เมนู

สนฺติเกนิทานกถา

อุทานํ อุทาเนตฺวา นิสินฺนสฺส ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘อหํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อิมสฺส ปลฺลงฺกสฺส การณา สนฺธาวิํ, อยํ เม ปลฺลงฺโก วิชยปลฺลงฺโก มงฺคลปลฺลงฺโก, เอตฺถ เม นิสินฺนสฺส ยาว สงฺกปฺโป น ปริปุณฺโณ, น ตาว อิโต วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ อเนกโกฏิสตสหสฺสสงฺขา สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺโต สตฺตาหํ ตตฺเถว นิสีทิฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที’’ติ (มหาว. 1)ฯ

อเถกจฺจานํ เทวตานํ – ‘‘อชฺชาปิ ตาว นูน สิทฺธตฺถสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ อตฺถิฯ ปลฺลงฺกสฺมิญฺหิ อาลยํ น วิชหตี’’ติ ปริวิตกฺโก อุทปาทิฯ อถ สตฺถา เทวตานํ วิตกฺกํ ญตฺวา ตาสํ วิตกฺกูปสมนตฺถํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิฯ เอวํ อิมินา ปาฏิหาริเยน เทวตานํ วิตกฺกํ วูปสเมตฺวา ปลฺลงฺกโต อีสกํ ปาจีนนิสฺสิเต อุตฺตรทิสาภาเค ฐตฺวา – ‘‘อิมสฺมิํ วต เม ปลฺลงฺเก สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิทฺธ’’นฺติ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลาธิคมนฏฺฐานํ ปลฺลงฺกญฺจ โพธิรุกฺขญฺจ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ อนิมิสเจติยํ นาม ชาตํฯ

อถ ปลฺลงฺกสฺส จ ฐิตฏฺฐานสฺส จ อนฺตรา จงฺกมํ มาเปตฺวา ปุรตฺถิมปจฺฉิมโต อายเต รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ รตนจงฺกมเจติยํ นาม ชาตํฯ

จตุตฺเถ ปน สตฺตาเห โพธิโต ปจฺฉิมุตฺตรทิสาภาเค เทวตา รตนฆรํ มาปยิํสุฯ ตตฺถ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ วิจินนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ปน ฐานํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาตํฯ

เอวํ ภควา โพธิสมีเปเยว จตฺตาริ สตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ปญฺจเม สตฺตาเห โพธิรุกฺขมูลา เยน อชปาลนิคฺโรโธ เตนุปสงฺกมิฯ ตตฺราปิ ธมฺมํ วิจินนฺโต วิมุตฺติสุขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺโต นิสีทิฯ

สตฺถา ตตฺถ สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา มุจลินฺทมูลํ อคมาสิฯ

ตตฺถ สตฺตาหวทฺทลิกาย อุปฺปนฺนาย สีตาทิปฏิพาหนตฺถํ มุจลินฺเทน นาคราเชน สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิตฺโต อสมฺพาธาย คนฺธกุฏิยา วิหรนฺโต วิย วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโน ตตฺถ สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา ราชายตนมูลํ อุปสงฺกมิฯ ตตฺถปิ วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโนว สตฺตาหํ นิสีทิฯ เอตฺตาวตา สตฺต สตฺตาหานิ ปริปุณฺณานิฯ เอตฺถนฺตเร ภควโต เนว มุขโธวนํ น สรีรปฏิชคฺคนํ นาหารกิจฺจํ อโหสิ, ผลสุเขเนว วีติวตฺเตสิฯ อถ สตฺตสตฺตาหมตฺถเก เอกูนปญฺญาสติเม ทิวเส สกฺเกน เทวานมินฺเทน อุปนีเตน นาคลตาทนฺตกฏฺเฐน จ อโนตตฺตทโหทเกน จ มุขํ โธวิตฺวา ตตฺเถว ราชายตนมูเล นิสีทิฯ

ตสฺมิํ สมเย ตปุสฺสภลฺลิกา นาม ทฺเว วาณิชา ญาติสาโลหิตาย เทวตาย สตฺถุ อาหารทาเน อุสฺสาหิตา มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ อาทาย – ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ ภควา อิมํ อาหารํ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อฏฺฐํสุฯ ภควา ปายาสปฏิคฺคหณทิวเสเยว เทวทตฺติยสฺส ปตฺตสฺส อนฺตรหิตตฺตา – ‘‘น โข ตถาคตา หตฺเถสุ อาหารํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, กิมฺหิ นุ โข อหํ อิมํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ จินฺเตสิฯ อถสฺส ภควโต อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา จตูหิ ทิสาหิ จตฺตาโร มหาราชาโน อินฺทนีลมณิมเย จตฺตาโร ปตฺเต อุปนาเมสุํฯ ภควา เต ปฏิกฺขิปิฯ ปุน มุคฺควณฺเณ สิลามเย จตฺตาโร ปตฺเต อุปนาเมสุํฯ ภควา เตสํ จตุนฺนมฺปิ เทวปุตฺตานํ อนุกมฺปํ อุปาทาย ปฏิคฺคเหตฺวา เอกีภาวํ อุปเนตฺวา ตสฺมิํ ปจฺจคฺเฆ เสลมเย ปตฺเต อาหารํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา อนุโมทนมกาสิฯ เต ทฺเว ภาตโร วาณิชา พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ สรณํ คนฺตฺวา ทฺเววาจิกา อุปาสกา อเหสุํฯ

อถ สตฺถา ปุน อชปาลนิคฺโรธเมว คนฺตฺวา นิคฺโรธมูเล นิสีทิฯ อถสฺส ตตฺถ นิสินฺนมตฺตสฺเสว อธิคตสฺส ธมฺมสฺส คมฺภีรตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺโณ – ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.64; ม. นิ. 1.281; 2.337; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 7) ปเรสํ ธมฺมํ อเทเสตุกามตาการปฺปตฺโต ปริวิตกฺโก อุทปาทิฯ อถ พฺรหฺมา สหมฺปติ ‘‘นสฺสติ วต โภ โลโก, วินสฺสติ วต โภ โลโก’’ติ (ที. นิ. 2.66; ม. นิ. 1.282; 2.338; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 8) ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ สกฺกสุยามสนฺตุสิตนิมฺมานรติปรนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺมาโน จ คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา – ‘‘เทเสตุ, ภนฺเต, ภควา ธมฺม’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 2.66; ม. นิ. 1.282; 2.338; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 8) นเยน ธมฺมเทสนํ อายาจิฯ

อถ สตฺถา ตสฺส ปฏิญฺญํ ทตฺวา – ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ จินฺเตนฺโต อาฬารุทกานํ กาลงฺกตภาวํ ญตฺวา – ‘‘พหูปการา โข เม ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู’’ติ ปญฺจวคฺคิเย อารพฺภ มนสิการํ กตฺวา – ‘‘กหํ นุ โข เต เอตรหิ วิหรนฺตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต – ‘‘พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย’’ติ ญตฺวา – ‘‘ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสามี’’ติ กติปาหํ โพธิมณฺฑสามนฺเตเยว ปิณฺฑาย จรนฺโต วิหริตฺวา อาสาฬฺหิปุณฺณมิยํ พาราณสิํ คมิสฺสามี’’ติ ปตฺตจีวรมาทาย อฏฺฐารสโยชนมคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ อนฺตรามคฺเค หฏฺฐตุปคํ อุปกํ นาม อาชีวกํ ทิสฺวา ตสฺส อตฺตโน พุทฺธภาวํ อาจิกฺขิตฺวา ตํทิวสํเยว สายนฺหสมเย อิสิปตนํ อคมาสิฯ

ปญฺจวคฺคิยา ปน ตถาคตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา – ‘‘อยํ, อาวุโส, สมโณ โคตโม ปจฺจยพาหุลฺลาย อาวตฺโต ปริปุณฺณกาโย ปีณินฺทฺริโย สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวา อาคจฺฉติ, อิมสฺส อภิวาทนาทีนิ น กริสฺสาม, อาสนมตฺตํ ปน ปญฺญาเปยฺยามา’’ติ กติกํ อกํสุฯ ภควา เตสํ จิตฺตาจารํ ญตฺวา สพฺพสตฺเตสุ อโนธิสฺสกวเสน ผรณสมตฺถํ เมตฺตจิตฺตํ สํขิปิตฺวา โอธิสฺสกวเสน เมตฺตจิตฺเตน ผริฯ เต ภควโต เมตฺตจิตฺเตน ผุฏฺฐา ตถาคเต อุปสงฺกมนฺเต สกาย กติกาย สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตา อภิวาทนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ อกํสุฯ วิตฺถารกถา วินยมหาวคฺคาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

อถ ภควา อตฺตโน พุทฺธภาวํ เต ญาเปตฺวา ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺตโยเค วตฺตมาเน อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ ปริวุโต ปญฺจวคฺคิเย เถเร อามนฺเตตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตํ เทเสสิฯ เตสุ อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสนฺโต สุตฺตปริโยสาเน อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1]

‘‘อหเมตรหิ สมฺพุทฺโธ, โคตโม สกฺยวฑฺฒโน;

ปธานํ ปทหิตฺวาน, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํฯ

[2]

‘‘พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโต, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิํ;

อฏฺฐารสนฺนํ โกฏีนํ, ปฐมาภิสมโย อหู’’ติฯ

ตตฺถ อหนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติฯ เอตรหีติ อสฺมิํ กาเลฯ สกฺยวฑฺฒโนติ สากิยกุลวฑฺฒโนฯ ‘‘สกฺยปุงฺคโว’’ติปิ ปาโฐฯ ปธานนฺติ วีริยํ วุจฺจติฯ ปทหิตฺวานาติ ฆเฏตฺวา วายมิตฺวา, ทุกฺกรการิกํ กตฺวาติ อตฺโถฯ อฏฺฐารสนฺนํ โกฏีนนฺติ พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตกถาย อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรปฺปมุขานํ อฏฺฐารสนฺนํ พฺรหฺมโกฏีนํ ปฐมาภิสมโย อโหสีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ภควา อตีตํ กเถตฺวา อนาคตํ อภิสมยํ กเถนฺโต –

[3]

‘‘ตโต ปรญฺจ เทเสนฺเต, นรเทวสมาคเม;

คณนาย น วตฺตพฺโพ, ทุติยาภิสมโย อหู’’ติฯ – อาทิมาห;

ตตฺถ นรเทวสมาคเมติ ตโต อปเรน สมเยน มหามงฺคลสมาคเม ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวมนุสฺสานํ มชฺเฌ มงฺคลสุตฺตปริโยสาเน (ขุ. ปา. 5.1 อาทโย; สุ. นิ. 261 อาทโย) คณนปถํ วีติวตฺตานํ นรเทวานํฯ ทุติยาภิสมโย อหูติ เหสฺสตีติ อตฺโถฯ อนาคตวจเน วตฺตพฺเพ โสตปติตตฺตา ‘‘อหู’’ติ อตีตวจนํ วุตฺตํ, กาลวิปริยายวเสน วาฯ เอส นโย อิโต ปเรสุ อีทิเสสุ วจเนสุ จฯ ปุน ราหุโลวาทสุตฺตนฺตเทสนาย (ม. นิ. 3.416 อาทโย) คณนปถวีติวตฺเต สตฺเต อภิสมยามตปานํ ปาเยสิฯ อยํ ตติยาภิสมโยฯ เตน วุตฺตํ –

[4]

‘‘อิเธวาหํ เอตรหิ, โอวทิํ มม อตฺรชํ;

คณนาย น วตฺตพฺโพ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติฯ

ภควโต กิร เอโกว สาวกสนฺนิปาโต อโหสิฯ อุรุเวลกสฺสปาทีนํ ชฏิลานํ สหสฺสํ, ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ อฑฺฒตฺติยสตานีติ อิเมสํ อฑฺฒเตฬสสตานํ สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[5]

‘‘เอโกสิ สนฺนิปาโต เม, สาวกานํ มเหสินํ;

อฑฺฒเตฬสสตานํ, ภิกฺขูนาสิ สมาคโม’’ติฯ

ตตฺถ เอโกสีติ เอโกว อาสิฯ อฑฺฒเตฬสสตานนฺติ มม สาวกานํ ปญฺญาสาธิกานํ ทฺวาทสสตานํฯ

ภิกฺขูนาสีติ ภิกฺขูนํ อาสิ ฯ เตสํ ปน มชฺฌคโต ภควา จตุรงฺคสนฺนิปาเต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิฯ

อถ ภควา อตฺตโน ปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต –

[6]

‘‘วิโรจมาโน วิมโล, ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺฌโค;

ททามิ ปตฺถิตํ สพฺพํ, มณีว สพฺพกามโท’’ติฯ – อาทิมาห;

ตตฺถ วิโรจมาโนติ อนนฺตพุทฺธสิริยา วิโรจมาโนฯ วิมโลติ วิคตราคาทิกิเลสมโลฯ มณีว สพฺพกามโทติ จินฺตามณิ วิย สพฺพกามทโท อหมฺปิ อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ สพฺพํ โลกิยโลกุตฺตรสุขวิเสสํ เทมีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ปตฺถิตปตฺถนํ ทสฺเสนฺโต –

[7]

‘‘ผลมากงฺขมานานํ, ภวจฺฉนฺทชเหสินํ;

จตุสจฺจํ ปกาเสมิ, อนุกมฺปาย ปาณิน’’นฺติฯ – อาทิมาห;

ตตฺถ ผลนฺติ โสตาปตฺติผลาทิกํ จตุพฺพิธํ ผลํฯ ภวจฺฉนฺทชเหสินนฺติ ภวตณฺหาปหายินํ, ภวตณฺหํ ปชหิตุกามานํฯ อนุกมฺปายาติ อนุทฺทยายฯ

[8] อิทานิ จตุสจฺจปฺปกาสเน, อภิสมยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทสวีสสหสฺสาน’’นฺติ อาทิมาหฯ

ตตฺถ ทสวีสสหสฺสานนฺติ ทสสหสฺสานญฺจ วีสติสหสฺสานญฺจฯ เอกทฺวินฺนนฺติอาทินา นเยนาติ อตฺโถฯ นวมทสมคาถา อุตฺตานตฺถาวฯ

[11-12] เอกาทสมทฺวาทสมคาถาสุ อิทาเนตรหีติ อุโภปิ เอกตฺถา, เวเนยฺยวเสน ปุริสปุคฺคลา วิย วุตฺตาฯ อถ วา อิทานีติ มยิ อุปฺปนฺเนฯ เอตรหีติ มยิ ธมฺมํ เทเสนฺเตฯ อปตฺตมานสาติ อปฺปตฺตอรหตฺตผลาฯ อริยญฺชสนฺติ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํฯ โถมยนฺตาติ ปสํสนฺตาฯ พุชฺฌิสฺสนฺตีติ อนาคเต จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ สํสารสริตนฺติ สํสารสาครํฯ

อิทานิ อตฺตโน ชาตนคราทิํ ทสฺเสนฺโต –

[13]

‘‘นครํ กปิลวตฺถุ เม, ราชา สุทฺโธทโน ปิตา;

มยฺหํ ชเนตฺติกา มาตา, มายาเทวีติ วุจฺจติฯ

[14]

‘‘เอกูนติํสวสฺสานิ, อคารํ อชฺฌหํ วสิํ;

รมฺโม สุรมฺโม สุภโก, ตโย ปาสาทมุตฺตมาฯ

[15]

‘‘จตฺตาลีสสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;

ภทฺทกญฺจนา นาม นารี, ราหุโล นาม อตฺรโชฯ

[16]

‘‘นิมิตฺเต จตุโร ทิสฺวา, อสฺสยาเนน นิกฺขมิํ;

ฉพฺพสฺสํ ปธานจารํ, อจริํ ทุกฺกรํ อหํฯ

[17]

‘‘พาราณสิยํ อิสิปตเน, จกฺกํ ปวตฺติตํ มยา;

อหํ โคตมสมฺพุทฺโธ, สรณํ สพฺพปาณินํฯ

[18]

‘‘โกลิโต อุปติสฺโส จ, ทฺเว ภิกฺขู อคฺคสาวกา;

อานนฺโท นามุปฏฺฐาโก, สนฺติกาวจโร มม;

เขมา อุปฺปลวณฺณา จ, ภิกฺขุนี อคฺคสาวิกาฯ

[19]

‘‘จิตฺโต หตฺถาฬวโก จ, อคฺคุปฏฺฐากุปาสกา;

นนฺทมาตา จ อุตฺตรา, อคฺคุปฏฺฐากุปาสิกาฯ

[20]

‘‘อหํ อสฺสตฺถมูลมฺหิ, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ;

พฺยามปฺปภา สทา มยฺหํ, โสฬสหตฺถมุคฺคตาฯ

[21]

‘‘อปฺปํ วสฺสสตํ อายุ, อิทาเนตรหิ วิชฺชติ;

ตาวตา ติฏฺฐมาโนหํ, ตาเรมิ ชนตํ พหุํฯ

[22]

‘‘ฐปยิตฺวาน ธมฺมุกฺกํ, ปจฺฉิมํ ชนโพธนํ;

อหมฺปิ น จิรสฺเสว, สทฺธิํ สาวกสงฺฆโต;

อิเธว ปรินิพฺพิสฺสํ, อคฺคีวาหารสงฺขยา’’ติฯ – อาทิมาห;

มม ปน รมฺมสุรมฺมสุภนามกา ตโย ปาสาทา นวภูมิกสตฺตภูมิกปญฺจภูมิกา, จตฺตาลีสสหสฺสา นาฏกิตฺถิโย, ยโสธรา นาม มม อคฺคมเหสี , โสหํ จตฺตาโร นิมิตฺเต ทิสฺวา อสฺสยาเนน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิํฯ ตโต ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ ปทหิตฺวา วิสาขปุณฺณมาย อุรุเวลายํ เสนานิคเม เสนากุฏุมฺพิกสฺส ธีตาย สมฺปสาทชาตาย สุชาตาย นาม ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สาลวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย โสตฺถิเยน นาม ติณหารเกน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา อสฺสตฺถโพธิรุกฺขมูลํ อุปคนฺตฺวา ตตฺถ มารพลํ วิทฺธํเสตฺวา สมฺโพธิํ ปตฺโตสฺมีติ สพฺพํ พฺยากาสิฯ

ตตฺถ สทฺธิํ สาวกสงฺฆโตติ สทฺธิํ สาวกสงฺเฆนฯ ปรินิพฺพิสฺสนฺติ ปรินิพฺพายิสฺสามิฯ อคฺคีวาหารสงฺขยาติ อคฺคิ วิย อินฺธนกฺขเยน ยถา อคฺคิ นิรุปาทาโน นิพฺพายติ, เอวํ อหมฺปิ นิรุปาทาโน ปรินิพฺพายิสฺสามีติ อตฺโถฯ

[23-4]

ตานิ จ อตุลเตชานีติ อคฺคสาวกยุคาทีนิ ตานิ อสทิสเตชานิฯ อิมานิ จ ทสพลานีติ เอตานิ จ สารีรทสพลานิ คุณธารโณ เทโหติ ฉอสาธารณญาณาทิคุณธโร อยํ เทโห จฯ ตมนฺตรหิสฺสนฺตีติ สพฺพานิ เอตานิ วุตฺตปฺปการานิ อนฺตรธายิสฺสนฺติ วินสฺสิสฺสนฺติฯ นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขาราติ เอตฺถ นนูติ อยํ อนุมติอตฺเถ นิปาโตฯ ริตฺตาติ นิจฺจสารธุวสารรหิตตฺตา ตุจฺฉา, สพฺพเมว ปน สงฺขตํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจํ, อุปฺปาทาทิปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขํ, อวสวตฺตนโต อนตฺตาฯ ตสฺมา สงฺขาเรสุ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อมตมสงฺขตํ อจฺจุตํ นิพฺพานํ อธิคจฺฉถฯ อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี อิทํ อมฺหากํ สาสนํ อปฺปมาเทน สมฺปาเทถาติฯ เทสนาปริโยสาเน กิร เทวตานํ โกฏิสตสหสฺสสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสุฯ เสสมคฺคผเลสุ ปติฏฺฐิตา ปน คณนปถํ วีติวตฺตา อเหสุํฯ

เอวํ ภควา กปฺปนามชาติอาทิววตฺถิตํ สกลมฺปิ พุทฺธวํสํ อากาเส รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโตว กเถตฺวา ญาติชนํ วนฺทาเปตฺวา อากาสโต โอตริตฺวา ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิฯ เอวํ นิสินฺเน ปน ภควติ โลกนาเถ สิขาปฺปตฺโต ญาติสมาคโม อโหสิฯ

สพฺเพ เอกคฺคจิตฺตา นิสีทิํสุ ฯ ตโต มหาเมโฆ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิฯ ตงฺขเณ อุทกํ เหฏฺฐา วิรวนฺตํ คจฺฉติฯ เตเมตุกาโมว เตเมติ, อเตมิตุกามสฺส สรีเร เอกพินฺทุมตฺตมฺปิ น ปตติฯ ตํ ทิสฺวา สพฺเพ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา หุตฺวา – ‘‘อโห อจฺฉริยํ, อโห อพฺภุต’’นฺติ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา – ‘‘น อิทาเนว มยฺหํ ญาติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ, อตีเตปิ วสฺสี’’ติ อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา เวสฺสนฺตรชาตกํ (ชา. 2.22.1655 อาทโย) กเถสิฯ สา ธมฺมเทสนา สาตฺถิกา ชาตาฯ ตโต ภควา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปาวิสิฯ

อิติ มธุรตฺถวิลาสินิยา พุทฺธวํสฏฺฐกถาย

โคตมพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต ปญฺจวีสติโม พุทฺธวํโสฯ

28. พุทฺธปกิณฺณกกถา

[1-18]

‘‘อปริเมยฺยิโต กปฺเป, จตุโร อาสุํ วินายกา’’ติอาทิกา อฏฺฐารสคาถา สงฺคีติการเกหิ ฐปิตา นิคมนคาถาติ เวทิตพฺพาฯ เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติฯ

เวมตฺตกถา

อิมสฺมิํ ปน สกเลปิ พุทฺธวํเส นิทฺทิฏฺฐานํ ปญฺจวีสติยา พุทฺธานํ อฏฺฐ เวมตฺตานิ เวทิตพฺพานิฯ กตมานิ อฏฺฐ? อายุเวมตฺตํ, ปมาณเวมตฺตํ, กุลเวมตฺตํ, ปธานเวมตฺตํ, รสฺมิเวมตฺตํ, ยานเวมตฺตํ, โพธิเวมตฺตํ, ปลฺลงฺกเวมตฺตนฺติฯ

ตตฺถ อายุเวมตฺตํ นาม เกจิ ทีฆายุกา โหนฺติ เกจิ อปฺปายุกาฯ ตถา หิ ทีปงฺกโร โกณฺฑญฺโญ อโนมทสฺสี ปทุโม ปทุมุตฺตโร อตฺถทสฺสี ธมฺมทสฺสี สิทฺธตฺโถ ติสฺโสติ อิเม นว พุทฺธา วสฺสสตสหสฺสายุกา อเหสุํฯ