูปนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. 1.306) เอตฺถ สรีเรฯ ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ (ม. นิ. 1.204, 400; 3.421, 425-426; สํ. นิ. 4.60; กถา. 465) เอตฺถ วณฺเณฯ ‘‘รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน’’ติ (อ. นิ. 4.65) เอตฺถ สณฺฐาเนฯ อิธาปิ สณฺฐาเน ทฏฺฐพฺโพ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.1 รูปาทิวคฺควณฺณนา)ฯ สีเลติ จตุพฺพิเธ สีเลฯ สมาธิมฺหีติ ติวิเธปิ สมาธิมฺหิฯ ปญฺญายาติ โลกิยโลกุตฺตราย ปญฺญายฯ อสาทิโสติ อสทิโส อนุปโมฯ วิมุตฺติยาติ ผลวิมุตฺติยา อสมสโมติ อสมา อตีตา พุทฺธา เตหิ อสเมหิ พุทฺเธหิ สีลาทีหิ สโมติ อสมสโมฯ เอตฺตาวตา ภควโต รูปกายสมฺปตฺติ ทสฺสิตาฯ

อิทานิ ภควโต กายพลาทิํ ทสฺเสตุํ –

[39]

‘‘ทสนาคพลํ กาเย, ตุยฺหํ ปากติกํ พลํ;

อิทฺธิพเลน อสโม, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน’’ติฯ – วุตฺตํ;

ตตฺถ ทสนาคพลนฺติ ทสฉทฺทนฺตนาคพลํฯ ทุวิธญฺหิ ตถาคตสฺส พลํ – กายพลํ, ญาณพลญฺจาติฯ ตตฺถ กายพลํ หตฺถิกุลานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ กถํ?

‘‘กาฬาวกญฺจ คงฺเคยฺยํ, ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ;

คนฺธมงฺคลเหมญฺจ, อุโปสถฉทฺทนฺติเม ทสา’’ติฯ(ม. นิ. อฏฺฐ. 1.148; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.22; อ. นิ. อฏฺฐ. 3.10.21; ที. นิ. อฏฺฐ. 2.198; วิภ. อฏฺฐ. 760; อุทา. อฏฺฐ. 75; จูฬนิ. อฏฺฐ. 81; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.2.44) –

อิมานิ ทส หตฺถิกุลานิ เวทิตพฺพานิฯ กาฬาวโกติ ปกติหตฺถิกุลํฯ ยํ ทสนฺนํ ปุริสานํ กายพลํ, ตํ เอกสฺส กาฬาวกสฺส หตฺถิโน พลํฯ ยํ ทสนฺนํ กาฬาวกานํ พลํ, ตํ เอกสฺส คงฺเคยฺยสฺสาติ เอเตเนว อุปาเยน ยาว ฉทฺทนฺตพลํ เนตพฺพนฺติฯ ยํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ พลํ, ตํ เอกสฺส ตถาคตสฺส พลํ, นารายนพลํ วชิรพลนฺติ อิทเมว วุจฺจติฯ ตเทตํ ปกติหตฺถิคณนาย หตฺถิโกฏิสหสฺสานํ พลํ, ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ โหติฯ อิทํ ตาว ตถาคตสฺส ปกติกายพลํ, ญาณพลํ ปน อปฺปเมยฺยํ ทสพลญาณํ จตุเวสารชฺชญาณํ อฏฺฐสุ ปริสาสุ อกมฺปนญาณํ จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ จุทฺทส พุทฺธญาณานีติ เอวมาทิกํ ญาณพลํฯ อิธ ปน กายพลํ อธิปฺเปตํฯ กาเย, ตุยฺหํ ปากติกํ พลนฺติ ตญฺจ ปน ตว กาเย ปากติกพลนฺติ อตฺโถฯ ตสฺมา ‘‘ทสนาคพล’’นฺติ ทสฉทฺทนฺตนาคพลนฺติ อตฺโถฯ

อิทานิ ญาณพลํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทฺธิพเลน อสโม, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน’’ติ อาหฯ ตตฺถ อิทฺธิพเลน อสโมติ วิกุพฺพนาธิฏฺฐานาทินา อิทฺธิพเลน อสโม อสทิโส อนุปโมฯ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนติ เทสนาญาเณปิ อสโมติ อตฺโถฯ

อิทานิ ‘‘โย เอวมาทิคุณสมนฺนาคโต สตฺถา, โส สพฺพโลเกกนายโก, ตํ สตฺถารํ นมสฺสถา’’ติ ตถาคตสฺส ปณามเน นิโยคทสฺสนตฺถํ –

[40]

‘‘เอวํ สพฺพคุณูเปตํ, สพฺพงฺคสมุปาคตํ;

มหามุนิํ การุณิกํ, โลกนาถํ นมสฺสถา’’ติฯ – วุตฺตํ;

ตตฺถ เอวนฺติ วุตฺตปฺปการนิทสฺสเน นิปาโตฯ สพฺพคุณูเปตนฺติ เอตฺถ สพฺโพติ อยํ นิรวเสสวาจีฯ

คุโณติ อยํ คุณ-สทฺโท อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อหตานํ วตฺถานํ ทิคุณํ สงฺฆาฏิ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.546; มหาว. 348) เอตฺถ ปฏลตฺเถ ทิสฺสติฯ ‘‘อจฺเจนฺติ กาลา ตรยนฺติ รตฺติโย, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 1.4) เอตฺถ ราสตฺเถฯ ‘‘สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. 3.379) เอตฺถ อานิสํสตฺเถฯ ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณํ’’ (ที. นิ. 2.377; ม. นิ. 1.110, 302; 2.114; 3.154, 349; ขุ. ปา. 3.ทฺวตฺติํสาการ) ‘‘กยิรา มาลาคุเณ พหู’’ติ (ธ. ป. 53) เอตฺถ พนฺธนตฺเถฯ ‘‘อฏฺฐคุณสมุเปตํ, อภิญฺญาพลมาหริ’’นฺติ (พุ. วํ. 2.29) เอตฺถ สมฺปตฺติอตฺเถฯ อิธาปิ สมฺปตฺติอตฺเถ ทฏฺฐพฺโพ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.546; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.166; จูฬนิ. อฏฺฐ. 136)ฯ ตสฺมา สพฺเพหิ โลกิยโลกุตฺตเรหิ คุเณหิ สพฺพสมฺปตฺตีหิ อุเปตํ สมนฺนาคตนฺติ อตฺโถฯ สพฺพงฺคสมุปาคตนฺติ สพฺเพหิ พุทฺธคุเณหิ คุณงฺเคหิ วา สมุปาคตํ สมนฺนาคตํฯ มหามุนินฺติ อญฺเญหิ ปจฺเจกพุทฺธาทีหิ มุนีหิ อธิกภาวโต มหนฺโต มุนีติ วุจฺจติ มหามุนิฯ การุณิกนฺติ กรุณาคุณโยคโต การุณิกํฯ โลกนาถนฺติ สพฺพโลเกกนาถํ, สพฺพโลเกหิ ‘‘อยํ โน ทุกฺโขปตาปสฺส อาหนฺตา สเมตา’’ติ เอวมาสีสียตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ทสพลสฺส สพฺพนิปจฺจาการสฺส อรหภาวทสฺสนตฺถํ –

[41]

‘‘อภิวาทนํ โถมนญฺจ, วนฺทนญฺจ ปสํสนํ;

นมสฺสนญฺจ ปูชญฺจ, สพฺพํ อรหสี ตุวํฯ

[42]

‘‘เย เกจิ โลเก วนฺทเนยฺยา, วนฺทนํ อรหนฺติ เย;

สพฺพเสฏฺโฐ มหาวีร, สทิโส เต น วิชฺชตี’’ติฯ – วุตฺตํ;

ตตฺถ อภิวาทนนฺติ อญฺเญหิ อตฺตโน อภิวาทนการาปนํฯ โถมนนฺติ ปรมฺมุขโต ถุติฯ วนฺทนนฺติ ปณามนํฯ ปสํสนนฺติ สมฺมุขโต ปสํสนํฯ นมสฺสนนฺติ อญฺชลิกรณํ, มนสา นมสฺสนํ วาฯ ปูชนนฺติ มาลาคนฺธวิเลปนาทีหิ ปูชนญฺจฯ สพฺพนฺติ สพฺพมฺปิ ตํ วุตฺตปฺปการํ สกฺการวิเสสํ ตุวํ อรหสิ ยุตฺโตติ อตฺโถฯ เย เกจิ โลเก วนฺทเนยฺยาติ เย เกจิ โลเก วนฺทิตพฺพา วนฺทนียา วนฺทนํ อรหนฺติฯ

เยติ เย ปน โลเก วนฺทนํ อรหนฺติฯ อิทํ ปน ปุริมปทสฺเสว เววจนํฯ สพฺพเสฏฺโฐติ สพฺเพสํ เตสํ เสฏฺโฐ อุตฺตโม, ตฺวํ มหาวีร สทิโส เต โลเก โกจิ น วิชฺชตีติ อตฺโถฯ

อถ ภควติ ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา รตนจงฺกมํ มาเปตฺวา ตตฺร จงฺกมมาเน อายสฺมา สาริปุตฺโต ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต ปญฺจหิ ปริวารภิกฺขุสเตหิฯ อถ เถโร ภควนฺตํ โอโลเกนฺโต อทฺทส กปิลปุเร อากาเส รตนจงฺกเม จงฺกมมานํฯ เตน วุตฺตํ –

[43]

‘‘สาริปุตฺโต มหาปญฺโญ, สมาธิชฺฌานโกวิโท;

คิชฺฌกูเฏ ฐิโตเยว, ปสฺสติ โลกนายก’’นฺติฯ – อาทิ;

ตตฺถ สาริปุตฺโตติ รูปสาริยา นาม พฺราหฺมณิยา ปุตฺโตติ สาริปุตฺโตฯ มหาปญฺโญติ มหติยา โสฬสวิธาย ปญฺญาย สมนฺนาคโตติ มหาปญฺโญฯ สมาธิชฺฌานโกวิโทติ เอตฺถ สมาธีติ จิตฺตํ สมํ อาทหติ อารมฺมเณ ฐเปตีติ สมาธิฯ โส ติวิโธ โหติ สวิตกฺกสวิจาโร อวิตกฺกวิจารมตฺโต อวิตกฺกอวิจาโร สมาธีติฯ ฌานนฺติ ปฐมชฺฌานํ ทุติยชฺฌานํ ตติยชฺฌานํ จตุตฺถชฺฌานนฺติ อิเมหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ เมตฺตาฌานาทีนิปิ สงฺคหิตาเนว โหนฺติ, ฌานมฺปิ ทุวิธํ โหติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺติฯ ตตฺถ อนิจฺจาทิลกฺขณํ อุปนิชฺฌายตีติ วิปสฺสนาญาณํ ‘‘ลกฺขณูปนิชฺฌาน’’นฺติ วุจฺจติฯ ปฐมชฺฌานาทิกํ ปน อารมฺมณูปนิชฺฌานโต ปจฺจนีกฌาปนโต วา ฌานนฺติ วุจฺจติฯ สมาธีสุ จ ฌาเนสุ จ โกวิโทติ สมาธิชฺฌานโกวิโท, สมาธิชฺฌานกุสโลติ อตฺโถฯ คิชฺฌกูเฏติ เอวํนามเก ปพฺพเต ฐิโตเยว ปสฺสตีติ ปสฺสิฯ

[44] สุผุลฺลํ สาลราชํ วาติ สมวฏฺฏกฺขนฺธํ สมุคฺคตวิปุลโกมลผลปลฺลวงฺกุรสมลงฺกตสาขํ สพฺพผาลิผุลฺลํ สาลราชํ วิย สีลมูลํ สมาธิกฺขนฺธํ ปญฺญาสาขํ อภิญฺญาปุปฺผํ วิมุตฺติผลํ ทสพลสาลราชํ โอโลเกสีติ เอวํ โอโลกปเทน สมฺพนฺโธฯ

จนฺทํว คคเน ยถาติ อพฺภาหิมธูมรโชราหุปสคฺควินิมุตฺตํ ตารคณปริวุตํ สรทสมเย ปริปุณฺณํ วิย รชนิกรํ สพฺพกิเลสติมิรวิธมนกรํ เวเนยฺยชนกุมุทวนวิกสนกรํ มุนิวรรชนิกรํ โอโลเกตีติ อตฺโถฯ ยถาติ นิปาตมตฺตํฯ มชฺฌนฺหิเกว สูริยนฺติ มชฺฌนฺหิกสมเย สิริยา ปฏุตรกิรณมาลินํ อํสุมาลินมิว วิโรจมานํฯ นราสภนฺติ นรวสภํฯ

[45] ชลนฺตนฺติ ททฺทฬฺหมานํ, สรทสมยํ ปริปุณฺณจนฺทสสฺสิริกจารุวทนโสภํ ลกฺขณานุพฺยญฺชนสมลงฺกตวรสรีรํ ปรมาย พุทฺธสิริยา วิโรจมานนฺติ อตฺโถฯ ทีปรุกฺขํ วาติ อาโรปิตทีปํ ทีปรุกฺขมิวฯ ตรุณสูริยํว อุคฺคตนฺติ อภินโวทิตาทิจฺจมิว, โสมฺมภาเวน ชลนฺตนฺติ อตฺโถฯ สูริยสฺส ตรุณภาโว ปน อุทยํ ปฏิจฺจ วุจฺจติฯ น หิ จนฺทสฺส วิย หานิวุทฺธิโย อตฺถิฯ พฺยามปฺปภานุรญฺชิตนฺติ พฺยามปฺปภาย อนุรญฺชิตํฯ ธีรํ ปสฺสติ โลกนายกนฺติ สพฺพโลเกกธีรํ ปสฺสติ นายกนฺติ อตฺโถฯ

อถายสฺมา ธมฺมเสนาปติ อติสีตลสลิลธรนิกรปริจุมฺพิตกูเฏ นานาวิธสุรภิตรุกุสุมวาสิตกูเฏ ปรมรุจิรจิตฺตกูเฏ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต ฐตฺวาว ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ อาคเตหิ เทวพฺรหฺมคเณหิ ปริวุตํ ภควนฺตํ อนุตฺตราย พุทฺธสิริยา อโนปมาย พุทฺธลีฬาย สพฺพรตนมเย จงฺกเม จงฺกมมานํ ทิสฺวา – ‘‘หนฺทาหํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา พุทฺธคุณปริทีปนํ พุทฺธวํสเทสนํ ยาเจยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา อตฺตนา สทฺธิํ วสมานานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ สนฺนิปาเตสิฯ เตน วุตฺตํ –

[46]

‘‘ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ, กตกิจฺจาน ตาทินํ;

ขีณาสวานํ วิมลานํ, ขเณน สนฺนิปาตยี’’ติฯ

ตตฺถ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานนฺติ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ, อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ กตกิจฺจานนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยภาวนาวเสน ปรินิฏฺฐิตโสฬสกิจฺจานนฺติ อตฺโถฯ ขีณาสวานนฺติ ปริกฺขีณจตุราสวานํฯ วิมลานนฺติ วิคตมลานํ , ขีณาสวตฺตา วา วิมลานํ ปรมปริสุทฺธจิตฺตสนฺตานานนฺติ อตฺโถฯ ขเณนาติ ขเณเยวฯ สนฺนิปาตยีติ สนฺนิปาเตสิฯ

อิทานิ เตสํ ภิกฺขูนํ สนฺนิปาเต คมเน จ การณํ ทสฺสนตฺถํ –

[47]

‘‘โลกปฺปสาทนํ นาม, ปาฏิหีรํ นิทสฺสยิ;

อมฺเหปิ ตตฺถ คนฺตฺวาน, วนฺทิสฺสาม มยํ ชินํฯ

[48]

‘‘เอถ สพฺเพ คมิสฺสาม, ตุจฺฉิสฺสาม มยํ ชินํ;

กงฺขํ วิโนทยิสฺสาม, ปสฺสิตฺวา โลกนายก’’นฺติฯ – อิมา คาถาโย วุตฺตา;

ตตฺถ โลกปฺปสาทนํ นามาติ โลกสฺส ปสาทกรณโต โลกปฺปสาทนํ ปาฏิหีรํ วุจฺจติฯ ‘‘อุลฺโลกปฺปสาทนํ นามาติปิ ปาโฐ, ตสฺส โลกวิวรณปาฏิหาริยนฺติ อตฺโถฯ ตํ ปน อุทฺธํ อกนิฏฺฐภวนโต เหฏฺฐา ยาว อวีจิ เอตฺถนฺตเร เอกาโลกํ กตฺวา เอตฺถนฺตเร สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อญฺญมญฺญํ ทสฺสนกรณาธิฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ นิทสฺสยีติ ทสฺเสสิฯ อมฺเหปีติ มยมฺปิฯ ตตฺถาติ ยตฺถ ภควา, ตตฺถ คนฺตฺวานาติ อตฺโถฯ วนฺทิสฺสามาติ มยํ ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทิสฺสามฯ เอตฺถ ปน อมฺเหปิ, มยนฺติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ปุริมสฺส คมนกิริยาย สมฺพนฺโธ ทฏฺฐพฺโพ, ปจฺฉิมสฺส วนฺทนกิริยายฯ อิตรถา หิ ปุนรุตฺติโทสโต น มุจฺจติฯ

เอถาติ อาคจฺฉถฯ กงฺขํ วิโนทยิสฺสามาติ เอตฺถาห – ขีณาสวานํ ปน กงฺขา นาม กาจิปิ นตฺถิ, กสฺมา เถโร เอวมาหาติ? สจฺจเมเวตํ, ปฐมมคฺเคเนว สมุจฺเฉทํ คตาฯ ยถาห –

‘‘กตเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพาติ? จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา วิจิกิจฺฉาสหคโต จิตฺตุปฺปาโท อปายคมนีโย โลโภ โทโส โมโห มาโน ตเทกฏฺฐา จ กิเลสา’’ติ (ธ. ส. 1405 โถกํ วิสทิสํ)ฯ

น ปเนสา วิจิกิจฺฉาสงฺขาตา กงฺขาติ, กินฺตุ ปญฺญตฺติอชานนํ นามฯ เถโร ปน ภควนฺตํ พุทฺธวํสํ ปุจฺฉิตุกาโม, โส ปน พุทฺธานํเยว วิสโย, น ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ, ตสฺมา เถโร อวิสยตฺตา เอวมาหาติ เวทิตพฺพํฯ วิโนทยิสฺสามาติ วิโนเทสฺสามฯ

อถ โข เต ภิกฺขู เถรสฺส วจนํ สุตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย สุวมฺมิตา วิย มหานาคา ปภินฺนกิเลสา ฉินฺนพนฺธนา อปฺปิจฺฉา สนฺตุฏฺฐา ปวิวิตฺตา อสํสฏฺฐา สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺนา ตรมานา สนฺนิปตฺติํสุฯ เตน วุตฺตํ –

[49]

‘‘สาธูติ เต ปฏิสฺสุตฺวา, นิปกา สํวุตินฺทฺริยา;

ปตฺตจีวรมาทาย, ตรมานา อุปาคมุ’’นฺติฯ

ตตฺถ สาธูติ อยํ สาธุ-สทฺโท อายาจนสมฺปฏิจฺฉนสมฺปหํสนสุนฺทราทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต ภควา, สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 4.95; 5.382; อ. นิ. 4.257) อายาจเน ทิสฺสติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.86) สมฺปฏิจฺฉเนฯ ‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺตา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.349) สมฺปหํสเนฯ

‘‘สาธุ ธมฺมรุจิ ราชา, สาธุ ปญฺญาณวา นโร;

สาธุ มิตฺตานมทฺทุพฺโภ, ปาปสฺสากรณํ สุข’’นฺติฯ –

อาทีสุ (ชา. 2.18.101) สุนฺทเรฯ อิธ สมฺปฏิจฺฉเนฯ ตสฺมา สาธุ สุฏฺฐูติ เถรสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวาติ อตฺโถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.189; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.1 สุตฺตนิกฺเขปวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.115 อคฺคิกภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนา)ฯ นิปกาติ ปณฺฑิตา ปญฺญวนฺตาฯ สํวุตินฺทฺริยาติ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา, อินฺทฺริยสํวรสมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ ตรมานาติ ตุริตาฯ อุปาคมุนฺติ เถรํ อุปสงฺกมิํสุฯ

[50-1] อิทานิ ธมฺมเสนาปติสฺส ปวตฺติํ ทสฺเสนฺเตหิ สงฺคีติการเกหิ ‘‘ขีณาสเวหิ วิมเลหี’’ติอาทิคาถาโย วุตฺตา ตตฺถ ทนฺเตหีติ กาเยน จ จิตฺเตน จ ทนฺเตหิฯ อุตฺตเม ทเมติ อรหตฺเต, นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ ทฏฺฐพฺพํฯ เตหิ ภิกฺขูหีติ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิฯ มหาคณีติ สีลาทีหิ จ สงฺขฺยาวเสน จ มหนฺโต คโณ อสฺส อตฺถีติ มหาคณี, นานาปทวเสน วา สีลาทีหิ คุเณหิ มหนฺโต คโณติ มหาคโณ, มหาคโณ อสฺส อตฺถีติ มหาคณีฯ ลฬนฺโต เทโวว คคเนติ อิทฺธิวิลาเสน วิลาเสนฺโต เทโว วิย คคนตเล ภควนฺตํ อุปสงฺกมีติ อตฺโถฯ

[52] อิทานิ ‘‘เต อิตฺถมฺภูตา อุปสงฺกมิํสู’’ติ อุปสงฺกมวิธานทสฺสนตฺถํ ‘‘อุกฺกาสิตญฺจ ขิปิต’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อุกฺกาสิตญฺจาติ อุกฺกาสิตสทฺทญฺจฯ ขิปิตนฺติ ขิปิตสทฺทญฺจฯ อชฺฌุเปกฺขิยาติ อุเปกฺขิตฺวา, ตํ อุภยํ อกตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ สุพฺพตาติ สุวิมลธุตคุณาฯ สปฺปติสฺสาติ สหปติสฺสยา, นีจวุตฺติโนติ อตฺโถฯ

[53] สยมฺภุนฺติ สยเมว อญฺญาปเทสํ วินา ปารมิโย ปูเรตฺวา อธิคตพุทฺธภาวนฺติ อตฺโถฯ อจฺจุคฺคตนฺติ อภินโวทิตํฯ จนฺทํ วาติ จนฺทํ วิย, นเภ ชลนฺตํ ภควนฺตํ คคเน จนฺทํ วิย ปสฺสนฺตีติ เอวํ ปทสมฺพนฺโธ ทฏฺฐพฺโพฯ อิธาปิ ยถา-สทฺโท นิปาตมตฺโตวฯ

[54] วิชฺชุํ วาติ วิชฺชุฆนํ วิยฯ ยทิ จิรฏฺฐิติกา อจิรปฺปภา อสฺส ตาทิสนฺติ อตฺโถฯ คคเน ยถาติ อากาเส ยถา, อิธาปิ ยถา-สทฺโท นิปาตมตฺโตวฯ อิโต ปรมฺปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ ยถา-สทฺโท นิปาตมตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

[55] รหทมิว วิปฺปสนฺนนฺติ อติคมฺภีรวิตฺถตํ มหารหทํ วิย อนาวิลํ วิปฺปสนฺนํ สลิลํฯ สุผุลฺลํ ปทุมํ ยถาติ สุวิกสิตปทุมวนํ รหทมิวาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘สุผุลฺลํ กมลํ ยถา’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺส กมนียภาเวน สุผุลฺลํ กมลวนมิวาติ อตฺโถฯ

[56] อถ เต ภิกฺขู ธมฺมเสนาปติปฺปมุขา อญฺชลิํ สิรสิ กตฺวา ทสพลสฺส จกฺกาลงฺกตตเลสุ ปาเทสุ นิปติํสูติ อตฺโถฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวาน, ตุฏฺฐหฏฺฐา ปโมทิตา’’ติอาทิฯ ตตฺถ นิปตนฺตีติ นิปติํสุ, วนฺทิํสูติ อตฺโถฯ จกฺกลกฺขเณติ จกฺกํ ลกฺขณํ ยสฺมิํ ปาเท โส ปาโท จกฺกลกฺขโณ, ตสฺมิํ จกฺกลกฺขเณฯ ชาติวเสน ‘‘ปาเท’’ติ วุตฺตํ, สตฺถุโน จกฺกาลงฺกตตเลสุ ปาเทสุ นิปติํสูติ อตฺโถฯ

[57] อิทานิ เตสํ เกสญฺจิ เถรานํ นามํ ทสฺเสนฺเตหิ ‘‘สาริปุตฺโต มหาปญฺโญ, โกรณฺฑสมสาทิโส’’ติอาทิ คาถาโย วุตฺตาฯ

ตตฺถ โกรณฺฑสมสาทิโสติ โกรณฺฑกุสุมสทิสวณฺโณ, ยทิ เอวํ ‘‘โกรณฺฑสโม’’ติ วา, ‘‘โกรณฺฑสทิโส’’ติ วา วตฺตพฺพํ, กิํ ทฺวิกฺขตฺตุํ ‘‘สมสาทิโส’’ติ วุตฺตนฺติ เจ? นายํ โทโส, ตาทิโส โกรณฺฑสมตฺตา โกรณฺฑสทิสภาเวเนว โกรณฺฑสมสาทิโสฯ น ปนาธิกวจนวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ สมาธิชฺฌานกุสโลติ เอตฺถ อยํ กุสล-สทฺโท ตาว อโรคฺยานวชฺชเฉกสุขวิปากาทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามย’’นฺติอาทีสุ (ชา. 1.15.146; 2.20.129) อาโรคฺเย ทิสฺสติฯ ‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, กายสมาจาโร กุสโล ? โย โข, มหาราช, กายสมาจาโร อนวชฺโช’’ติ (ม. นิ. 2.361) เอวมาทีสุ อนวชฺเชฯ ‘‘กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคาน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 2.87) เฉเกฯ ‘‘กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 431 อาทโย) สุขวิปาเกฯ อิธ ปน เฉเก ทฏฺฐพฺโพฯ วนฺทเตติ วนฺทิตฺถฯ

[58] คชฺชิตาติ คชฺชนฺตีติ คชฺชิตาฯ กาลเมโฆ วาติ นีลสลิลธโร วิย คชฺชิตา อิทฺธิวิสเยติ อธิปฺปาโยฯ นีลุปฺปลสมสาทิโสติ นีลกุวลยสทิสวณฺโณฯ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนเวตฺถาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โมคฺคลฺลาโนติ เอวํ โคตฺตวเสน ลทฺธนาโม โกลิโตฯ

[59] มหากสฺสโปปิ จาติ อุรุเวลกสฺสปนทีกสฺสปคยากสฺสปกุมารกสฺสเป ขุทฺทานุขุทฺทเก เถเร อุปาทาย อยํ มหา, ตสฺมา ‘‘มหากสฺสโป’’ติ วุตฺโตฯ ปิ จาติ สมฺภาวนสมฺปิณฺฑนตฺโถฯ อุตฺตตฺตกนกสนฺนิโภติ สนฺตตฺตสุวณฺณสทิสฉวิวณฺโณฯ ธุตคุเณติ เอตฺถ กิเลสธุนนโต ธมฺโม ธุโต นาม, ธุตคุโณ นาม ธุตธมฺโมฯ กตโม ปน ธุตธมฺโม นาม? อปฺปิจฺฉตา, สนฺตุฏฺฐิตา, สลฺเลขตา, ปวิเวกตา, อิทมฏฺฐิกตาติ อิเม ธุตงฺคเจตนาย ปริวารภูตา ปญฺจ ธมฺมา ‘‘อปฺปิจฺฉํเยว นิสฺสายา’’ติอาทิวจนโต ธุตธมฺมา นามฯ อถ วา กิเลเส ธุนนโต ญาณํ ธุตํ นาม, ตสฺมิํ ธุตคุเณฯ อคฺคนิกฺขิตฺโตติ อคฺโค เสฏฺโฐ โกฏิภูโตติ ฐปิโตฯ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธุตวาทานํ ยทิทํ มหากสฺสโป’’ติ (อ. นิ. 1.188, 191) ฐานนฺตเร ฐปิโตติ อตฺโถฯ อยํ ปน อคฺค-สทฺโท อาทิโกฏิโกฏฺฐาสเสฏฺฐาทีสุ ทิสฺสติฯ

ตถา เหส – ‘‘อชฺชตคฺเค, สมฺม โทวาริก , อาวรามิ ทารํ นิคณฺฐานํ นิคณฺฐีน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 2.70) อาทิมฺหิ ทิสฺสติฯ ‘‘เตเนว องฺคุลคฺเคน ตํ องฺคุลคฺคํ ปรามเสยฺย’’ (กถา. 441), ‘‘อุจฺฉคฺคํ เวฬคฺค’’นฺติอาทีสุ โกฏิยํฯ ‘‘อมฺพิลคฺคํ วา มธุรคฺคํ วา’’ (สํ. นิ. 5.374) ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วิหารคฺเคน วา ปริเวณคฺเคน วา ภาเชตุ’’นฺติอาทีสุ (จูฬว. 318) โกฏฺฐาเสฯ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา…เป.… ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.34) เสฏฺเฐฯ สฺวายมิธ เสฏฺเฐ ทฏฺฐพฺโพฯ โกฏิยมฺปิ วตฺตติฯ เถโร อตฺตโน ฐาเน เสฏฺโฐ เจว โกฏิภูโต จฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อคฺคนิกฺขิตฺโต’’ติ, อคฺโค เสฏฺโฐ โกฏิภูโตติ อตฺโถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.250 สรณคมนกถา; ปารา. อฏฺฐ. 1.15)ฯ โถมิโตติ ปสํสิโต เทวมนุสฺสาทีหิฯ สตฺถุ วณฺณิโตติ สตฺถารา วณฺณิโต ถุโต, ‘‘กสฺสโป, ภิกฺขเว, จนฺทูปโม กุลานิ อุปสงฺกมติ อปกสฺเสว กายํ อปกสฺส จิตฺตํ นิจฺจนวโก กุเลสุ อปฺปคพฺโภ’’ติ เอวมาทีหิ อเนเกหิ สุตฺตนเยหิ (สํ. นิ. 2.146) วณฺณิโต ปสตฺโถ, โสปิ ภควนฺตํ วนฺทตีติ อตฺโถฯ

[60] ทิพฺพจกฺขูนนฺติ ทิพฺพํ จกฺขุ เยสํ อตฺถิ เต ทิพฺพจกฺขู, เตสํ ทิพฺพจกฺขูนํ ภิกฺขูนํ อคฺโค เสฏฺโฐติ อตฺโถฯ ยถาห – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ทิพฺพจกฺขุกานํ ยทิทํ อนุรุทฺโธ’’ติ (อ. นิ. 1.188, 192)ฯ อนุรุทฺธตฺเถโร ภควโต จูฬปิตุโน อมิโตทนสฺส นาม สกฺกสฺส ปุตฺโต มหานามสฺส กนิฏฺฐภาตา มหาปุญฺโญ ปรมสุขุมาโล, โส อตฺตสตฺตโม นิกฺขมิตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต, ตสฺส ปพฺพชฺชานุกฺกโม สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก (จูฬว. 330 อาทโย) อาคโตวฯ อวิทูเร วาติ ภควโต สนฺติเกเยวฯ

[61] อาปตฺติอนาปตฺติยาติ อาปตฺติยญฺจ อนาปตฺติยญฺจ โกวิโทฯ สเตกิจฺฉายาติ สปฺปฏิกมฺมายปิ อปฺปฏิกมฺมายปิ จาติ อตฺโถฯ ตตฺถ สปฺปฏิกมฺมา สา ฉพฺพิธา โหติ, อปฺปฏิกมฺมา สา ปาราชิกาปตฺติฯ ‘‘อาปตฺติอนาปตฺติยา, สเตกิจฺฉาย โกวิโท’’ติปิ ปาโฐ, โสเยว อตฺโถฯ วินเยติ วินยปิฏเกฯ

อคฺคนิกฺขิตฺโตติ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว , มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ วินยธรานํ ยทิทํ, อุปาลี’’ติ (อ. นิ. 1.219, 228) เอตทคฺคฏฺฐาเน ฐปิโตติ อตฺโถฯ อุปาลีติ อุปาลิตฺเถโรฯ สตฺถุ วณฺณิโตติ สตฺถารา วณฺณิโต ปสตฺโถฯ เถโร กิร ตถาคตสฺเสว สนฺติเก วินยปิฏกํ อุคฺคณฺหิตฺวา ภารุกจฺฉกวตฺถุํ (ปารา. 78), อชฺชุกวตฺถุํ (ปารา. 158), กุมารกสฺสปวตฺถุนฺติ (ม. นิ. 1.249) อิมานิ ตีณิ วตฺถูนิ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา กเถสิฯ ตสฺมา เถโร วินยธรานํ อคฺโคติ เอวมาทินา นเยน สตฺถารา วณฺณิโตติ วุตฺโตฯ

[62] สุขุมนิปุณตฺถปฏิวิทฺโธติ ปฏิวิทฺธสุขุมนิปุณตฺโถ, ปฏิวิทฺธทุทฺทสนิปุณตฺโถติ อตฺโถฯ กถิกานํ ปวโรติ ธมฺมกถิกานํ เสฏฺโฐฯ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมกถิกานํ ยทิทํ ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. 1.188, 196) เอตทคฺคปาฬิยํ อาโรปิโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กถิกานํ ปวโร’’ติฯ คณีติ สสงฺโฆฯ เถรสฺส กิร สนฺติเก ปพฺพชิตา กุลปุตฺตา ปญฺจสตา อเหสุํฯ สพฺเพปิ เต ทสพลสฺส ชาตภูมิกา ชาตรฏฺฐวาสิโน สพฺเพว ขีณาสวา สพฺเพว ทสกถาวตฺถุลาภิโนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘คณี’’ติฯ อิสีติ เอสติ คเวสติ กุสเล ธมฺเมติ อิสิฯ มนฺตาณิยา ปุตฺโตติ มนฺตาณิยา นาม พฺราหฺมณิยา ปุตฺโตฯ ปุณฺโณติ ตสฺส นามํฯ วิสฺสุโตติ อตฺตโน อปฺปิจฺฉตาทีหิ คุเณหิ วิสฺสุโตฯ

อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถโร ปน สตฺถริ อภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุปุพฺเพน อาคนฺตฺวา ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเต กปิลวตฺถุํ อาคนฺตฺวา อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ ปุณฺณํ นาม มาณวํ ปพฺพาเชตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อาปุจฺฉิตฺวา นิวาสตฺถาย สยํ ฉทฺทนฺตทหํ คโตฯ ปุณฺโณ ปน ภควนฺตํ ทสฺสนาย เถเรน สทฺธิํ อาคนฺตฺวา – ‘‘มยฺหํ ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปาเปตฺวาว ทสพลสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ กปิลปุเรเยว โอหีโน, โส โยนิโสมนสิการํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิฯ เอตฺถ ปน อนุรุทฺธตฺเถโรอุปาลิตฺเถโร จ อิเม ทฺเว เถรา ภควโต กปิลวตฺถุปุรํ ปวิสิตฺวา ญาติสมาคมทิวเส ปพฺพชิตา วิย ทสฺสิตา, ตํ ปน ขนฺธกปาฬิยา อฏฺฐกถาย จ น สเมติฯ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ

อถ สตฺถา สาริปุตฺตตฺเถราทีนํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ จิตฺตาจารมญฺญาย อตฺตโน คุเณ กเถตุมารภิฯ เตน วุตฺตํ –

[63]

‘‘เอเตสํ จิตฺตมญฺญาย, โอปมฺมกุสโล มุนิ;

กงฺขจฺเฉโท มหาวีโร, กเถสิ อตฺตโน คุณ’’นฺติฯ

ตตฺถ โอปมฺมกุสโลติ อุปมาย กุสโลฯ กงฺขจฺเฉโทติ สพฺพสตฺตานํ สํสยจฺเฉทโกฯ

อิทานิ เต อตฺตโน คุเณ กเถสิ, เต ทสฺเสตุํ –

[64]

‘‘จตฺตาโร เต อสงฺเขฺยยฺยา, โกฏิ เยสํ น นายติ;

สตฺตกาโย จ อากาโส, จกฺกวาฬา จนนฺตกา;

พุทฺธญาณํ อปฺปเมยฺยํ, น สกฺกา เอเต วิชานิตุ’’นฺติฯ – วุตฺตํ;

ตตฺถ จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโทฯ เอเตติ อิทานิ วตฺตพฺเพ อตฺเถ นิทสฺเสติฯ อสงฺเขฺยยฺยาติ สงฺขฺยาตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา อสงฺเขฺยยฺยา, คณนปถํ วีติวตฺตาติ อตฺโถฯ โกฏีติอาทิ วา อนฺโต วา มริยาทาฯ เยสนฺติ เยสํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํฯ น นายตีติ น ปญฺญายติฯ อิทานิ เต วุตฺตปฺปกาเร จตฺตาโร อสงฺเขฺยยฺเย ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตกาโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สตฺตกาโยติ สตฺตสมูโห, สตฺตกาโย อนนฺโต อปริมาโณ อปฺปเมยฺโยฯ ตถา อากาโส อากาสสฺสาปิ อนฺโต นตฺถิฯ ตถา จกฺกวาฬานิ อนนฺตานิ เอวฯ พุทฺธญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อปฺปเมยฺยํฯ น สกฺกา เอเต วิชานิตุนฺติ ยสฺมา ปเนเต อนนฺตา, ตสฺมา น สกฺกา วิชานิตุํฯ

[65] อิทานิ สตฺถา อตฺตโน อิทฺธิวิกุพฺพเน สญฺชาตจฺฉริยพฺภุตานํ เทวมนุสฺสาทีนํ กินฺนาเมตํ อจฺฉริยํ, อิโตปิ วิสิฏฺฐตรํ อจฺฉริยํ อพฺภุตํ อตฺถิ, มม ตํ สุณาถาติ ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒนฺโต –

‘‘กิเมตํ อจฺฉริยํ โลเก, ยํ เม อิทฺธิวิกุพฺพนํ;

อญฺเญ พหู อจฺฉริยา, อพฺภุตา โลมหํสนา’’ติฯ – อาทิมาห;

ตตฺถ กินฺติ ปฏิกฺเขปวจนํฯเอตนฺติ อิทํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ สนฺธายาหฯ นฺติ อยํ ยํ-สทฺโท ‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 1058; มหานิ. 110; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉา 77) อุปโยควจเน ทิสฺสติ ฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส; ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ (อ. นิ. 1.277; วิภ. 809; มิ. ป. 5.1.1) เอตฺถ การณวจเนฯ ‘‘ยํ วิปสฺสี ภควา กปฺเป อุทปาที’’ติ (ที. นิ. 2.4) เอตฺถ ภุมฺเมฯ ‘‘ยํ โข เม, ภนฺเต, เทวานํ ตาวติํสานํ สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ, อาโรเจมิ ตํ ภควโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.293) ปจฺจตฺตวจเนฯ อิธาปิ ปจฺจตฺตวจเน ทฏฺฐพฺโพ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.4)ฯ อญฺเญ พหู มม อจฺฉริยา อพฺภุตวิเสสา สนฺตีติ ทีเปติฯ

อิทานิ เต อจฺฉริเย ทสฺเสนฺโต –

[66]

‘‘ยทาหํ ตุสิเต กาเย, สนฺตุสิโต นามหํ ตทา;

ทสสหสฺสี สมาคมฺม, ยาจนฺติ ปญฺชลี มม’’นฺติฯ – อาทิมาห;

ตตฺถ ยทาติ ยสฺมิํ กาเลฯ อหนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติฯ ตุสิเต กาเยติ ตุสิตสงฺขาเต เทวนิกาเยฯ ยทา ปนาหํ สมตฺติํสปารมิโย ปูเรตฺวา ปญฺจมหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ญาตตฺถจริยโลกตฺถจริยพุทฺธตฺถจริยานํ โกฏิํ ปตฺวา สตฺตสตกมหาทานานิ ทตฺวา สตฺตกฺขตฺตุํ ปถวิํ กมฺเปตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาวโต จวิตฺวา ทุติเย จิตฺตวาเร ตุสิตภวเน นิพฺพตฺโต ตทาปิ สนฺตุสิโต นาม เทวราชา อโหสิํฯ ทสสหสฺสี สมาคมฺมาติ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ เทวตา สนฺนิปติตฺวาติ อตฺโถฯ ยาจนฺติ ปญฺชลี มมนฺติ มํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘มาริส, ตยา ทส ปารมิโย ปูเรนฺเตน น สกฺกสมฺปตฺติํ น มาร น พฺรหฺม น จกฺกวตฺติสมฺปตฺติํ ปตฺเถนฺเตน ปูริตา, โลกนิตฺถรณตฺถาย ปน พุทฺธตฺตํ ปตฺถยมาเนน ปูริตา, โส ตว กาโล, มาริส, พุทฺธตฺตาย สมโย , มาริส, พุทฺธตฺตายา’’ติ (ชา. อฏฺฐ. 1.นิทานกถา, อวิทูเรนิทานกถา) ยาจนฺติ มมนฺติฯ เตน วุตฺตํ –

[67]

‘‘กาโล โข เต มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ;

สเทวกํ ตารยนฺโต, พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปท’’นฺติฯ

ตตฺถ กาโล เตติ กาโล ตว, อยเมว วา ปาโฐฯ อุปฺปชฺชาติ ปฏิสนฺธิํ คณฺห, ‘‘โอกฺกมา’’ติปิ ปาโฐฯ สเทวกนฺติ สเทวกํ โลกนฺติ อตฺโถฯ ตารยนฺโตติ เอตฺถ ปารมิโย ปูเรนฺโตปิ ตารยติ นาม, ปารมิโย มตฺถกํ ปาเปนฺโตปิ ตารยติ นาม, เวสฺสนฺตรตฺตภาวโต จวิตฺวา ตุสิตปุเร ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา สฏฺฐิวสฺสสตสหสฺสาธิกานิ สตฺตปณฺณาสวสฺสโกฏิโย ตตฺถ ติฏฺฐนฺโตปิ ตารยติ นาม, เทวตาหิ ยาจิโต ปญฺจวิธํ มหาวิโลกิตํ วิโลเกตฺวา มหามายาเทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺโตปิ ทสมาเส คพฺภวาสํ วสนฺโตปิ ตารยติ นาม, เอกูนติํส วสฺสานิ อคารมชฺเฌ ติฏฺฐนฺโตปิ ตารยติ นามฯ ราหุลภทฺทสฺส ชาตทิวเส ฉนฺนสหาโย กณฺฑกํ อารุยฺห นิกฺขมนฺโตปิ ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมิตฺวา อโนมาย นาม นทิยา ตีเร ปพฺพชนฺโตปิ ตารยติ นาม, ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ กโรนฺโตปิ วิสาขปุณฺณมายํ มหาโพธิมณฺฑํ อารุยฺห มารพลํ วิธมิตฺวา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ทฺวาทสงฺคํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อนุโลมปฏิโลมโต สมฺมสิตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ตารยติ นาม, โสตาปตฺติผลกฺขเณปิ, สกทาคามิมคฺคกฺขเณปิ, สกทาคามิผลกฺขเณปิ, อนาคามิมคฺคกฺขเณปิ, อนาคามิผลกฺขเณปิ, อรหตฺตมคฺคกฺขเณปิ, อรหตฺตผลกฺขเณปิ ตารยติ นาม, ยทา อฏฺฐารสเทวตาโกฏิสหสฺเสหิ ปญฺจวคฺคิยานํ อมตปานํ อทาสิ, ตโต ปฏฺฐาย ตารยิ นามาติ วุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘สเทวกํ ตารยนฺโต, พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปท’’นฺติฯ

อถ มหาสตฺโต เทวตาหิ ยาจิยมาโนปิ เทวตานํ ปฏิญฺญํ อทตฺวาว กาลทีปเทสกุลชเนตฺติอายุปริจฺเฉทวเสน ปญฺจวิธํ มหาวิโลกนํ นาม วิโลเกสิฯ ตตฺถ ‘‘กาโล นุ โข, น กาโล’’ติ ปฐมํ กาลํ วิโลเกสิฯ ตตฺถ วสฺสสตสหสฺสโต อุทฺธํ อายุกาโล กาโล นาม น โหติฯ

กสฺมา? ชาติชรามรณาทีนํ อปากฏตฺตา, พุทฺธานญฺจ ธมฺมเทสนา นาม ติลกฺขณมุตฺตา นาม นตฺถิ, เตสํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ กเถนฺตานํ ‘‘กินฺนาเมเต กเถนฺตี’’ติ น สทฺทหนฺติ, ตโต อภิสมโย น โหติ, ตสฺมิํ อสติ อนิยฺยานิกํ สาสนํ โหติ ฯ ตสฺมา โส อกาโลฯ วสฺสสตโต อูโน อายุกาโลปิ กาโล น โหติฯ กสฺมา? ตทา สตฺตา อุสฺสนฺนกิเลสา โหนฺติ, อุสฺสนฺนกิเลสานญฺจ ทินฺโน โอวาโท โอวาทฏฺฐาเน น ติฏฺฐติ, ตสฺมา โสปิ อกาโลฯ วสฺสสตสหสฺสโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐา วสฺสสตโต ปฏฺฐาย อุทฺธํ อายุกาโล กาโล นามฯ อิทานิ วสฺสสตายุกา มนุสฺสาติ อถ โพธิสตฺโต ‘‘นิพฺพตฺติตพฺพกาโล’’ติ อทฺทสฯ

ตโต ทีปํ โอโลเกนฺโต ‘‘ชมฺพุทีเปเยว พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ ทีปํ ปสฺสิฯ ตโต ชมฺพุทีโป นาม มหา ทสโยชนสหสฺสปริมาโณ, กตรสฺมิํ นุ โข ปเทเส พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ เทสํ วิโลเกนฺโต มชฺฌิมเทสํ ปสฺสิฯ ตโต กุลํ วิโลเกนฺโต ‘‘พุทฺธา นาม โลกสมฺมเต กุเล นิพฺพตฺตนฺติ, อิทานิ ขตฺติยกุลํ โลกสมฺมตํ, ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิ, สุทฺโธทโน นาม เม ราชา ปิตา ภวิสฺสตี’’ติ กุลํ อทฺทสฯ ตโต มาตรํ วิโลเกนฺโต ‘‘พุทฺธมาตา นาม โลลา สุราธุตฺตา น โหติ, อขณฺฑปญฺจสีลาติ อยญฺจ มหามายา นาม เทวี เอทิสา, อยํ เม มาตา ภวิสฺสตีติ กิตฺตกํ อสฺสา อายู’’ติ อาวชฺเชนฺโต ทสนฺนํ มาสานํ อุปริ สตฺตทิวสานิ ปสฺสิฯ อิติ อิมํ ปญฺจวิธวิโลกนํ วิโลเกตฺวา – ‘‘กาโล เม, มาริส, พุทฺธภาวายา’’ติ เทวตานํ ปฏิญฺญํ ทตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จวิตฺวา สกฺยราชกุเล มายาเทวิยา กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิ (ชา. อฏฺฐ. 1.นิทานกถา, อวิทูเรนิทานกถา; อป. อฏฺฐ. 1.นิทานกถา, อวิทูเรนิทานกถา)ฯ เตน วุตฺตํ –

[68]

‘‘ตุสิตา กายา จวิตฺวาน, ยทา โอกฺกมิ กุจฺฉิยํ;

ทสสหสฺสีโลกธาตุ, กมฺปิตฺถ ธรณี ตทา’’ติฯ – อาทิ;

ตตฺถ โอกฺกมีติ โอกฺกมิํ ปาวิสิํฯ กุจฺฉิยนฺติ มาตุกุจฺฉิมฺหิฯ ทสสหสฺสีโลกธาตุ, กมฺปิตฺถาติ สโต สมฺปชาโน ปน โพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมนฺโต เอกูนวีสติยา ปฏิสนฺธิจิตฺเตสุ เมตฺตาปุพฺพภาคสฺส โสมนสฺสสหคตญาณสมฺปยุตฺตอสงฺขาริกกุสลจิตฺตสฺส สทิส มหาวิปากจิตฺเตน อาสาฬฺหิปุณฺณมายํ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตเนว ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ

ตทา ทสสหสฺสีโลกธาตุ สกลาปิ กมฺปิ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปีติ อตฺโถฯ ธรณีติ ธาเรติ สพฺเพ ถาวรชงฺคเมติ ธรณี, ปถวีฯ

[69] สมฺปชาโนว นิกฺขมินฺติ เอตฺถ ยทา ปนาหํ สโต สมฺปชาโนว มาตุกุจฺฉิโต ธมฺมาสนโต โอตรนฺโต ธมฺมกถิโก วิย นิสฺเสณิโต โอตรนฺโต ปุริโส วิย จ ทฺเว หตฺเถ จ ปาเท จ ปสาเรตฺวา ฐิตโกว มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน เกนจิ อสุจินา อมกฺขิโตว นิกฺขมิํฯ สาธุการํ ปวตฺเตนฺตีติ สาธุการํ ปวตฺตยนฺติ, สาธุการํ เทนฺตีติ อตฺโถฯ ปกมฺปิตฺถาติ กมฺปิตฺถ, โอกฺกมเนปิ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเนปิ ทสสหสฺสี ปกมฺปิตฺถาติ อตฺโถฯ

[70] อถ ภควา คพฺโภกฺกนฺติอาทีสุ อตฺตนา สมสมํ อทิสฺวา คพฺโภกฺกนฺติอาทีสุ อตฺตโน อจฺฉริยทสฺสนตฺถํ ‘‘โอกฺกนฺติ เม สโม นตฺถี’’ติ อิมํ คาถมาหฯ ตตฺถ โอกฺกนฺตีติ คพฺโภกฺกนฺติยํ, ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ปฏิสนฺธิคฺคหเณติ อตฺโถฯ เมติ มยาฯ สโมติ สทิโส นตฺถิฯ ชาติโตติ เอตฺถ ชายติ เอตาย มาตุยาติ มาตา ‘‘ชาตี’’ติ วุจฺจติ, ตโต ชาติโต มาตุยาติ อตฺโถฯ อภินิกฺขเมติ มาตุกุจฺฉิโต อภินิกฺขมเน ปสเว สตีติ อตฺโถฯ สมฺโพธิยนฺติ เอตฺถ ปสตฺถา สุนฺทรา โพธิ สมฺโพธิฯ อยํ ปน โพธิ-สทฺโท รุกฺขมคฺคนิพฺพานสพฺพญฺญุตญฺญาณาทีสุ ทิสฺสติ – ‘‘โพธิรุกฺขมูเล ปฐมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ (มหาว. 1; อุทา. 1) จ, ‘‘อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ โพธิ’’นฺติ (ม. นิ. 1.285; 2.341; มหาว. 11) จ อาคตฏฺฐาเน หิ รุกฺโข โพธีติ วุจฺจติฯ ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติ (จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 121) อาคตฏฺฐาเน มคฺโคฯ ‘‘ปตฺวาน โพธิํ อมตํ อสงฺขต’’นฺติ อาคตฏฺฐาเน นิพฺพานํฯ ‘‘ปปฺโปติ โพธิํ วรภูริเมธโส’’ติ (ที. นิ. 3.217) อาคตฏฺฐาเน สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ อิธ ปน ภควโต อรหตฺตมคฺคญาณํ อธิปฺเปตํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.13; ปารา. อฏฺฐ. 1.11; อุทา. อฏฺฐ. 20; จริยา. อฏฺฐ. นิทานกถา)ฯ อปเร ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณ’’นฺติปิ วทนฺติ, ตสฺสํ สมฺโพธิยํ อหํ เสฏฺโฐติ อตฺโถฯ

กสฺมา ปน ภควา สมฺโพธิํ ปฏิจฺจ อตฺตานํ ปสํสตีติ? สพฺพคุณทายกตฺตาฯ

ภควโต หิ สมฺโพธิ สพฺพคุณทายิกา สพฺเพปิ นิรวเสเส พุทฺธคุเณ ททาติ, น ปน อญฺเญสํฯ อญฺเญสํ ปน กสฺสจิ อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลเมว เทติ, กสฺสจิ ติสฺโส วิชฺชา, กสฺสจิ ฉ อภิญฺญา, กสฺสจิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, กสฺสจิ สาวกปารมิญาณํ, ปจฺเจกพุทฺธานํ ปจฺเจกโพธิญาณเมว เทติฯ พุทฺธานํ ปน สพฺพคุณสมฺปตฺติํ เทติฯ ตสฺมา ภควา สพฺพคุณทายกตฺตา ‘‘สมฺโพธิยํ อหํ เสฏฺโฐ’’ติ อตฺตานํ ปสํสติฯ อปิ จ ภูมิํ จาเลตฺวา สมฺโพธิํ ปาปุณิ, ตสฺมา ‘‘สมฺโพธิยํ อหํ เสฏฺโฐ’’ติ วทติฯ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนติ เอตฺถ ธมฺมจกฺกํ ปน ทุวิธํ โหติ – ปฏิเวธญาณญฺจ เทสนาญาณญฺจาติฯ ตตฺถ ปญฺญาปภาวิตํ อตฺตโน อริยผลาวหํ ปฏิเวธญาณํ, กรุณาปภาวิตํ สาวกานํ อริยผลาวหํ เทสนาญาณํฯ ปฏิเวธญาณํ โลกุตฺตรํ กุสลํ อุเปกฺขาสหคตํ อวิตกฺกอวิจารํ, เทสนาญาณํ โลกิยํ อพฺยากตํ , อุภยมฺปิ ปเนตํ อญฺเญหิ อสาธารณํฯ อิธ ปน เทสนาญาณํ อธิปฺเปตํ (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.2.44)ฯ

[71] อิทานิ ภควโต คพฺโภกฺกมเนว ปถวิกมฺปนาทิกํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘อโห อจฺฉริยํ โลเก’’ติ เทวตาหิ อยํ คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ พุทฺธานํ คุณมหนฺตตาติ อโห พุทฺธานํ คุณมหนฺตภาโว, อโห พุทฺธานํ มหานุภาโวติ อตฺโถ ทสสหสฺสีโลกธาตุ, ฉปฺปการํ ปกมฺปถาติ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ มหาปถวี ฉปฺปการํ ปกมฺปิตฺถ จลิตฺถฯ กถํ? ปุรตฺถิมโต อุนฺนมติ ปจฺฉิมโต โอนมติ, ปจฺฉิมโต อุนฺนมติ ปุรตฺถิมโต โอนมติ, อุตฺตรโต อุนฺนมติ ทกฺขิณโต โอนมติ, ทกฺขิณโต อุนฺนมติ อุตฺตรโต โอนมติ, มชฺฌิมโต อุนฺนมติ ปริยนฺตโต โอนมติ, ปริยนฺตโต อุนฺนมติ มชฺฌิมโต โอนมตีติ เอวํ ฉปฺปการํ อนิลพลจลิตชลตรงฺคภงฺคสงฺฆฏฺฏิตา วิย นาวา จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา ปถวิสนฺธารกชลปริยนฺตา อเจตนาปิ สมานา สเจตนา วิย อยํ มหาปถวี ปีติยา นจฺจนฺตี วิย อกมฺปิตฺถาติ อตฺโถฯ โอภาโส จ มหา อาสีติ อติกฺกมฺเมว เทวานํ เทวานุภาวํ อุฬาโร โอภาโส อโหสีติ อตฺโถฯ อจฺเฉรํ โลมหํสนนฺติ อจฺเฉรญฺจ โลมหํสนญฺจ อโหสีติ อตฺโถฯ

[72] อิทานิ ปถวิกมฺปนาโลกปาตุภาวาทีสุ อจฺฉริเยสุ วตฺตมาเนสุ ภควโต ปวตฺติทสฺสนตฺถํ ‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย’’ติอาทิคาถาโย วุตฺตาฯ ตตฺถ โลกเชฏฺโฐติ โลกเสฏฺโฐฯ

สเทวกนฺติ สเทวกสฺส โลกสฺส, สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ทสฺสยนฺโตติ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสนฺโตฯ

[73] จงฺกมนฺโตวาติ ทสโลกธาตุสหสฺสานิ อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิเต ตสฺมิํ รตนมเย จงฺกเม จงฺกมมาโนว กเถสิฯ โลกนายโกติ อถ สตฺถา มโนสิลาตเล สีหนาทํ นทนฺโต สีโห วิย คชฺชนฺโต ปาวุสฺสกเมโฆ วิย จ อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย จ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคเตน (ที. นิ. 2.285, 301) สวนีเยน กมนีเยน พฺรหฺมสฺสเรน นานานยวิจิตฺตํ จตุสจฺจปฏิสํยุตฺตํ ติลกฺขณาหตํ มธุรธมฺมกถํ กเถสีติ อตฺโถฯ

อนฺตรา น นิวตฺเตติ, จตุหตฺเถ จงฺกเม ยถาติ เอตฺถ สตฺถารา ปน นิมฺมิตสฺส ตสฺส จงฺกมสฺส เอกา โกฏิ ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ เอกา ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ เอวํ ฐิเต ตสฺมิํ รตนจงฺกเม จงฺกมมาโน สตฺถา อุโภ โกฏิโย ปตฺวาว นิวตฺตติ, อนฺตรา อุโภ โกฏิโย อปตฺวา น นิวตฺตติฯ ยถา จตุหตฺถปฺปมาเณ จงฺกเม จงฺกมมาโน อุโภ โกฏิโย สีฆเมว ปตฺวา นิวตฺตติ, เอวํ อนฺตรา น นิวตฺตตีติ อตฺโถฯ กิํ ปน ภควา ทสสหสฺสโยชนปฺปมาณายามํ จงฺกมํ รสฺสมกาสิ , ตาวมหนฺตํ วา อตฺตภาวํ นิมฺมินีติ? น ปเนวมกาสิฯ อจินฺเตยฺโย พุทฺธานํ พุทฺธานุภาโวฯ อกนิฏฺฐภวนโต ปฏฺฐาย ยาว อวีจิ, ตาว เอกงฺคณา อโหสิฯ ติริยโต จ ทสจกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํฯ เทวา มนุสฺเส ปสฺสนฺติ, มนุสฺสาปิ เทเว ปสฺสนฺติฯ ยถา สพฺเพ เทวมนุสฺสา ปกติยา จงฺกมมานํ ปสฺสนฺติ, เอวํ ภควนฺตํ จงฺกมมานํ ปสฺสิํสูติฯ ภควา ปน จงฺกมนฺโตว ธมฺมํ เทเสติ อนฺตราสมาปตฺติญฺจ สมาปชฺชติฯ

อถ อายสฺมา สาริปุตฺโต อปริมิตสมยสมุปจิตกุสลพลชนิตทฺวตฺติํสวรลกฺขโณปโสภิตํ อสีตานุพฺยญฺชนวิราชิตํ วรสรีรํ สรทสมเย ปริปุณฺณํ วิย รชนิกรํ สพฺพผาลิผุลฺลํ วิย จ โยชนสตุพฺเพธํ ปาริจฺฉตฺตกํ อฏฺฐารสรตนุพฺเพธํ พฺยามปฺปภาปริกฺเขปสสฺสิริกํ วรกนกคิริมิว ชงฺคมํ อโนปมาย พุทฺธลีฬาย อโนปเมน พุทฺธสิริวิลาเสน จงฺกมนฺตํ ทสสหสฺสิเทวคณปริวุตํ ภควนฺตํ อทฺทสฯ

ทิสฺวาน อยํ ปน สกลาปิ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สนฺนิปติตา, มหติยา ปเนตฺถ ธมฺมเทสนาย ภวิตพฺพํ, พุทฺธวํสเทสนา ปน พหูปการา ภควติ ปสาทาวหา, ยํนูนาหํ ทสพลสฺส อภินีหารโต ปฏฺฐาย พุทฺธวํสํ ปริปุจฺเฉยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ทสนขสมุชฺชลํ ชลชามลาวิกล-กมล-มกุลสทิสํ อญฺชลิํ สิรสิ กตฺวา ภควนฺตํ ‘‘กีทิโส เต มหาวีรา’’ติอาทิกํ ปริปุจฺฉิฯ เตน วุตฺตํ –

[74]

‘‘สาริปุตฺโต มหาปญฺโญ, สมาธิชฺฌานโกวิโท;

ปญฺญาย ปารมิปฺปตฺโต, ปุจฺฉติ โลกนายกํฯ

[75]

‘‘กีทิโส เต มหาวีร, อภินีหาโร นรุตฺตม;

กมฺหิ กาเล ตยา ธีร, ปตฺถิตา โพธิมุตฺตมา’’ติฯ –

อาทิฯ กา นามายํ อนุสนฺธีติ? ปุจฺฉานุสนฺธิ นามฯ ติสฺโส หิ อนุสนฺธิโย – ปุจฺฉานุสนฺธิ อชฺฌาสยานุสนฺธิ ยถานุสนฺธีติฯ ตตฺถ ‘‘เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิํ นุ โข, ภนฺเต, โอริมํ ตีรํ กิํ ปาริมํ ตีร’’นฺติ (สํ. นิ. 4.241) เอวํ ปุจฺฉนฺตานํ ภควตา วิสฺสชฺชิตสุตฺตวเสน ปุจฺฉานุสนฺธิ เวทิตพฺพาฯ

‘‘อถ โข อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ‘อิติ กิร, โภ, รูปํ อนตฺตา, เวทนา อนตฺตา, สญฺญา อนตฺตา, สงฺขารา อนตฺตา, วิญฺญาณํ อนตฺตา, อนตฺตกตานิ กมฺมานิ กมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตี’ติฯ อถ โข ภควา ตสฺส ภิกฺขุโน เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ฐานํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, วิชฺชติ, ยํ อิเธกจฺโจ โมฆปุริโส อวิทฺวา อวิชฺชาคโต ตณฺหาธิปเตยฺเยน เจตสา สตฺถุสาสนํ อติธาวิตพฺพํ มญฺเญยฺย ‘อิติ กิร, โภ, รูปํ อนตฺตา, เวทนา อนตฺตา, สญฺญา อนตฺตา, สงฺขารา อนตฺตา, วิญฺญาณํ อนตฺตา, อนตฺตกตานิ กมฺมานิ กมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตี’ติ…เป.… ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ (ม. นิ. 3.90) เอวํ ปเรสํ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา ภควตา วุตฺตวเสน อชฺฌาสยานุสนฺธิ เวทิตพฺพาฯ

เยน ปน ธมฺเมน อาทิมฺหิ เทสนา อุฏฺฐิตา, ตสฺส ธมฺมสฺส อนุรูปธมฺมวเสน วา ปฏิกฺเขปวเสน วา เยสุ สุตฺเตสุ อุปริเทสนา อาคจฺฉติ, เตสํ วเสน ยถานุสนฺธิ เวทิตพฺพาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปุจฺฉานุสนฺธี’’ติฯ

ตตฺถ ปญฺญาย ปารมิปฺปตฺโตติ สาวกปารมิญาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโตฯ ปุจฺฉตีติ อปุจฺฉิฯ ตตฺถ ปุจฺฉา นาม อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา, ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา, อนุมติปุจฺฉา, กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ ปญฺจวิธา โหติฯ ตตฺถายํ เถรสฺส กตมา ปุจฺฉาติ เจ? ยสฺมา ปนายํ พุทฺธวํโส กปฺปสตสหสฺสาธิกอสงฺเขฺยยฺโยปจิตปุญฺญสมฺภารานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ กปฺปสตสหสฺสาธิกอสงฺเขฺยยฺโยปจิตปุญฺญสมฺภารานํ ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานญฺจ กปฺปสตสหสฺโสปจิตปุญฺญสมฺภารานํ เสสมหาสาวกานํ วา อวิสโย, สพฺพญฺญุพุทฺธานํเยว วิสโย, ตสฺมา เถรสฺส อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉาติ เวทิตพฺพาฯ

กีทิโสติ ปุจฺฉนากาโร, กิํปกาโรติ อตฺโถฯ เตติ ตวฯ อภินีหาโรติ อภินีหาโร นาม พุทฺธภาวตฺถํ มานสํ พนฺธิตฺวา ‘‘พุทฺธพฺยากรณํ อลทฺธา น อุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ วีริยมธิฏฺฐาย นิปชฺชนํฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘กีทิโส เต มหาวีร, อภินีหาโร นรุตฺตมา’’ติฯ

กมฺหิ กาเลติ ตสฺมิํ กาเลฯ ปตฺถิตาติ อิจฺฉิตา อภิกงฺขิตา, ‘‘พุทฺโธ โพเธยฺยํ มุตฺโต โมเจยฺย’’นฺติอาทินา นเยน พุทฺธภาวาย ปณิธานํ กทา กตนฺติ อปุจฺฉิฯ โพธีติ สมฺมาสมฺโพธิ, อรหตฺตมคฺคญาณสฺส จ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส เจตํ อธิวจนํฯ อุตฺตมาติ สาวกโพธิปจฺเจกโพธีหิ เสฏฺฐตฺตา อุตฺตมาติ วุตฺตาฯ อุภินฺนมนฺตรา -กาโร ปทสนฺธิกโรฯ

อิทานิ พุทฺธภาวการเก ธมฺเม ปุจฺฉนฺโต –

[76]

‘‘ทานํ สีลญฺจ เนกฺขมฺมํ, ปญฺญาวีริยญฺจ กีทิสํ;

ขนฺติสจฺจมธิฏฺฐานํ, เมตฺตุเปกฺขา จ กีทิสาฯ

[77]

‘‘ทส ปารมี ตยา ธีร, กีทิสี โลกนายก;

กถํ อุปปารมี ปุณฺณา, ปรมตฺถปารมี กถ’’นฺติฯ – อาห;

ตตฺถ ทานปารมิยํ ตาว พาหิรภณฺฑปริจฺจาโค ปารมี นาม, องฺคปริจฺจาโค อุปปารมี นาม, ชีวิตปริจฺจาโค ปรมตฺถปารมี นามาติฯ เอส นโย เสสปารมีสุปิฯ เอวํ ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตฺติํส ปารมิโย โหนฺติฯ ตตฺถ โพธิสตฺตสฺส ทานปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิฯ เอกนฺเตน ปนสฺส สสปณฺฑิตชาตเก

‘‘ภิกฺขาย อุปคตํ ทิสฺวา, สกตฺตานํ ปริจฺจชิํ;

ทาเนน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม ทานปารมี’’ติฯ (จริยา. 1.143 ตสฺสุทฺทานํ) –

เอวํ ปรํ ชีวิตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส ทานปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ

ตถา สีลปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิฯ เอกนฺเตเนว ปนสฺส สงฺขปาลชาตเก

‘‘สูเลหิ วินิวิชฺฌนฺเต, โกฏฺฏยนฺเตปิ สตฺติภิ;

โภชปุตฺเต น กุปฺปามิ, เอสา เม สีลปารมี’’ติฯ (จริยา. 2.91) –

เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส สีลปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ

ตถา มหารชฺชํ ปหาย เนกฺขมฺมปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิฯ เอกนฺเตน ปนสฺส จูฬสุตโสมชาตเก

‘‘มหารชฺชํ หตฺถคตํ, เขฬปิณฺฑํว ฉฑฺฑยิํ;

จชโต น โหติ ลคฺคนํ, เอสา เม เนกฺขมฺมปารมี’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา) –

เอวํ นิสฺสงฺคตาย รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมนฺตสฺส เนกฺขมฺมปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ

ตถา มโหสธปณฺฑิตกาลาทีสุ ปญฺญาปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิฯ เอกนฺเตน ปนสฺส สตฺตุภตฺตกปณฺฑิตกาเล

‘‘ปญฺญาย วิจินนฺโตหํ, พฺราหฺมณํ โมจยิํ ทุขา;

ปญฺญาย เม สโม นตฺถิ, เอสา เม ปญฺญาปารมี’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา) –

อนฺโตภสฺตคตํ สปฺปํ ทสฺเสนฺตสฺส ปญฺญาปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ

ตถา วีริยปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิฯ เอกนฺเตน ปนสฺส มหาชนกชาตเก

‘‘อตีรทสฺสี ชลมชฺเฌ, หตา สพฺเพว มานุสา;

จิตฺตสฺส อญฺญถา นตฺถิ, เอสา เม วีริยปารมี’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา) –

เอวํ มหาสมุทฺทํ ตรนฺตสฺส วีริยปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ

ตถา ขนฺติวาทิชาตเก

‘‘อเจตนํว โกฏฺเฏนฺเต, ติณฺเหน ผรสุนา มมํ;

กาสิราเช น กุปฺปามิ, เอสา เม ขนฺติปารมี’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา) –

เอวํ อเจตนภาเวน วิย มหาทุกฺขํ อธิวาเสนฺตสฺส ขนฺติปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ

ตถา มหาสุตโสมชาตเก

‘‘สจฺจวาจํนุรกฺขนฺโต, จชิตฺวา มม ชีวิตํ;

โมเจสิํ เอกสตํ ขตฺติเย, เอสา เม สจฺจปารมี’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา) –

เอวํ ชีวิตํ จชิตฺวา สจฺจํ อนุรกฺขนฺตสฺส สจฺจปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ

ตถา มูคปกฺขชาตเก

‘‘มาตา ปิตา น เม เทสฺสา, อตฺตา เม น จ เทสฺสิโย;

สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา วตํ อธิฏฺฐหิ’’นฺติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; จริยา 3.65) –

เอวํ ชีวิตมฺปิ ปริจฺจชิตฺวา วตํ อธิฏฺฐหนฺตสฺส อธิฏฺฐานปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ

ตถา สุวณฺณสามชาตเก

‘‘น มํ โกจิ อุตฺตสติ, นปิ ภายามิ กสฺสจิ;

เมตฺตาพเลนุปตฺถทฺโธ, รมามิ ปวเน ตทา’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; จริยา. 3.113) –

เอวํ ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา เมตฺตายนฺตสฺส เมตฺตาปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ

ตโต โลมหํสชาตเก

‘‘สุสาเน เสยฺยํ กปฺเปมิ, ฉวฏฺฐิกํ อุปนิธายหํ;

คามณฺฑลา อุปคนฺตฺวา, รูปํ ทสฺเสนฺตินปฺปก’’นฺติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; จริยา. 3.119) –

เอวํ คามทารเกสุ นิฏฺฐุภนาทีหิ เจว มาลาคนฺธูปหาราทีหิ จ สุขทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺเตสุปิ อุเปกฺขํ อนติวตฺตนฺตสฺส อุเปกฺขาปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน จริยาปิฏกโต คเหตพฺโพฯ

อิทานิ เถเรน ปุฏฺฐสฺส ภควโต พฺยากรณํ ทสฺเสนฺเตหิ สงฺคีติการเกหิ –

[78]

‘‘ตสฺส ปุฏฺโฐ วิยากาสิ, กรวีกมธุรคิโร;

นิพฺพาปยนฺโต หทยํ, หาสยนฺโต สเทวกํฯ

[79]

‘‘อตีตพุทฺธานํ ชินานํ เทสิตํ, นิกีลิตํ พุทฺธปรมฺปราคตํ;

ปุพฺเพนิวาสานุคตาย พุทฺธิยา, ปกาสยี โลกหิตํ สเทวเก’’ติฯ – วุตฺตํ;

ตตฺถ ตสฺส ปุฏฺโฐ วิยากาสีติ เตน ธมฺมเสนาปตินา ปุฏฺโฐ หุตฺวา ตสฺส พฺยากาสิ, อตฺตโน อภินีหารโต ปฏฺฐาย อภิสมฺโพธิปริโยสานํ สพฺพํ พุทฺธวํสํ กเถสีติ อตฺโถฯ กรวีกมธุรคิโรติ กรวีกสกุณสฺส วิย มธุรา คิรา ยสฺส โส กรวีกมธุรคิโร, กรวีกมธุรมญฺชุสฺสโรติ อตฺโถฯ

ตตฺริทํ กรวีกานํ มธุรสฺสรตา – กรวีกสกุณา กิร มธุรรสํ อมฺพปกฺกํ มุขตุณฺฑเกน ปหริตฺวา ปคฺฆริตํ ผลรสํ ปิวิตฺวา ปกฺเขน ตาฬํ ทตฺวา วิกูชมาเน จตุปฺปทา มทมตฺตา วิย ลฬิตุํ อารภนฺติ, โคจรปสุตาปิ จตุปฺปทคณา มุขคตานิปิ ติณานิ ฉฑฺเฑตฺวา ตํ นาทํ สุณนฺติ, วาฬมิคา ขุทฺทกมิเค อนุพนฺธมานา อุกฺขิตฺตํ ปาทํ อนิกฺขิปิตฺวา จิตฺตกตา วิย ติฏฺฐนฺติ, อนุพนฺธมิคาปิ มรณภยํ หิตฺวา ติฏฺฐนฺติ, อากาเส ปกฺขนฺทนฺตา ปกฺขิโนปิ ปกฺเข ปสาเรตฺวา ติฏฺฐนฺติ, อุทเก มจฺฉาปิ กณฺณปฏลํ อจาเลนฺตา ตํ สทฺทํ สุณมานา ติฏฺฐนฺติฯ เอวํ มธุรสฺสรา กรวีกา (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.38; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.386)ฯ นิพฺพาปยนฺโต หทยนฺติ กิเลสคฺคิสนฺตตฺตสพฺพชนมานสํ ธมฺมกถามตธาราย สีติภาวํ ชนยนฺโตติ อตฺโถฯ หาสยนฺโตติ โตสยนฺโตฯ สเทวกนฺติ สเทวกํ โลกํฯ

อตีตพุทฺธานนฺติ อตีตานํ พุทฺธานํฯ อมฺหากํ ภควโต อภินีหารสฺส ปุรโต ปน ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร สรณงฺกโร ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร พุทฺธา เอกสฺมิํ กปฺเป นิพฺพตฺติํสุฯ เตสํ อปรภาเค โกณฺฑญฺญาทโย เตวีสติ พุทฺธาติ สพฺเพ ทีปงฺกราทโย จตุวีสติ พุทฺธา อิธ ‘‘อตีตพุทฺธา’’ติ อธิปฺเปตา, เตสํ อตีตพุทฺธานํฯ ชินานนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ เทสิตนฺติ กถิตํฯ จตุวีสติยา พุทฺธานํ จตุสจฺจปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมกถํฯ นิกีลิตนฺติ เตสํ จริตํ กปฺปชาติโคตฺตายุโพธิสาวกสนฺนิปาตอุปฏฺฐากมาตาปิตุปุตฺตภริยาปริจฺเฉทาทิกํ นิกีลิตํ นามฯ พุทฺธปรมฺปราคตนฺติ ทีปงฺกรทสพลโต ปฏฺฐาย ยาว กสฺสปปรมฺปรโต อาคตํ เทสิตํ นิกีลิตํ วาติ อตฺโถฯ ปุพฺเพนิวาสานุคตาย พุทฺธิยาติ เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโยติ (ม. นิ. 1.148, 384, 421; 2.233; 3.82; ปารา. 12) เอวํ วิภตฺตํ ปุพฺเพ นิวุฏฺฐกฺขนฺธสนฺตานสงฺขาตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุคตา อุปคตา ตาย ปุพฺเพนิวาสานุคตาย พุทฺธิยา, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณนาติ อตฺโถฯ ปกาสยีติ พฺยากาสิฯ โลกหิตนฺติ สพฺพโลกหิตํ พุทฺธวํสํฯ สเทวเกติ สเทวเก โลเกติ อตฺโถฯ

[80] อถ ภควา กรุณาสีตเลน หทเยน สเทวกํ โลกํ สวเน นิโยเชนฺโต ‘‘ปีติปาโมชฺชชนน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปีติปาโมชฺชชนนนฺติ ปีติปาโมชฺชกรํ ปีติยา ปุพฺพภาคํ ปาโมชฺชํ, ปญฺจวณฺณาย ปีติยา ชนนนฺติ อตฺโถฯ โสกสลฺลวิโนทนนฺติ โสกสงฺขาตานํ สลฺลานํ วิโนทนํ วิทฺธํสนํฯ สพฺพสมฺปตฺติปฏิลาภนฺติ สพฺพาปิ เทวมนุสฺสสมฺปตฺติอาทโย สมฺปตฺติโย ปฏิลภนฺติ เอเตนาติ สพฺพสมฺปตฺติปฏิลาโภ, ตํ สพฺพสมฺปตฺติปฏิลาภํ พุทฺธวํสเทสนนฺติ อตฺโถฯ

จิตฺตีกตฺวาติ จิตฺเต กตฺวา, พุทฺธานุสฺสติํ ปุรกฺขตฺวาติ อตฺโถฯ สุณาถาติ นิสาเมถ นิโพธถฯ เมติ มมฯ

[81] มทนิมฺมทนนฺติ ชาติมทาทีนํ สพฺพมทานํ นิมฺมทนกรํฯ โสกนุทนฺติ โสโก นาม ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส จิตฺตสนฺตาโปฯ กิญฺจาปิ อตฺถโต โทมนสฺสเมว โหติ, เอวํ สนฺเตปิ อนฺโตนิชฺฌานลกฺขโณ, เจตโส ปรินิชฺฌายนรโส, อนุโสจนปจฺจุปฏฺฐาโน, ตํ โสกํ นุทตีติ โสกนุโท, ตํ โสกนุทํฯ สํสารปริโมจนนฺติ สํสารพนฺธนโต ปริโมจนกรํฯ ‘‘สํสารสมติกฺกม’’นฺติปิ ปาโฐ, ตสฺส สํสารสมติกฺกมกรนฺติ อตฺโถฯ

สพฺพทุกฺขกฺขยนฺติ เอตฺถ ทุกฺข-สทฺโท ทุกฺขเวทนา-ทุกฺขวตฺถุ-ทุกฺขารมฺมณ-ทุกฺขปจฺจย-ทุกฺขฏฺฐานาทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘ทุกฺขสฺส จ ปหานา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.232; ม. นิ. 1.383, 430; ปารา. 11) ทุกฺขเวทนายํ ทิสฺสติฯ ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา ชราปิ ทุกฺขา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.387; สํ. นิ. 5.1081) ทุกฺขวตฺถุสฺมิํฯ ‘‘ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ ทุกฺขํ ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.60) ทุกฺขารมฺมเณฯ ‘‘ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโย’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 117) ทุกฺขปจฺจเยฯ ‘‘ยาวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, น สุกรา อกฺขาเนน ปาปุณิตํ ยาว ทุกฺขา นิรยา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.250) ทุกฺขฏฺฐาเนฯ อิธ ปนายํ ทุกฺขวตฺถุสฺมิํ ทุกฺขปจฺจเยปิ จ ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมา ชาติอาทิสพฺพทุกฺขกฺขยกรนฺติ อตฺโถ (ธ. ส. อฏฺฐ. 2 อาทโย)ฯ มคฺคนฺติ เอตฺถ กุสลตฺถิเกหิ มคฺคียติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโคติ พุทฺธวํสเทสนา วุจฺจติ, ตํ นิพฺพานสฺส มคฺคภูตํ พุทฺธวํสเทสนํฯ สกฺกจฺจนฺติ สกฺกจฺจํ จิตฺตีกตฺวา, โอหิตโสตา หุตฺวาติ อตฺโถฯ ปฏิปชฺชถาติ อธิติฏฺฐถ, สุณาถาติ อตฺโถฯ อถ วา ปีติปาโมชฺชชนนํ โสกสลฺลวิโนทนํ สพฺพสมฺปตฺติปฏิลาภเหตุภูตํ อิมํ พุทฺธวํสเทสนํ สุตฺวา อิทานิ มทนิมฺมทนาทิคุณวิเสสาวหํ สพฺพทุกฺขกฺขยํ พุทฺธภาวมคฺคํ ปฏิปชฺชถาติ สพฺเพสํ เทวมนุสฺสานํ พุทฺธตฺตํ ปณิธาย อุสฺสาหํ ชเนติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อิติ มธุรตฺถวิลาสินิยา พุทฺธวํส-อฏฺฐกถาย

รตนจงฺกมนกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ สพฺพากาเรน อพฺภนฺตรนิทานสฺสตฺถวณฺณนาฯ

2. สุเมธปตฺถนากถาวณฺณนา

อิทานิ

[1-2]

‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย;

อมรํ นาม นครํ, ทสฺสเนยฺยํ มโนรม’’นฺติฯ –

อาทินยปฺปวตฺตาย พุทฺธวํสวณฺณนาย โอกาโส อนุปฺปตฺโตฯ สา ปเนสา พุทฺธวํสวณฺณนา ยสฺมา สุตฺตนิกฺเขปํ วิจาเรตฺวา วุจฺจมานา ปากฏา โหติ, ตสฺมา สุตฺตนิกฺเขปวิจารณา ตาว เวทิตพฺพาฯ จตฺตาโร หิ สุตฺตนิกฺเขปา อตฺตชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย ปุจฺฉาวสิโก อฏฺฐุปฺปตฺติโกติฯ ตตฺถ ยานิ สุตฺตานิ ภควา ปเรหิ อนชฺฌิฏฺโฐ เกวลํ อตฺตโน อชฺฌาสเยน กเถสิฯ เสยฺยถิทํ – อากงฺเขยฺยสุตฺตํ (ม. นิ. 1.64 อาทโย) วตฺถสุตฺตนฺติ (ม. นิ. 1.70 อาทโย) เอวมาทีนิ, เตสํ อตฺตชฺฌาสโย นิกฺเขโปฯ

ยานิ วา ปน ‘‘ปริปกฺกา โข ราหุลสฺส วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา, ยํนูนาหํ ราหุลํ อุตฺตริํ อาสวานํ ขเย วิเนยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. 4.121) เอวํ ปเรสํ อชฺฌาสยํ ขนฺติํ มนํ พุชฺฌนกภาวญฺจ โอโลเกตฺวา ปรชฺฌาสยวเสน กถิตานิฯ เสยฺยถิทํ – ราหุโลวาทสุตฺตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺติ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13 อาทโย; ปฏิ. ม. 2.30) เอวมาทีนิ, เตสํ ปรชฺฌาสโย นิกฺเขโปฯ

ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เต เต เทวมนุสฺสา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติฯ เอวํ ปุฏฺเฐน ปน ภควตา ยานิ กถิตานิ เทวตาสํยุตฺต (สํ. นิ. 1.1 อาทโย) โพชฺฌงฺคสํยุตฺตาทีนิ (สํ. นิ. 5.182 อาทโย) เตสํ ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโปฯ

ยานิ วา ปน อุปฺปนฺนํ การณํ ปฏิจฺจ เทสิตานิ ธมฺมทายาท- (ม. นิ. 1.29 อาทโย) ปุตฺตมํสูปมาทีนิ (สํ. นิ. 2.63), เตสํ อฏฺฐุปฺปตฺติโก นิกฺเขโปฯ เอวเมเตสุ จตูสุ สุตฺตนิกฺเขเปสุ อิมสฺส พุทฺธวํสสฺส ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโปฯ ปุจฺฉาวเสน หิ ภควตา อยํ นิกฺขิตฺโตฯ กสฺส ปุจฺฉาวเสน? อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺสฯ วุตฺตญฺเหตํ อสฺมิํ นิทานสฺมิํ เอว –