อวิทูเรนิทานกถา

ตุสิตปุเร วสมาเนเยว ปน โพธิสตฺเต พุทฺธโกลาหลํ นาม อุทปาทิฯ โลกสฺมิญฺหิ ตีณิ โกลาหลานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ เสยฺยถิทํ – กปฺปโกลาหลํ, พุทฺธโกลาหลํ, จกฺกวตฺติโกลาหลนฺติฯ ตตฺถ ‘‘วสฺสสตสหสฺสสฺส อจฺจเยน กปฺปุฏฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติ โลกพฺยูหา นาม กามาวจรเทวา มุตฺตสิรา วิกิณฺณเกสา รุทมุขา อสฺสูนิ หตฺเถหิ ปุญฺฉมานา รตฺตวตฺถนิวตฺถา อติวิย วิรูปเวสธาริโน หุตฺวา มนุสฺสปเถ วิจรนฺตา เอวํ อาโรเจนฺติ – ‘‘มาริสา, มาริสา, อิโต วสฺสสตสหสฺสสฺส อจฺจเยน กปฺปุฏฺฐานํ ภวิสฺสติ, อยํ โลโก วินสฺสิสฺสติ, มหาสมุทฺโทปิ อุสฺสุสฺสิสฺสติ, อยญฺจ มหาปถวี สิเนรุ จ ปพฺพตราชา อุฑฺฑยฺหิสฺสนฺติ วินสฺสิสฺสนฺติ, ยาว พฺรหฺมโลกา โลกวินาโส ภวิสฺสติ, เมตฺตํ, มาริสา, ภาเวถ, กรุณํ มุทิตํ อุเปกฺขํ, มาริสา, ภาเวถ, มาตรํ ปิตรํ อุปฏฺฐหถ, กุเล เชฏฺฐาปจายิโน โหถา’’ติฯ อิทํ กปฺปโกลาหลํ นามฯ

‘‘วสฺสสหสฺสสฺส อจฺจเยน ปน สพฺพญฺญุพุทฺโธ โลเก อุปชฺชิสฺสตี’’ติ โลกปาลเทวตา – ‘‘อิโต, มาริสา, วสฺสสหสฺสสฺส อจฺจเยน พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อุคฺโฆเสนฺติโย อาหิณฺฑนฺติฯ อิทํ พุทฺธโกลาหลํ นามฯ

‘‘วสฺสสตสฺส อจฺจเยน จกฺกวตฺติราชา อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ เทวตา – ‘‘อิโต, มาริสา, วสฺสสตสฺส อจฺจเยน จกฺกวตฺติราชา อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อุคฺโฆเสนฺติโย อาหิณฺฑนฺติฯ อิทํ จกฺกวตฺติโกลาหลํ นาม (ขุ. ปา. อฏฺฐ. 5.มงฺคลปญฺหสมุฏฺฐานกถา; อป. อฏฺฐ. 1.อวิทูเรนิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.อวิทูเรนิทานกถา)ฯ

เตสุ พุทฺธโกลาหลสทฺทํ สุตฺวา สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา เอกโต สนฺนิปติตฺวา – ‘‘อสุโก นาม สตฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา อายาจนฺติ, อายาจมานา จ ตสฺส ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ อายาจนฺติฯ

ตทา ปน สพฺพาปิ ตา เอเกกจกฺกวาเฬ จตุมหาราช-สกฺก-สุยาม-สนฺตุสิต-สุนิมฺมิต-วสวตฺติ-มหาพฺรหฺเมหิ สทฺธิํ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา ตุสิตภวเน อุปฺปนฺนจุตินิมิตฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา – ‘‘มาริส, ตุมฺเหหิ ทส ปารมิโย ปูริตา, ปูเรนฺเตหิ จ น สกฺกพฺรหฺมสมฺปตฺติอาทิกํ สมฺปตฺติํ ปตฺเถนฺเตหิ ปูริตา, โลกนิตฺถรณตฺถาย ปน โว สพฺพญฺญุตํ ปตฺเถนฺเตหิ ปริปูริตา พุทฺธตฺตาย –

‘‘กาโล โข เต มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ;

สเทวกํ ตารยนฺโต, พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปท’’นฺติฯ (พุ. วํ. 1.67) –

ยาจิํสุฯ

อถ มหาสตฺโต เทวตาหิ เอวํ อายาจิยมาโน เทวตานํ ปฏิญฺญํ อทตฺวาว กาล-ทีป-เทส-กุล-ชเนตฺติอายุปริจฺเฉทวเสน ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกสิฯ ตตฺถ ‘‘กาโล นุ โข, น กาโล’’ติ ปฐมํ กาลํ วิโลเกสิฯ ตตฺถ วสฺสสตสหสฺสโต อุทฺธํ วฑฺฒิตอายุกาโล กาโล นาม น โหติฯ กสฺมา? ตทา หิ สตฺตานํ ชาติชรามรณานิ น ปญฺญายนฺติ, พุทฺธานญฺจ ธมฺมเทสนา ติลกฺขณมุตฺตา นาม นตฺถิ, เตสํ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ กเถนฺตานํ ‘‘กิํ นาเมตํ กเถนฺตี’’ติ เนว โสตพฺพํ น สทฺธาตพฺพํ มญฺญนฺติ, ตโต อภิสมโย น โหติ, ตสฺมิํ อสติ อนิยฺยานิกํ สาสนํ โหติฯ ตสฺมา โส อกาโลฯ วสฺสสตโต อูนอายุกาโลปิ กาโล น โหติฯ กสฺมา? ตทา สตฺตา อุสฺสนฺนกิเลสา โหนฺติ, อุสฺสนฺนกิเลสานญฺจ ทินฺโนวาโท โอวาทฏฺฐาเน น ติฏฺฐติ, อุทเก ทณฺฑราชิ วิย ขิปฺปํ วิคจฺฉติฯ ตสฺมา โสปิ อกาโลฯ วสฺสสตสหสฺสโต ปน ปฏฺฐาย เหฏฺฐา วสฺสสตโต ปฏฺฐาย อุทฺธํ อายุกาโล กาโล นามฯ ตทา ปน วสฺสสตกาโล อโหสิฯ อถ มหาสตฺโต ‘‘นิพฺพตฺติตพฺพกาโล’’ติ กาลํ ปสฺสิฯ

ตโต ทีปํ โอโลเกนฺโต สปริวาเร จตฺตาโร มหาทีเป โอโลเกตฺวา – ‘‘ตีสุ ทีเปสุ พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, ชมฺพุทีเปเยว นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ ทีปํ ปสฺสิฯ

ตโต ‘‘ชมฺพุทีโป นาม มหา, ทสโยชนสหสฺสปริมาโณฯ กตรสฺมิํ นุ โข ปเทเส พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ โอกาสํ โอโลเกนฺโต มชฺฌิมเทสํ ปสฺสิฯ ‘‘กปิลวตฺถุ นาม นครํ, ตตฺถ มยา นิพฺพตฺติตพฺพ’’นฺติ นิฏฺฐมคมาสิฯ

ตโต กุลํ วิโลเกนฺโต – ‘‘พุทฺธา นาม เวสฺสกุเล วา สุทฺทกุเล วา น นิพฺพตฺตนฺติฯ โลกสมฺมเต ปน ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วา นิพฺพตฺตนฺติ, เอตรหิ ขตฺติยกุลํ โลกสมฺมตํ, ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิ สุทฺโธทโน นาม ราชา ปิตา เม ภวิสฺสตี’’ติ กุลํ ปสฺสิฯ

ตโต มาตรํ วิโลเกนฺโต – ‘‘พุทฺธมาตา นาม โลลา สุราธุตฺตา น โหติ, กปฺปสตสหสฺสํ ปน ปูริตปารมี ชาติโต ปฏฺฐาย อขณฺฑปญฺจสีลาเยว โหติฯ อยญฺจ มหามายา นาม เทวี เอทิสี, อยํ เม มาตา ภวิสฺสติ, กิตฺตกํ ปนสฺสา อายูติ, ทสนฺนํ มาสานํ อุปริ สตฺต ทิวสานี’’ติ ปสฺสิฯ

อิติ อิมํ ปญฺจวิธํ มหาวิโลกนํ วิโลเกตฺวา – ‘‘กาโล เม, มาริสา, พุทฺธภาวายา’’ติ เทวานํ ปฏิญฺญํ ทตฺวา – ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห’’ติ ตา เทวตา อุยฺโยเชตฺวา ตุสิตเทวตาหิ ปริวุโต ตุสิตปุเร นนฺทนวนํ ปาวิสิฯ สพฺพเทวโลเกสุ หิ นนฺทนวนํ อตฺถิเยวฯ ตตฺร นํ เทวตา – ‘‘อิโต จุโต สุคติํ คจฺฉา’’ติ ปุพฺเพ กตกุสลกมฺโมกาสํ สารยมานา วิจรนฺติฯ โส เอวํ ตาหิ เทวตาหิ กุสลํ สารยมานาหิ ปริวุโต ตตฺร วิจรนฺโตว จวิตฺวา มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ มหาปุริสสฺส ปน มาตุ กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิคฺคณฺหนกฺขเณ เอกปฺปหาเรเนว สกลทสสหสฺสิโลกธาตุ สงฺกมฺปิฯ ทฺวตฺติํส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํฯ

เอวํ คหิตปฏิสนฺธิกสฺส โพธิสตฺตสฺส เจว โพธิสตฺตมาตุยา จ อุปทฺทวนิวารณตฺถํ ขคฺคหตฺถา จตฺตาโร เทวปุตฺตา อารกฺขํ คณฺหิํสุฯ โพธิสตฺตสฺส มาตุ ปุริเสสุ ราคจิตฺตํ นุปฺปชฺชิ, ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา จ สา อโหสิ สุขินี อกิลนฺตกายาฯ โพธิสตฺตญฺจ อตฺตโน กุจฺฉิคตํ วิปฺปสนฺเน มณิรตเน อาวุตปณฺฑุสุตฺตํ วิย ปสฺสติฯ ยสฺมา โพธิสตฺเตน วสิตกุจฺฉิ นาม เจติยคพฺภสทิสา โหติ, น สกฺกา อญฺเญน สตฺเตน อาวสิตุํ วา ปริภุญฺชิตุํ วา, ตสฺมา โพธิสตฺตมาตา สตฺตาหชาเต โพธิสตฺเต กาลํ กตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติฯ ยถา ปน อญฺญา อิตฺถิโย ทส มาเส อปฺปตฺวาปิ อติกฺกมิตฺวาปิ นิสินฺนาปิ นิปนฺนาปิ วิชายนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺตมาตาฯ โพธิสตฺตมาตา ปน โพธิสตฺตํ ทส มาเส กุจฺฉินา ปริหริตฺวา ฐิตาว วิชายติฯ อยํ โพธิสตฺตมาตุ ธมฺมตาฯ

มหามายาปิ เทวี ทส มาเส กุจฺฉินา โพธิสตฺตํ ปริหริตฺวา ปริปุณฺณคพฺภา ญาติฆรํ คนฺตุกามา สุทฺโธทนมหาราชสฺส อาโรเจสิ – ‘‘อิจฺฉามหํ, มหาราช, เทวทหนครํ คนฺตุ’’นฺติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กปิลวตฺถุโต ยาว เทวทหนครา อญฺชสํ สมํ กาเรตฺวา กทลิปุณฺณฆฏกมุกธชปฏากาทีหิ อลงฺการาเปตฺวา นวกนกสิวิกาย นิสีทาเปตฺวา มหติยา วิภูติยา มหตา ปริวาเรน เปเสสิฯ ทฺวินฺนํ ปน นครานํ อนฺตเร อุภยนครวาสีนํ ปริโภคารหํ ลุมฺพินีวนํ นาม มงฺคลสาลวนํ อตฺถิ, ตํ ตสฺมิํ สมเย มูลโต ยาว อคฺคสาขา สพฺพํ เอกผาลิผุลฺลํ อโหสิฯ สาขนฺตเรหิ เจว ปุปฺผนฺตเรหิ จ ปรมรติกรมธุรมโนรมวิรุตาหิ มทมุทิตาหิ อนุภุตฺตปญฺจราหิ ปรภตมธุกรวธูหิ อุปคียมานสุรนนฺทนนนฺทนวนสทิสโสภํ วนํ ทิสฺวา เทวิยา สาลวนกีฬมนุภวิตุํ จิตฺตมุปฺปชฺชิ (อป. อฏฺฐ. 1.อวิทูเรนิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.อวิทูเรนิทานกถา)ฯ

‘‘วิภูสิตา พาลชนาติจาลินี, วิภูสิตงฺคี วนิเตว มาลินี;

สทา ชนานํ นยนาลิมาลินี, วิลุมฺปินีวาติวิโรจิ ลุมฺพินี’’ฯ

อมจฺจา รญฺโญ อาโรเจตฺวา เทวิํ คเหตฺวา ตํ ลุมฺพินีวนํ ปวิสิํสุฯ สา มงฺคลสาลมูลํ คนฺตฺวา ตสฺส อุชุสมวฏฺฏกฺขนฺธสฺส ปุปฺผผลปลฺลวสมลงฺกตสฺส ยํ สาขํ คณฺหิตุกามา อโหสิ, สา สาลสาขา อพลา ชนหทยโลลา สยเมว วิลมฺพมานา หุตฺวา ตสฺสา กรตลสฺมิํ สมุปคตาฯ อถ สา ตํ สาลสาขํ ตมฺพตุงฺคนขุชฺชเลน กมลทลวตฺติวฏฺฏงฺคุลินา นวกนกกฏวลยโสภินา ทกฺขิเณน ปรมรติกเรน กเรน อคฺคเหสิฯ สา ตํ สาลสาขํ คเหตฺวา ฐิตา อสิตชลธรวิวรคตา พาลจนฺทเลขา วิย จ อจิรฏฺฐิติกา อจฺจิปภา วิย จ นนฺทนวนชาตา เทวี วิย จ เทวี วิโรจิตฺถฯ ตาวเทว จสฺสา กมฺมชวาตา จลิํสุฯ อถสฺสา สาณิปาการํ ปริกฺขิปิตฺวา มหาชโน ปฏิกฺกมิฯ สา สาลสาขํ คเหตฺวา ติฏฺฐมานาย เอว ตสฺสา คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิฯ

ตงฺขณํเยว จตฺตาโร วิสุทฺธจิตฺตา มหาพฺรหฺมาโน สุวณฺณชาลํ อาทาย อาคนฺตฺวา เตน สุวณฺณชาเลน โพธิสตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มาตุ ปุรโต ฐเปตฺวา – ‘‘อตฺตมนา, เทวิ, โหหิ, มเหสกฺโข เต ปุตฺโต อุปฺปนฺโน’’ติ อาหํสุฯ ยถา ปน อญฺเญ สตฺตา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตา ปฏิกฺกูเลน อสุจินา มกฺขิตา นิกฺขมนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺโตฯ โพธิสตฺโต ปน ทฺเว หตฺเถ ทฺเว ปาเท ปสาเรตฺวา ฐิตโกว มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน เกนจิ อสุจินา อมกฺขิโตว สุทฺโธ วิสโท กาสิกวตฺเถ นิกฺขิตฺตมณิรตนํ วิย วิโรจมาโน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ เอวํ สนฺเตปิ โพธิสตฺตสฺส จ โพธิสตฺตมาตุยา จ สกฺการตฺถํ อากาสโต ทฺเว อุทกธารา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตสฺส จ มาตุยา จ สรีเร อุตุํ คาหาเปสุํฯ

อถ นํ สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคเหตฺวา ฐิตานํ พฺรหฺมานํ หตฺถโต จตฺตาโร มหาราชาโน มงฺคลสมฺมตาย สุขสมฺผสฺสาย อชินปฺปเวณิยา คณฺหิํสุ, เตสํ หตฺถโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพฏเกน คณฺหิํสุ, มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺฐาย ปุรตฺถิมํ ทิสํ โอโลเกสิ, อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํฯ ตตฺถ เทวมนุสฺสา คนฺธปุปฺผมาลาทีหิ ปูชยมานา – ‘‘มหาปุริส, ตุมฺเหหิ สทิโส เอตฺถ นตฺถิ, กุโต อุตฺตริตโร’’ติ อาหํสุฯ เอวํ ทส ทิสา อนุวิโลเกตฺวา อตฺตนา สทิสํ อทิสฺวา อุตฺตรทิสาภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน อคมาสิฯ คจฺฉนฺโต จ ปถวิยา เอว คโต, นากาเสนฯ อเจลโกว คโต, น สเจลโกฯ ทหโรว คโต, น โสฬสวสฺสุทฺเทสิโกฯ มหาชนสฺส ปน อากาเสน คจฺฉนฺโต วิย อลงฺกตปฏิยตฺโต วิย จ โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก วิย จ อโหสิฯ ตโต สตฺตเม ปเท ฐตฺวา ‘‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺสา’’ติอาทิกํ (ที. นิ. 2.31; ม. นิ. 3.207) อาสภิํ วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต สีหนาทํ นทิฯ

โพธิสตฺโต หิ ตีสุ อตฺตภาเวสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว วาจํ นิจฺฉาเรสิ มโหสธตฺตภาเว, เวสฺสนฺตรตฺตภาเว, อิมสฺมิํ อตฺตภาเวติฯ มโหสธตฺตภาเว กิรสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺตสฺเสว สกฺโก เทวราชา อาคนฺตฺวา จนฺทนสารํ หตฺเถ ฐเปตฺวา คโต, ตํ มุฏฺฐิยํ กตฺวาว นิกฺขนฺโตฯ

อถ นํ มาตา – ‘‘ตาต, ตฺวํ กิํ คเหตฺวา อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘โอสธํ, อมฺมา’’ติฯ อิติ โอสธํ คเหตฺวา อาคตตฺตา ‘‘โอสธกุมาโร’’ตฺเววสฺส นามมกํสุฯ

เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา – ‘‘อตฺถิ นุ โข, อมฺม, กิญฺจิ เคหสฺมิํ ธนํ, ทานํ ทสฺสามี’’ติ วทนฺโต นิกฺขมิฯ อถสฺส มาตา – ‘‘สธเน กุเล นิพฺพตฺโตสิ, ตาตา’’ติ ปุตฺตสฺส หตฺถํ อตฺตโน หตฺถตเล กตฺวา สหสฺสตฺถวิกํ ฐเปสิฯ

อิมสฺมิํ ปน อตฺตภาเว อิมํ สีหนาทํ นทีติ เอวํ โพธิสตฺโต ตีสุ อตฺตภาเวสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว วาจํ นิจฺฉาเรสิฯ ชาตกฺขเณปิสฺส ทฺวตฺติํส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํฯ ยสฺมิํ ปน สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต ลุมฺพินีวเน ชาโต ตสฺมิํเยว สมเย ราหุลมาตา เทวี อานนฺโท ฉนฺโน กาฬุทายี อมจฺโจ กณฺฑโก อสฺสราชา มหาโพธิรุกฺโข จตสฺโส นิธิกุมฺภิโย จ ชาตา, ตตฺถ เอโก คาวุตปฺปมาโณ เอโก อฑฺฒโยชนปฺปมาโณ เอโก ติคาวุตปฺปมาโณ เอโก โยชนปฺปมาโณ อโหสิฯ อิเม สตฺต สหชาตา นาม โหนฺติฯ

อุภยนครวาสิโน มหาปุริสํ คเหตฺวา กปิลวตฺถุปุรเมว อคมํสุฯ ตํทิวสเมว – ‘‘กปิลวตฺถุนคเร สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺโต โพธิมูเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ตาวติํสภวเน หฏฺฐตุฏฺฐา เทวสงฺฆา เจลุกฺเขปาทีนิ ปวตฺเตนฺตา กีฬิํสุฯ ตสฺมิํ สมเย สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุลูปโก อฏฺฐสมาปตฺติลาภี กาฬเทวโล นาม ตาปโส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ทิวาวิหารตฺถาย ตาวติํสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทิวาวิหารํ นิสินฺโน ตา เทวตา ตุฏฺฐมานสา กีฬนฺติโย ทิสฺวา ‘‘กิํการณา ตุฏฺฐมานสา ปมุทิตหทยา กีฬถ, มยฺหํ ตํ การณํ กเถถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ตโต เทวตา อาหํสุ – ‘‘มาริส, สุทฺโธทนรญฺโญ ปุตฺโต ชาโต, โส โพธิมณฺเฑ นิสีทิตฺวา พุทฺโธ หุตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสติ, ตสฺส ‘อนนฺตรูปํ พุทฺธลีฬํ ปสฺสิตุํ ลภิสฺสามา’ติ อิมินา การเณน ตุฏฺฐมฺหา’’ติฯ

อถ ตาปโส ตาสํ เทวตานํ วจนํ สุตฺวา ปรมทสฺสนียรตนาวโลกโต เทวโลกโต โอรุยฺห นรปตินิเวสนํ ปวิสิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ ตโต กตปฏิสนฺถารํ ราชานํ – ‘‘ปุตฺโต กิร เต, มหาราช, ชาโต, ตํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ อาหฯ ราชา อลงฺกตปฏิยตฺตํ ตนยํ อาหราเปตฺวา เทวลตาปสํ วนฺทาเปตุํ อภิหริฯ มหาปุริสสฺส ปาทา ปริวตฺติตฺวา วิชฺชุลตา วิย อสิตชลธรกูเฏสุ ตาปสสฺส ชฏาสุ ปติฏฺฐหิํสุฯ โพธิสตฺเตน หิ เตนตฺตภาเวน วนฺทิตพฺโพ นาม อญฺโญ นตฺถิฯ ตโต ตาปโส อุฏฺฐายาสนา โพธิสตฺตสฺส อญฺชลิํ ปคฺคเหสิฯ ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อตฺตโน ปุตฺตํ วนฺทิฯ ตาปโส โพธิสตฺตสฺส ลกฺขณสมฺปตฺติํ ทิสฺวา – ‘‘ภวิสฺสติ นุ โข พุทฺโธ, อุทาหุ น ภวิสฺสตี’’ติ อาวชฺเชตฺวา อุปธาเรนฺโต – ‘‘นิสฺสํสยํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ อนาคตํสญาเณน ญตฺวา – ‘‘อจฺฉริยปุริโส อย’’นฺติ สิตํ อกาสิฯ

ตโต ‘‘อหํ อิมํ พุทฺธภูตํ ทฏฺฐุํ ลภิสฺสามิ นุ โข, โน’’ติ อุปธาเรนฺโต – ‘‘น ลภิสฺสามิ, อนฺตราเยว กาลํ กตฺวา พุทฺธสเตนปิ พุทฺธสหสฺเสนปิ คนฺตฺวา โพเธตุํ อสกฺกุเณยฺเย อรูปภเว นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ ทิสฺวา – ‘‘เอวรูปํ นาม อจฺฉริยปุริสํ พุทฺธภูตํ ทฏฺฐุํ น ลภิสฺสามิ, มหตี วต เม ชานิ ภวิสฺสตี’’ติ ปโรทิฯ มนุสฺสา ปน ทิสฺวา – ‘‘อมฺหากํ อยฺโย อิทาเนว หสิตฺวา ปุน โรทิตุมารภิ, กิํ นุ โข, ภนฺเต, อมฺหากํ อยฺยปุตฺตสฺส โกจิ อนฺตราโย ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ตาปโส อาห – ‘‘นตฺเถตสฺส อนฺตราโย, นิสฺสํสเยน พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติฯ ‘‘อถ กสฺมา ตุมฺเห ปโรทิตฺถา’’ติ? ‘‘เอวรูปํ อจฺฉริยปุริสํ พุทฺธภูตํ ทฏฺฐุํ น ลภิสฺสามิ, มหตี วต เม ชานิ ภวิสฺสตีติ อตฺตานํ อนุโสจนฺโต โรทามี’’ติ อาหฯ

ตโต โพธิสตฺตํ ปญฺจเม ทิวเส สีสํ นฺหาเปตฺวา – ‘‘นามํ คณฺหิสฺสามา’’ติ ราชภวนํ จตุชฺชาติกคนฺเธน อุปลิมฺปิตฺวา ลาชปญฺจมานิ กุสุมานิ วิกิริตฺวา อสมฺภินฺนปายาสํ ปจาเปตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารงฺคเต อฏฺฐสเต พฺราหฺมเณ นิมนฺเตตฺวา ราชภวเน นิสีทาเปตฺวา มธุปายาสํ โภเชตฺวา สกฺการํ กตฺวา – ‘‘กิํ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ ลกฺขณานิ ปริคฺคาหาเปสุํฯ เตสุ รามาทโย อฏฺฐ พฺราหฺมณปณฺฑิตา ลกฺขณปริคฺคาหกา อเหสุํฯ เตสุ สตฺต ชนา ทฺเว องฺคุลิโย อุกฺขิปิตฺวา ทฺเวธา พฺยากริํสุ – ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต อคารํ อชฺฌาวสนฺโต ราชา โหติ จกฺกวตฺตี, ปพฺพชมาโน พุทฺโธ’’ติฯ

เตสํ ปน สพฺพทหโร โคตฺเตน โกณฺฑญฺโญ นาม พฺราหฺมโณ โพธิสตฺตสฺส ลกฺขณวรสมฺปตฺติํ ทิสฺวา – ‘‘เอตสฺส อคารมชฺเฌ ฐานการณํ นตฺถิ, เอกนฺเตเนว วิวฏจฺฉโท พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ เอกเมว องฺคุลิํ อุกฺขิปิตฺวา เอกํสพฺยากรณํ พฺยากาสิฯ อถสฺส นามํ คณฺหนฺตา สพฺพโลกตฺถสิทฺธิกรตฺตา สิทฺธตฺโถติ นามมกํสุฯ

อถ เต พฺราหฺมณา อตฺตโน ฆรานิ คนฺตฺวา ปุตฺเต อามนฺเตตฺวา เอวมาหํสุ – ‘‘อมฺเห มหลฺลกา, สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺตํ สพฺพญฺญุตํ ปตฺตํ สมฺภาเวยฺยาม วา โน วา, ตุมฺเห ปน ตสฺมิํ ปพฺพชิตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺเต ตสฺส สาสเน ปพฺพชถา’’ติฯ ตโต สตฺตปิ ชนา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คตาฯ โกณฺฑญฺญมาณโว อโรโค อโหสิฯ ตทา ปน ราชา เตสํ วจนํ สุตฺวา – ‘‘กิํ ทิสฺวา มม ปุตฺโต ปพฺพชิสฺสตี’’ติ เต ปุจฺฉิฯ ‘‘จตฺตาริ ปุพฺพนิมิตฺตานิ, เทวา’’ติฯ ‘‘กตรญฺจ กตรญฺจา’’ติ? ‘‘ชิณฺณํ พฺยาธิตํ มตํ ปพฺพชิต’’นฺติฯ ราชา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย เอวรูปานํ มม ปุตฺตสฺส สนฺติกํ อาคมิตุํ มา อทตฺถา’’ติ วตฺวา กุมารสฺส จกฺขุปเถ ชิณฺณปุริสาทีนํ อาคมนนิวารณตฺถํ จตูสุ ทิสาสุ คาวุตคาวุตฏฺฐาเน อารกฺขํ ฐเปสิฯ ตํทิวสํ มงฺคลฏฺฐาเน สนฺนิปติเตสุ อสีติยา ญาติกุลสหสฺเสสุ เอกเมโก เอกเมกํ ปุตฺตํ ปฏิชานิ – ‘‘อยํ พุทฺโธ วา โหตุ ราชา วา, มยํ เอกเมกํ ปุตฺตํ ทสฺสาม, สเจ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ขตฺติยสมเณเหว ปริวุโต วิจริสฺสติฯ สเจ ราชา จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ, ขตฺติยกุมาเรเหว ปริวุโต วิจริสฺสตี’’ติฯ อถ ราชา มหาปุริสสฺส ปรมรูปสมฺปนฺนา วิคตสพฺพโทสา จตุสฏฺฐิ ธาติโย อทาสิฯ โพธิสตฺโต อนนฺเตน ปริวาเรน มหตา สิริสมุทเยน วฑฺฒิฯ

อเถกทิวสํ รญฺโญ วปฺปมงฺคลํ นาม อโหสิฯ ตํทิวสํ ราชา มหติยา วิภูติยา มหตา ปริวาเรน นครโต นิกฺขมนฺโต ปุตฺตมฺปิ คเหตฺวาว อคมาสิฯ กสิกมฺมฏฺฐาเน เอโก ชมฺพุรุกฺโข ปรมรมณีโย ฆนสนฺทจฺฉาโย อโหสิฯ ตสฺส เหฏฺฐา กุมารสฺส สยนํ ปญฺญาเปตฺวา อุปริ วรกนกตาราขจิตํ รตฺตเจลวิตานํ พนฺธิตฺวา สาณิปากาเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา อารกฺขํ ฐเปตฺวา ราชา สพฺพาลงฺการํ อลงฺกริตฺวา อมจฺจคณปริวุโต นงฺคลกรณฏฺฐานมคมาสิฯ

ตตฺถ ราชา ปรมมงฺคลํ สุวณฺณนงฺคลํ คณฺหาติ, อมจฺจาทโย รชตนงฺคลาทีนิ คณฺหนฺติฯ ตํทิวสํ นงฺคลสหสฺสํ โยชียติฯ โพธิสตฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ธาติโย – ‘‘รญฺโญ สมฺปตฺติํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ อนฺโตสาณิโต พหิ นิกฺขนฺตาฯ

อถ โพธิสตฺโต อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต กิญฺจิ อทิสฺวา สหสา อุฏฺฐาย ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อานาปาเน ปริคฺคเหตฺวา ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตสิฯ ธาติโย ขชฺชโภชฺชนฺตเร วิจรนฺติโย โถกํ จิรายิํสุฯ เสสรุกฺขานํ ฉายา นิวตฺตา, ตสฺส ปน ชมฺพุรุกฺขสฺส ฉายา ปริมณฺฑลา หุตฺวา ตตฺเถว อฏฺฐาสิฯ ธาติโต ปนสฺส ‘‘อยฺยปุตฺโต เอกโกวา’’ติ เวเคน สาณิปาการํ อุกฺขิปิตฺวา ปริเยสนฺติโย สิริสยเน ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ ตญฺจ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา คนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา เวเคน อาคนฺตฺวา ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา – ‘‘อยํ โว, ตาต, ทุติยวนฺทนา’’ติ ปุตฺตํ วนฺทิฯ

อถ มหาปุริโส อนุกฺกเมน โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก อโหสิฯ ราชา โพธิสตฺตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก รมฺม-สุรมฺม-สุภนามเก ตโย ปาสาเท กาเรสิฯ เอกํ นวภูมิกํ เอกํ สตฺตภูมิกํ เอกํ ปญฺจภูมิกํฯ ตโยปิ ปาสาทา อุพฺเพเธน สมปฺปมาณา อเหสุํฯ ภูมิกาสุ ปน นานตฺตํ อโหสิฯ

อถ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘ปุตฺโต เม วยปฺปตฺโต ฉตฺตมสฺส อุสฺสาเปตฺวา รชฺชสิริํ ปสฺสิสฺสามี’’ติฯ โส สากิยานํ ปณฺณานิ ปหิณิ ‘‘ปุตฺโต เม วยปฺปตฺโต, รชฺเช นํ ปติฏฺฐาเปสฺสามิ, สพฺเพ อตฺตโน เคเหสุ วยปฺปตฺตา ทาริกา อิมํ เคหํ เปเสนฺตู’’ติฯ เต รญฺโญ สาสนํ สุตฺวา – ‘‘กุมาโร เกวลํ รูปสมฺปนฺโน, น กิญฺจิ สิปฺปํ ชานาติ, ทารภรณํ กาตุํ น สกฺขิสฺสติ, น มยํ ธีตโร ทสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ ราชา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ปุตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ โพธิสตฺโต – ‘‘กิํ สิปฺปํ ทสฺเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ‘‘สหสฺสตฺถามํ ธนุํ อาโรเปตุํ วฏฺฏติ, ตาตา’’ติฯ ‘‘เตน หิ อาหราเปถา’’ติ อาหฯ ราชา อาหราเปตฺวา อทาสิฯ ตํ ธนุํ ปุริสสหสฺสํ อาโรเปติ, ปุริสสหสฺสํ โอโรเปติฯ มหาปุริโส ตํ สราสนํ อาหราเปตฺวา ปลฺลงฺเกน นิสินฺโนว ชิยํ ปาทงฺคุฏฺฐเก เวฐาเปตฺวา กฑฺฒนฺโต ปาทงฺคุฏฺฐเกเนว ธนุํ อาโรเปตฺวา วาเมน หตฺเถน ทณฺเฑ คเหตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน กฑฺฒิตฺวา ชิยํ โรเปสิฯ

สกลนครํ อุปฺปตฺตนาการปฺปตฺตํ อโหสิ ฯ ‘‘กิํ เอโส สทฺโท’’ติ จ วุตฺเต ‘‘เทโว คชฺชตี’’ติ อาหํสุฯ อถญฺเญ ‘‘ตุมฺเห น ชานาถ, น เทโว คชฺชติ, องฺคีรสสฺส กุมารสฺส สหสฺสตฺถามํ ธนุํ อาโรเปตฺวา ชิยํ โปเฐนฺตสฺส ชิยปฺปหารสทฺโท เอโส’’ติ อาหํสุฯ สากิยา ตํ สุตฺวา ตาวตเกเนว อารทฺธจิตฺตา ตุฏฺฐมานสา อเหสุํฯ

อถ มหาปุริโส – ‘‘กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ อฏฺฐงฺคุลพหลํ อโยปฏฺฏํ กณฺเฑน วิชฺฌิตุํ วฏฺฏตีติ ฯ ตํ วิชฺฌิตฺวา – ‘‘อญฺญํ กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ จตุรงฺคุลพหลํ อสนผลกํ วิชฺฌิตุํ วฏฺฏตีติฯ ตมฺปิ วิชฺฌิตฺวา – ‘‘อญฺญํ กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ วิทตฺถิพหลํ อุทุมฺพรผลกํ วิชฺฌิตุํ วฏฺฏตีติฯ ตมฺปิ วิชฺฌิตฺวา อญฺญํ กิํ กาตุํ วฏฺฏตีติฯ ตโต ‘‘วาลุกสกฏานี’’ติ อาหํสุฯ มหาสตฺโต วาลุกสกฏมฺปิ ปลาลสกฏมฺปิ วินิวิชฺฌิตฺวา อุทเก เอกูสภปฺปมาณํ กณฺฑํ เปเสสิ ถเล อฏฺฐอุสภปฺปมาณํฯ อถ นํ ‘‘วาติงฺคณสญฺญาย วาลํ วิชฺฌิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหํสุฯ ‘‘เตน หิ โยชนมตฺตํ วาติงฺคณํ พนฺธาเปถา’’ติ วตฺวา โยชนมตฺตเก วาติงฺคณสญฺญาย วาลํ พนฺธาเปตฺวา รตฺตนฺธกาเร เมฆปฏเลหิ ฉนฺนาสุ ทิสาสุ กณฺฑํ ขิปิฯ ตํ คนฺตฺวา โยชนมตฺตเก วาลํ ผาเลตฺวา ปถวิํ ปาวิสิฯ น เกวลํ เอตฺตกเมว, ตํทิวสํ มหาปุริโส โลเก วตฺตมานํ สิปฺปํ สพฺพเมว ทสฺเสสิฯ

อถ สากิยา อตฺตโน ธีตโร อลงฺกริตฺวา เปสยิํสุฯ จตฺตาลีสสหสฺสา นาฏกิตฺถิโย อเหสุํฯ ราหุลมาตา ปน เทวี อคฺคมเหสี อโหสิฯ มหาปุริโส เทวกุมาโร วิย สุรยุวตีหิ ปริวุโต นรยุวตีหิ ปริวุโต นิปฺปุริเสหิ ตุริเยหิ ปริจาริยมาโน มหาสมฺปตฺติํ อนุภวมาโน อุตุวาเรน อุตุวาเรน เตสุ ตีสุ ปาสาเทสุ วิหรติฯ อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต อุยฺยานภูมิํ คนฺตุกาโม สารถิํ อามนฺเตตฺวา – ‘‘รถํ โยเชหิ อุยฺยานภูมิํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อาหฯ

โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา มหารหํ วรรุจิรถิรกุพฺพรวรตฺตํ ถิรตรเนมินาภิํ วรกนกรชตมณิรตนขจิตอีสามุขํ นวกนกรชตตารกขจิตเนมิปสฺสํ สโมสริตวิวิธสุรภิกุสุมทามสสฺสิริกํ รวิรถสทิสทสฺสนียํ วรรถํ สมลงฺกริตฺวา สสิกุมุทสทิสวณฺเณ อนิลครุฬชเว อาชานีเย จตฺตาโร มงฺคลสินฺธเว โยเชตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปฏิเวเทสิฯ โพธิสตฺโต เทววิมานสทิสํ ตํ รถวรมารุยฺห อุยฺยานาภิมุโข ปายาสิฯ

อถ เทวตา ‘‘สิทฺธตฺถกุมารสฺส อภิสมฺพุชฺฌนกาโล อาสนฺโน, ปุพฺพนิมิตฺตมสฺส ทสฺเสสฺสามา’’ติ เอกํ เทวปุตฺตํ ชราชชฺชรสรีรํ ขณฺฑทนฺตํ ปลิตเกสํ วงฺกคตฺตํ ทณฺฑหตฺถํ ปเวธมานํ กตฺวา ทสฺเสสุํฯ ตํ โพธิสตฺโต เจว สารถิ จ ปสฺสนฺติฯ ตโต โพธิสตฺโต – ‘‘สารถิ โก นาเมส ปุริโส เกสาปิสฺส น ยถา อญฺเญส’’นฺติ มหาปทานสุตฺเต (ที. นิ. 2.43 อาทโย) อาคตนเยเนว ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วจนํ สุตฺวา – ‘‘ธิรตฺถุ วต, โภ, ชาติ, ยตฺร หิ นาม ชาตสฺส ชรา ปญฺญายิสฺสตี’’ติ (ที. นิ. 2.45, 47) สํวิคฺคหทโย ตโตว ปฏินิวตฺติตฺวา ปาสาทเมว อภิรุหิฯ

ราชา ‘‘กิํการณา มม ปุตฺโต ปฏินิวตฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ชิณฺณปุริสํ ทิสฺวา, เทวา’’ติฯ ตโต กมฺปมานมานโส ราชา อฑฺฒโยชเน อารกฺขํ ฐเปสิฯ ปุเนกทิวสํ โพธิสตฺโต อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตาหิ เอว เทวตาหิ นิมฺมิตํ พฺยาธิตญฺจ ปุริสํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว ปุจฺฉิตฺวา สํวิคฺคหทโย นิวตฺติตฺวา ปาสาทเมว อภิรุหิฯ ราชา ปุจฺฉิตฺวา นาฏกานิ วิสฺสชฺเชสิฯ ‘‘ปพฺพชฺชาย มานสํ อสฺส ภินฺนํ กริสฺส’’นฺติ อารกฺขํ วฑฺเฒตฺวา สมนฺตโต ติคาวุตปฺปมาเณ ปเทเส อารกฺขํ ฐเปสิฯ

ปุนปิ โพธิสตฺโต เอกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตเถว เทวตาหิ นิมฺมิตํ กาลงฺกตํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว ปุจฺฉิตฺวา สํวิคฺคหทโย นิวตฺติตฺวา ปาสาทมภิรุหิฯ ราชา นิวตฺตนการณํ ปุจฺฉิตฺวา ปุน อารกฺขํ วฑฺเฒตฺวา โยชนปฺปมาเณ ปเทเส อารกฺขํ ฐเปสิฯ

ปุนปิ โพธิสตฺโต เอกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตเถว เทวตาหิ นิมฺมิตํ สุนิวตฺถํ สุปารุตํ ปพฺพชิตํ ทิสฺวา – ‘‘โก นาเมโส, สมฺม, สารถี’’ติ สารถิํ ปุจฺฉิฯ สารถิ กิญฺจาปิ พุทฺธุปฺปาทสฺส อภาวา ปพฺพชิตํ วา ปพฺพชิตคุเณ วา น ชานาติ, เทวตานุภาเวน ปน ‘‘ปพฺพชิโต นามายํ เทวา’’ติ วตฺวา ปพฺพชฺชาย คุณํ ตสฺส วณฺเณสิฯ

ตโต โพธิสตฺโต ปพฺพชฺชาย รุจิํ อุปฺปาเทตฺวา ตํทิวสํ อุยฺยานํ อคมาสิฯ

ทีฆายุกา โพธิสตฺตา วสฺสสเต วสฺสสเต อติกฺกนฺเต ชิณฺณาทีสุ เอเกกํ อทฺทสํสุฯ อมฺหากํ ปน โพธิสตฺโต อปฺปายุกกาเล อุปฺปนฺนตฺตา จตุนฺนํ จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อนุกฺกเมน เอเกกํ อทฺทสฯ ทีฆภาณกา ปนาหุ – ‘‘จตฺตาริ นิมิตฺตานิ เอกทิวเสเนว ทิสฺวา อคมาสี’’ติฯ ตตฺถ ทิวสภาคํ กีฬิตฺวา อุยฺยานรสมนุภวิตฺวา มงฺคลโปกฺขรณิยํ นฺหตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย มงฺคลสิลาตเล นิสีทิ อตฺตานํ อลงฺการาเปตุกาโมฯ อถสฺส จิตฺตาจารมญฺญาย สกฺเกน เทวานมินฺเทน อาณตฺโต วิสฺสกมฺโม นาม เทวปุตฺโต อาคนฺตฺวา ตสฺเสว กปฺปกสทิโส หุตฺวา ทิพฺเพหิ อลงฺกาเรหิ อลงฺกริฯ อถสฺส สพฺพาลงฺการสมลงฺกตสฺส สพฺพตาลาวจเรสุ สกานิ สกานิ ปฏิภานานิ ทสฺสยนฺเตสุ พฺราหฺมเณสุ จ ‘‘ชย นนฺทา’’ติอาทิวจเนหิ สุตมงฺคลิกาทีสุ นานปฺปกาเรหิ มงฺคลวจนตฺถุติโฆเสหิ สมฺภาเวนฺเตสุ สพฺพาลงฺการสมลงฺกตํ รถวรํ อภิรุหิฯ ตสฺมิํ สมเย – ‘‘ราหุลมาตา ปุตฺตํ วิชาตา’’ติ สุตฺวา สุทฺโธทนมหาราชา – ‘‘ปุตฺตสฺส เม ตุฏฺฐิํ นิเวเทถา’’ติ สาสนํ ปหิณิฯ โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา – ‘‘ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาหฯ ราชา – ‘‘กิํ เม ปุตฺโต อวจา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย เม นตฺตา ‘ราหุลกุมาโร’ตฺเวว นามํ โหตู’’ติ อาหฯ

โพธิสตฺโตปิ ตํ รถวรมารุยฺห มหตา ปริวาเรน อติมโนรเมน สิริโสภคฺเคน นครํ ปาวิสิฯ ตสฺมิํ สมเย รูปสิริยา คุณสมฺปตฺติยา จ อกิสา กิสาโคตมี นาม ขตฺติยกญฺญา อุปริปาสาทวรตลคตา นครํ ปวิสนฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส รูปสิริํ ทิสฺวา สญฺชาตปีติโสมนสฺสา หุตฺวา –

‘‘นิพฺพุตา นูน สา มาตา, นิพฺพุโต นูน โส ปิตา;

นิพฺพุตา นูน สา นารี, ยสฺสายํ อีทิโส ปตี’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; ธ. ป. อฏฺฐ. 1.สาริปุตฺตตฺเถรวตฺถุ; อป. อฏฺฐ. 1.อวิทูเรนิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.อวิทูเรนิทานกถา) –

อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ เม สุสฺสวนํ วจนํ สาเวสิ, อหญฺหิ นิพฺพานํ คเวสนฺโต วิจรามิ, อชฺเชว มยา ฆราวาสํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา นิพฺพานํ คเวสิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘อยํ อิมิสฺสา อาจริยภาโค โหตู’’ติ มุตฺตาหารํ กณฺฐโต โอมุญฺจิตฺวา กิสาโคตมิยา สตสหสฺสคฺฆนิกํ ปรมรติกรํ มุตฺตาหารํ เปเสสิฯ สา ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร มยิ ปฏิพทฺธหทโย หุตฺวา ปณฺณาการํ เปเสสี’’ติ โสมนสฺสชาตา อโหสิฯ

โพธิสตฺโตปิ มหตา สิริสมุทเยน ปรมรมณียํ ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา สิริสยเน นิปชฺชิฯ ตาวเทว นํ ปริปุณฺณรชนิกรสทิสรุจิรวรวทนา พิมฺพผลสทิสทสนวสนา สิตวิมลสมสํหิตาวิรฬวรทสนา อสิตนยนเกสปาสา สุชาตญฺชนาตินีลกุฏิลภมุกา สุชาตหํสสมสํหิตปโยธรา รติกรนวกนกรชตวิรจิตวรมณิเมขลา ปริคตวิปุลฆนชฆนตฏา กริกรสนฺนิโภรุยุคลา นจฺจคีตวาทิเตสุ กุสลา สุรยุวติสทิสรูปโสภา วรยุวติโย มธุรรวานิ ตุริยานิ คเหตฺวา มหาปุริสํ สมฺปริวาเรตฺวา รมาปยนฺติโย นจฺจคีตวาทิตานิ ปโยชยิํสุฯ โพธิสตฺโต ปน กิเลเสสุ วิรตฺตจิตฺตตาย นจฺจคีตาทีสุ อนภิรโต มุหุตฺตํ นิทฺทํ โอกฺกมิฯ

ตา ตํ ทิสฺวา ‘‘ยสฺสตฺถาย นจฺจาทีนิ มยํ ปโยเชม, โส นิทฺทํ อุปคโต, อิทานิ กิมตฺถํ กิลมามา’’ติ คหิตานิ ตุริยานิ อชฺโฌตฺถริตฺวา นิปชฺชิํสุ, คนฺธเตลปฺปทีปา จ ฌายนฺติฯ โพธิสตฺโต ปพุชฺฌิตฺวา สยนปิฏฺเฐ ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน อทฺทส ตา อิตฺถิโย ตุริยภณฺฑานิ อวตฺถริตฺวา นิทฺทายนฺติโย ปคฺฆริตลาลา กิลินฺนกโปลคตฺตา, เอกจฺจา ทนฺเต ขาทนฺติโย, เอกจฺจา กากจฺฉนฺติโย, เอกจฺจา วิปฺปลปนฺติโย, เอกจฺจา วิวฏมุขา, เอกจฺจา อปคตวสนรสนา , ปากฏพีภจฺฉสมฺพาธฏฺฐานา, เอกจฺจา วิมุตฺตากุลสิโรรุหา สุสานรูปรูปํ ธารยมานา สยิํสุฯ มหาสตฺโต ตาสํ ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย กาเมสุ วิรตฺตจิตฺโต อโหสิฯ ตสฺส ปน อลงฺกตปฏิยตฺตํ ทสสตนยนภวนสทิสํ รุจิรโสภมฺปิ ปาสาทวรตลํ อปวิทฺธมตสรีรกุณปภริตํ อามกสุสานมิว ปรมปฏิกฺกูลํ อุปฏฺฐาสิฯ ตโยปิ ภวา อาทิตฺตภวนสทิสา หุตฺวา อุปฏฺฐหิํสุฯ ‘‘อุปทฺทุตํ วต, โภ, อุปสฺสฏฺฐํ วต โภ’’ติ จ วาจํ ปวตฺเตสิฯ อติวิย ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมิฯ

โส ‘‘อชฺเชว มยา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สิริสยนโต อุฏฺฐาย ทฺวารสมีปํ คนฺตฺวา – ‘‘โก เอตฺถา’’ติ อาหฯ อุมฺมาเร สีสํ กตฺวา นิปนฺโน ฉนฺโน อาห – ‘‘อหํ, อยฺยปุตฺต, ฉนฺโน’’ติฯ อถ มหาปุริโส – ‘‘อหํ อชฺช มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุกาโม, น กญฺจิ ปฏิเวทิตฺวา สีฆเมกํ อติชยํ สินฺธวํ กปฺเปหี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ อสฺสภณฺฑกํ คเหตฺวา อสฺสสาลํ คนฺตฺวา คนฺธเตลปฺปทีเปสุ ชลนฺเตสุ สุมนปฏฺฏวิตานสฺส เหฏฺฐา ปรมรมณีเย ภูมิภาเค ฐิตํ อริมนฺถกํ กณฺฑกํ ตุรงฺควรํ ทิสฺวา – ‘‘อชฺช มยา อยฺยปุตฺตสฺส นิกฺขมนตฺถาย อิมเมว มงฺคลหยํ กปฺเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ กณฺฑกํ กปฺเปสิฯ โส กปฺปิยมาโนว อญฺญาสิ – ‘‘อยํ กปฺปนา อติคาฬฺหา, อญฺเญสุ ทิวเสสุ อุยฺยานกีฬํ คมนกาเล กปฺปนา วิย น โหติฯ นิสฺสํสยํ อชฺเชว อยฺยปุตฺโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิสฺสตี’’ติฯ ตโต ตุฏฺฐมานโส มหาหสิตํ หสิฯ โส นาโท ตํ สกลกปิลวตฺถุปุรํ อุนฺนาทํ กเรยฺย, เทวตา ปน สนฺนิรุมฺภิตฺวา น กสฺสจิ โสตุํ อทํสุฯ

โพธิสตฺโต ‘‘ปุตฺตํ ตาว ปสฺสิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ฐิตฏฺฐานโต อุฏฺฐาย ราหุลมาตุยา วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา คพฺภทฺวารํ วิวริฯ ตสฺมิํ ขเณ อนฺโตคพฺเภ คนฺธเตลปฺปทีโป ฌายติฯ ราหุลมาตา สุมนมลฺลิกาทีนํ อมฺพณมตฺเตน อตฺติปฺปกิณฺเณ วรสยเน ปุตฺตสฺส มตฺถเก หตฺถํ ฐเปตฺวา นิทฺทายติฯ โพธิสตฺโต อุมฺมาเร ปาทํ ฐเปตฺวา ฐิตโกว โอโลเกตฺวา – ‘‘สจาหํ เทวิยา หตฺถํ อปเนตฺวา มม ปุตฺตํ คณฺหิสฺสามิ, เทวี ปพุชฺฌิสฺสติ, เอวํ เม อภินิกฺขมนสฺส อนฺตราโย ภวิสฺสติฯ พุทฺโธ หุตฺวาว อาคนฺตฺวา ปุตฺตํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปาสาทตลโต โอตริตฺวา อสฺสสฺส สมีปํ คนฺตฺวา เอวมาห – ‘‘ตาต กณฺฑก, ตฺวํ อชฺช เอกรตฺติํ มํ ตารย, อหํ ตํ นิสฺสาย พุทฺโธ หุตฺวา สเทวกํ โลกํ ตาเรสฺสามี’’ติฯ ตโต อุลฺลงฺฆิตฺวา กณฺฑกสฺส ปิฏฺฐิํ อภิรุหิฯ กณฺฑโก คีวโต ปฏฺฐาย อายามโต อฏฺฐารสหตฺโถ โหติ ตทนุรูเปน อุพฺเพเธน สมนฺนาคโต รูปคฺคชวพลสมฺปนฺโน สพฺพเสโต โธตสงฺขสทิสทสฺสนียวณฺโณฯ ตโต โพธิสตฺโต วรตุรงฺคปิฏฺฐิคโต ฉนฺนํ อสฺสสฺส วาลธิํ คาหาเปตฺวา อฑฺฒรตฺตสมเย นครสฺส มหาทฺวารํ สมฺปตฺโตฯ

ตทา ปน ราชา ปุพฺเพว โพธิสตฺตสฺส คมนปฏิเสธนตฺถาย ทฺวีสุ ทฺวารกวาเฏสุ เอเกกํ ปุริสสหสฺเสน วิวริตพฺพํ กาเรตฺวา ตตฺถ พหุปุริเส อารกฺขํ ฐเปสิฯ โพธิสตฺโต กิร ปุริสคณนาย โกฏิสตสหสฺสสฺส พลํ ธาเรสิ, หตฺถิคณนาย โกฏิสหสฺสสฺสฯ ตสฺมา โส จินฺเตสิ – ‘‘ยทิ ทฺวารํ น วิวรียติ, อชฺช กณฺฑกสฺส ปิฏฺเฐ นิสินฺโน ฉนฺนํ วาลธิํ คาหาเปตฺวา เตน สทฺธิํเยว กณฺฑกํ อูรูหิ นิปฺปีเฬตฺวา อฏฺฐารสหตฺถํ ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกเมยฺย’’นฺติฯ ฉนฺโน จินฺเตสิ – ‘‘สเจ ทฺวารํ น อุคฺฆาปยติ, อหํ อยฺยปุตฺตํ ขนฺเธ กตฺวา กณฺฑกํ ทกฺขิณหตฺเถน ปริกฺขิปนฺโต อุปกจฺฉเก กตฺวา อุปฺปติตฺวา ปาการํ อติกฺกมิสฺสามี’’ติฯ กณฺฑโก จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ทฺวาเร อวิวริยมาเน ยถานิสินฺนเมว อยฺยปุตฺตํ คหิตวาลธินา ฉนฺเนน สทฺธิํ อุปฺปติตฺวา ปาการสฺส ปุรโต ปติฏฺฐหิสฺสามี’’ติฯ เอวเมว ตโย ปุริสา จินฺตยิํสุฯ ทฺวาเร อธิวตฺถา เทวตา มหาทฺวารํ วิวริํสุฯ

ตสฺมิํ ขเณ มาโร ปาปิมา ‘‘มหาสตฺตํ นิวตฺเตสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา คคนตเล ฐตฺวา อาห –

‘‘มา นิกฺขม มหาวีร, อิโต เต สตฺตเม ทิเน;

ทิพฺพํ ตุ จกฺกรตนํ, อทฺธา ปาตุ ภวิสฺสติฯ –

ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ รชฺชํ กาเรสฺสสิ, นิวตฺต, มาริสา’’ติฯ มหาปุริโส อาห ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติฯ อหํ วสวตฺตีติฯ

‘‘ชานามหํ มหาราช, มยฺหํ จกฺกสฺส สมฺภวํ;

อนตฺถิโกหํ รชฺเชน, คจฺฉ ตฺวํ มาร มา อิธฯ

‘‘สกลํ ทสสหสฺสมฺปิ, โลกธาตุมหํ ปน;

อุนฺนาเทตฺวา ภวิสฺสามิ, พุทฺโธ โลเก วินายโก’’ติฯ –

อาหฯ โส ตตฺเถวนฺตรธายิฯ

มหาสตฺโต เอกูนตฺติํสวสฺสกาเล หตฺถคตํ จกฺกวตฺติรชฺชํ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺเฑตฺวา จกฺกวตฺติสิรินิวาสภูตา ราชภวนา นิกฺขมิตฺวา อาสาฬฺหิปุณฺณมาย อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเต วตฺตมาเน นครโต นิกฺขมิตฺวา นครํ อปโลเกตุกาโม อโหสิฯ วิตกฺกสมนนฺตรเมว จสฺส กุลาลจกฺกํ วิย โส ภูมิปฺปเทโส ปริวตฺติฯ ยถาฐิโตว มหาสตฺโต กปิลวตฺถุปุรํ ทิสฺวา ตสฺสิํ ภูมิปฺปเทเส กณฺฑกนิวตฺตนํ นาม เจติยฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา คนฺตพฺพมคาภิมุขํเยว กณฺฑกํ กตฺวา ปายาสิ มหตา สกฺกาเรน อุฬาเรน สิริสมุทเยนฯ ตทา มหาสตฺเต คจฺฉนฺเต ตสฺส ปุรโต เทวตา สฏฺฐิ อุกฺกาสตสหสฺสานิ ธารยิํสุ, ตถา ปจฺฉโต สฏฺฐิ ทกฺขิณโต สฏฺฐิ อุกฺกาสตสหสฺสานิ, ตถา วามปสฺสโตฯ อปรา เทวตา สุรภิกุสุมมาลาทามจนฺทนจุณฺณจามรธชปฏากาหิ สกฺกโรนฺติโย ปริวาเรตฺวา อคมํสุฯ ทิพฺพานิ สงฺคีตานิ อเนกานิ จ ตุริยานิ วชฺชิํสุฯ

อิมินา สิริสมุทเยน คจฺฉนฺโต โพธิสตฺโต เอกรตฺเตเนว ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมฺม ติํสโยชนิกํ มคฺคํ คนฺตฺวา อโนมานทีตีรํ สมฺปาปุณิฯ อถ โพธิสตฺโต นทีตีเร ฐตฺวา ฉนฺนํ ปุจฺฉิ – ‘‘กา นามายํ นที’’ติ? ‘‘อโนมา นาม, เทวา’’ติฯ ‘‘อมฺหากมฺปิ ปพฺพชฺชา อโนมา ภวิสฺสตี’’ติ ปณฺหิยา อสฺสํ ฆฏฺเฏนฺโต อสฺสสฺส สญฺญํ อทาสิฯ อสฺโส อุลฺลงฺฆิตฺวา อฏฺฐอุสภวิตฺถาราย นทิยา ปาริมตีเร อฏฺฐาสิฯ โพธิสตฺโต อสฺสปิฏฺฐิโต โอรุยฺห มุตฺตราสิสทิเส วาลุกาปุลิเน ฐตฺวา ฉนฺนํ อามนฺเตสิ – ‘‘สมฺม ฉนฺน, ตฺวํ มยฺหํ อาภรณานิ เจว กณฺฑกญฺจ อาทาย คจฺฉ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ฉนฺโน, ‘‘อหมฺปิ, เทว, ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ โพธิสตฺโต อาห – ‘‘น ลพฺภา ตยา ปพฺพชิตุํ, คจฺเฉว ตฺว’’นฺติ ติกฺขตฺตุํ นิวาเรตฺวา อาภรณานิ เจว กณฺฑกญฺจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อิเม มยฺหํ เกสา สมณสารุปฺปา น โหนฺติ, เต ขคฺเคน ฉินฺทิสฺสามี’’ติ ทกฺขิเณน หตฺเถน ปรมนิสิตมสิวรํ คเหตฺวา วามหตฺเถน โมฬิยา สทฺธิํ จูฬํ คเหตฺวา ฉินฺทิ, เกสา ทฺวงฺคุลมตฺตา หุตฺวา ทกฺขิณโต อาวฏฺฏมานา สีเส อลฺลียิํสุฯ เตสํ ปน เกสานํ ยาวชีวํ ตเทว ปมาณํ อโหสิ, มสฺสุ จ ตทนุรูปํ, ปุน เกสมสฺสุโอหารณกิจฺจมฺปิสฺส นาโหสิฯ โพธิสตฺโต สห โมฬิยา จูฬํ คเหตฺวา – ‘‘สจาหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, อากาเส ติฏฺฐตุ, โน เจ, ภูมิยํ ปตตู’’ติ อากาเส ขิปิฯ ตํ จูฬามณิพนฺธนํ โยชนปฺปมาณํ ฐานํ คนฺตฺวา อากาเส อฏฺฐาสิฯ

อถ สกฺโก เทวราชา ทิพฺเพน จกฺขุนา โอโลเกนฺโต โยชนิเกน รตนจงฺโกฏเกน ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตาวติํสภวเน ติโยชนํ สตฺตรตนมยํ จูฬามณิเจติยํ นาม ปติฏฺฐาเปสิฯ ยถาห –

‘‘เฉตฺวาน โมฬิํ วรคนฺธวาสิตํ, เวหายสํ อุกฺขิปิ อคฺคปุคฺคโล;

สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหิ, สุวณฺณจงฺโกฏวเรน วาสโว’’ติฯ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.222; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.12; อป. อฏฺฐ. 1.อวิทูเรนิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.อวิทูเรนิทานกถา);

ปุน โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อิมานิ กาสิกวตฺถานิ มหคฺฆานิ, น มยฺหํ สมณสารุปฺปานี’’ติฯ อถสฺส กสฺสปพุทฺธกาเล ปุราณสหายโก ฆฏิการมหาพฺรหฺมา เอกํ พุทฺธนฺตรํ วินาสภาวาปฺปตฺเตน มิตฺตภาเวน จินฺเตสิ – ‘‘อชฺช เม สหายโก มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, สมณปริกฺขารมสฺส คเหตฺวา คจฺฉิสฺสามี’’ติฯ

‘‘ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ, วาสิ สูจิ จ พนฺธนํ;

ปริสฺสาวนญฺจ อฏฺเฐเต, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.215; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.294; 2.349; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.198; ปารา. อฏฺฐ. 1.45 ปทภาชนียวณฺณนา; อป. อฏฺฐ. 1.อวิทูเรนิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.อวิทูเรนิทานกถา; มหานิ. อฏฺฐ. 206) –

อิเม อฏฺฐ สมณปริกฺขาเร อาหริตฺวา อทาสิฯ มหาปุริโส อรหทฺธชํ นิวาเสตฺวา อุตฺตมํ ปพฺพชฺชาเวสํ คเหตฺวา สาฏกยุคลํ อากาเส ขิปิฯ ตํ มหาพฺรหฺมา ปฏิคฺคเหตฺวา พฺรหฺมโลเก ทฺวาทสโยชนิกํ สพฺพรตนมยํ เจติยํ กตฺวา ตํ อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา ฐเปสิฯ อถ นํ มหาสตฺโต – ‘‘ฉนฺน, มม วจเนน มาตาปิตูนํ อาโรคฺยํ วเทหี’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิฯ ตโต ฉนฺโน มหาปุริสํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ กณฺฑโก ปน ฉนฺเนน สทฺธิํ มนฺตยมานสฺส โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุณนฺโต ฐตฺวา – ‘‘นตฺถิ ทานิ มยฺหํ ปุน สามิโน ทสฺสน’’นฺติ จกฺขุปถมสฺส วิชหนฺโต วิโยคทุกฺขมธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต หทเยน ผลิเตน กาลํ กตฺวา สุรริปุทุรภิภวเน ตาวติํสภวเน กณฺฑโก นาม เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส อุปฺปตฺติ วิมลตฺถวิลาสินิยา วิมานวตฺถุฏฺฐกถาย คเหตพฺพาฯ ฉนฺนสฺส ปฐมํ เอโกว โสโก อโหสิฯ

โส กณฺฑกสฺส กาลกิริยาย ทุติเยน โสเกน ปีฬิยมาโน โรทนฺโต ปริเทวนฺโต ทุกฺเขน อคมาสิฯ

โพธิสตฺโตปิ ปพฺพชิตฺวา ตสฺมิํเยว ปเทเส อนุปิยํ นาม อมฺพวนํ อตฺถิ, ตตฺเถว สตฺตาหํ ปพฺพชฺชาสุเขน วีตินาเมตฺวา ตโต ปจฺฉา สญฺฌาปฺปภานุรญฺชิตสลิลธรสํวุโต สรทสมเย ปริปุณฺณรชนิกโร วิย กาสาววรสํวุโต เอกโกปิ อเนกชนปริวุโต วิย วิโรจมาโน ตํ วนวาสิมิคปกฺขีนํ นยนามตปานมิว กโรนฺโต เอกจโร สีโห วิย นรสีโห มตฺตมาตงฺควิลาสคามี สมสฺสาเสนฺโต วิย วสุนฺธรํ ปาทตเลหิ เอกทิวเสเนว ติํสโยชนิกํ มคฺคํ คนฺตฺวา อุตฺตุงฺคตรงฺคภงฺคํ อสงฺคํ คงฺคํ นทิํ อุตฺตริตฺวา รตนชุติวิสรวิราชิตวรรุจิรราชคหํ ราชคหํ นาม นครํ ปาวิสิฯ ปวิสิตฺวา จ ปน สปทานํ ปิณฺฑาย จริฯ สกลํ ปน ตํ นครํ โพธิสตฺตสฺส รูปทสฺสเนน ธนปาลเก ปวิฏฺเฐ ตํ นครํ วิย อสุรินฺเท ปวิฏฺเฐ เทวนครํ วิย สงฺโขภมคมาสิฯ ปิณฺฑาย จรนฺเต มหาปุริเส นครวาสิโน มนุสฺสา มหาสตฺตสฺส รูปทสฺสเนน สญฺชาตปีติโสมนสฺสา ชาตวิมฺหิตา โพธิสตฺตสฺส รูปทสฺสนาวชฺชิตหทยา อเหสุํฯ

เตสํ มนุสฺสานํ อญฺญตโร อญฺญตรเมวมาห – ‘‘กินฺนุ ยํ, โภ, ราหุภเยน นิคูฬฺหกิรณชาโล ปุณฺณจนฺโท มนุสฺสโลกมาคโต’’ติฯ ตมญฺโญ สิตํ กตฺวา เอวมาห – ‘‘กิํ กเถสิ, สมฺม, กทา นาม ตยา ปุณฺณจนฺโท มนุสฺสโลกมาคโต ทิฏฺฐปุพฺโพ, นนุ เอส กุสุมเกตุกามเทโว เวสนฺตรมาทาย อมฺหากํ มหาราชสฺส นาครานญฺจ ปรมลีฬาวิภูติํ ทิสฺวา กีฬิตุมาคโต’’ติฯ ตมญฺโญ สิตํ กตฺวา เอวมาห – ‘‘กิํ, โภ, ตฺวํ อุมฺมตฺโตสิ, นนุ กาโม อิสฺสรโกธหุตาสนปริทฑฺฒสรีโร สุรปติทสสตนยโน เอโส อมรปุรสญฺญาย อิธาคโต’’ติ! ตมญฺโญ อีสกํ หสิตฺวา – ‘‘กิํ วเทสิ, โภ, เต ปุพฺพาปรวิโรธํ, กุโต ปนสฺส ทสสตนยนานิ, กุโต วชิรํ, กุโต เอราวโณฯ อทฺธา พฺรหฺมา เอส พฺราหฺมณชนํ ปมตฺตํ ญตฺวา เวทเวทงฺคาทีสุ นิโยชนตฺถาย อาคโต’’ติฯ

เต สพฺเพปิ อปสาเทตฺวา อญฺโญ ปณฺฑิตชาติโก เอวมาห – ‘‘เนวายํ ปุณฺณจนฺโท , น จ กามเทโว, นาปิ ทสสตนยโน, น จาปิ พฺรหฺมา, สพฺพโลกนายโก สตฺถา เอส อจฺฉริยมนุสฺโส’’ติฯ

เอวํ สลฺลปนฺเตสุ เอว นาคเรสุ ราชปุริสา คนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ รญฺโญ พิมฺพิสารสฺส อาโรเจสุํ – ‘‘เทว, เทโว วา คนฺธพฺโพ วา อุทาหุ นาคราชา วา ยกฺโข วา โก นุ วา อมฺหากํ นคเร ปิณฺฑาย จรตี’’ติฯ ราชา ตํ สุตฺวา อุปริปาสาทตเล ฐตฺวา มหาปุริสํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต ราชปุริเส อาณาเปสิ – ‘‘คจฺฉถ, ภเณ, ตํ วีมํสถ, สเจ อมนุสฺโส ภวิสฺสติ, นครา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรธายิสฺสติ, สเจ เทวตา ภวิสฺสติ, อากาเสน คมิสฺสติ, สเจ นาคราชา ภวิสฺสติ, ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา คมิสฺสติ, สเจ มนุสฺโส ภวิสฺสติ, ยถาลทฺธํ ภิกฺขํ ปริภุญฺชิสฺสตี’’ติฯ

มหาปุริโสปิ สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส รูปโสภาย มหาชนสฺส นยนานิ อากฑฺเฒนฺโต วิย ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโน มิสฺสกภตฺตํ ยาปนมตฺตํ สํหริตฺวา ปวิฏฺฐทฺวาเรเนว นครา นิกฺขมิตฺวา ปณฺฑวปพฺพตจฺฉายาย ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทิตฺวา อาหารํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา นิพฺพิกาโร ปริภุญฺชิฯ ตโต ราชปุริสา คนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ตโต ทูตวจนํ สุตฺวา มคธาธิปติ ราชา พาลชเนหิ ทุรนุสาโร เมรุมนฺทารสาโร สตฺตสาโร พิมฺพิสาโร โพธิสตฺตสฺส คุณสฺสวเนเนว สญฺชาตทสฺสนกุตูหโล เวเคน นครโต นิกฺขมิตฺวา ปณฺฑวปพฺพตาภิมุโข คนฺตฺวา ยานา โอรุยฺห โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เตน กตานุญฺโญ พนฺธุชนสิเนหสีตเล สิลาตเล นิสีทิตฺวา โพธิสตฺตสฺส อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร นามโคตฺตาทีนิ ปุจฺฉิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สพฺพํ อิสฺสริยํ นิยฺยาเตสิฯ โพธิสตฺโต – ‘‘มยฺหํ, มหาราช, วตฺถุกาเมหิ วา กิเลสกาเมหิ วา อตฺโถ นตฺถิฯ อหญฺหิ ปรมาภิสมฺโพธิํ ปตฺถยนฺโต นิกฺขนฺโต’’ติ อาหฯ ราชา อเนกปฺปกาเรน ยาจนฺโตปิ ตสฺส จิตฺตํ อลภิตฺวา – ‘‘อทฺธา พุทฺโธ ภวิสฺสติ, พุทฺธภูเตน ปน ตยา ปฐมํ มม วิชิตํ อาคนฺตพฺพ’’นฺติ วตฺวา นครํ ปวิฏฺโฐฯ

‘‘อถ ราชคหํ วรราชคหํ, นรราชวเร นครํ ตุ คเต;

คิริราชวโร มุนิราชวโร, มิคราชคโต สุคโตปิ คโต’’ฯ

อถ โพธิสตฺโต อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน อาฬารญฺจ กาลามํ อุทกญฺจ รามปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา – ‘‘นายํ มคฺโค โพธิยา’’ติ ตํ สมาปตฺติภาวนํ อนลงฺกริตฺวา มหาปธานํ ปทหิตุกาโม อุรุเวลํ คนฺตฺวา – ‘‘รมณีโย วตายํ ภูมิภาโค’’ติ ตตฺเถว วาสํ อุปคนฺตฺวา มหาปธานํ ปทหิฯ ลกฺขณปริคฺคาหกพฺราหฺมณานํ จตฺตาโร ปุตฺตา โกณฺฑญฺโญ พฺราหฺมโณ จาติ อิเม ปญฺจ ชนา ปฐมํเยว ปพฺพชิตา คามนิคมราชธานีสุ ภิกฺขาจริยํ จรนฺตา ตตฺถ โพธิสตฺตํ สมฺปาปุณิํสุฯ อถ นํ ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ ปทหนฺตํ – ‘‘อิทานิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, อิทานิ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ปริเวณสมฺมชฺชนาทิกาย วตฺตปฏิปตฺติยา อุปฏฺฐหมานา สนฺติกาวจราวสฺส อเหสุํฯ โพธิสตฺโตปิ – ‘‘โกฏิปฺปตฺตํ ทุกฺกรํ กริสฺสามี’’ติ เอกติลตณฺฑุลาทีหิ วีตินาเมสิฯ สพฺพโสปิ อาหารุปจฺเฉทํ อกาสิฯ เทวตาปิ โลมกูเปหิ ทิพฺโพชํ อุปหารยมานา ปกฺขิปิํสุฯ

อถสฺส ตาย นิราหารตาย ปรมกิสภาวปฺปตฺตกายสฺส สุวณฺณวณฺโณ กาโย กาฬวณฺโณ อโหสิ, ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิจฺฉนฺนานิ อเหสุํฯ อถ โพธิสตฺโต ทุกฺกรการิกาย อนฺตํ คนฺตฺวา – ‘‘นายํ มคฺโค โพธิยา’’ติ โอฬาริกํ อาหารํ อาหาเรตุํ คามนิคเมสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา อาหารํ อาหริฯ อถสฺส ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณานิ ปากติกานิ อเหสุํ, กาโย สุวณฺณวณฺโณ อโหสิฯ อถ ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู ตํ ทิสฺวา – ‘‘อยํ ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺโตปิ สพฺพญฺญุตํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นาสกฺขิ, อิทานิ คามนิคมราชธานีสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา โอฬาริกํ อาหารํ อาหริยมาโน กิํ สกฺขิสฺสติ, พาหุลฺลิโก เอส ปธานวิพฺภนฺโต, กิํ โน อิมินา’’ติ มหาปุริสํ ปหาย พาราณสิยํ อิสิปตนํ อคมํสุฯ

อถ มหาปุริโส วิสาขปุณฺณมาย อุรุเวลายํ เสนานิคเม เสนากุฏุมฺพิกสฺส เคเห นิพฺพตฺตา สุชาตา นาม ทาริกา อโหสิ ฯ ตาย สมฺปสาทนชาตาย ทินฺนํ ปกฺขิตฺตทิพฺโพชํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สุวณฺณปาติํ คเหตฺวา เนรญฺชราย ปฏิโสตํ ขิปิตฺวา กาฬนาคราชํ สุปนฺตํ โพเธสิฯ

อถ โพธิสตฺโต เนรญฺชราตีเร สุรภิกุสุมสมลงฺกเต นีโลภาเส มโนรเม สาลวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย เทวตาหิ อลงฺกเตน มคฺเคน โพธิรุกฺขาภิมุโข ปายาสิฯ เทวนาคยกฺขสิทฺธาทโย ทิพฺเพหิ มาลาคนฺธวิเลปเนหิ ปูชยิํสุฯ ตสฺมิํ สมเย โสตฺถิโย นาม ติณหารโก ติณํ อาทาย ปฏิปเถ อาคจฺฉนฺโต มหาปุริสสฺส อาการํ ญตฺวา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย อทาสิฯ โพธิสตฺโต ติณํ คเหตฺวา อสิตญฺชนคิริสงฺกาสํ อาจรนฺตมิว ทินกรชาลํ สกหทยมิว กรุณาสีตลํ สีตจฺฉายํ วิวิธวิหคคณสมฺปาตวิรหิตํ มนฺทมารุเตริตาย ฆนสาขาย สมลงฺกตํ นจฺจนฺตมิว ปีติยา รญฺชมานมิว จ ตรุคณานํ วิโรจมานวิชยตรุมสฺสตฺถโพธิรุกฺขมูลมุปคนฺตฺวา อสฺสตฺถทุมราชํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุพฺพุตฺตรทิสาภาเค ฐิโต ตานิ ติณานิ อคฺเค คเหตฺวา จาเลสิฯ ตาวเทว จุทฺทสหตฺโถ ปลฺลงฺโก อโหสิฯ ตานิ จ ติณานิ จิตฺตกาเรน เลขาคหิตานิ วิย อเหสุํฯ โพธิสตฺโต ตตฺถ จุทฺทสหตฺเถ ติณสนฺถเร ติสนฺธิปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยํ อธิฏฺฐหิตฺวา สุวณฺณปีเฐ ฐปิตรชตกฺขนฺธํ วิย จ ปญฺญาสหตฺถํ โพธิกฺขนฺธํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา อุปริ มณิฉตฺเตน วิย โพธิสาขาหิ ธาริยมาโน นิสีทิฯ สุวณฺณวณฺเณ ปนสฺส จีวเร โพธิองฺกุรา ปตมานา สุวณฺณปฏฺเฏ ปวาฬา วิย นิกฺขิตฺตา วิโรจยิํสุฯ

โพธิสตฺเต ปน ตตฺถ นิสินฺเนเยว วสวตฺติมาโร เทวปุตฺโต – ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร มม วิสยมติกฺกมิตุกาโม, น ทานาหมติกฺกมิตุมสฺส ทสฺสามี’’ติ มารพลสฺส ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา มารพลมาทาย นิกฺขมิฯ สา กิร มารเสนา มารสฺส ปุรโต ทฺวาทสโยชนา อโหสิ, ตถา ทกฺขิณโต จ วามปสฺสโต จ, ปจฺฉโต ปน จกฺกวาฬปริยนฺตํ กตฺวา ฐิตา, อุทฺธํ นวโยชนุพฺเพธา อโหสิฯ ยสฺสา ปน อุนฺนทนฺติยา สทฺโท นวโยชนสหสฺสโต ปฏฺฐาย ปถวิอุนฺทฺริยนสทฺโท วิย สุยฺยติฯ ตสฺมิํ สมเย สกฺโก เทวราชา วิชยุตฺตรํ นาม สงฺขํ ธมมาโน อฏฺฐาสิฯ โส กิร สงฺโข วีสหตฺถสติโก อโหสิฯ ปญฺจสิโข คนฺธพฺพเทวปุตฺโต ติคาวุตายตํ เพฬุวปณฺฑุวีณํ อาทาย วาทยมาโน มงฺคลยุตฺตานิ คีตานิ คายมาโน อฏฺฐาสิฯ สุยาโม เทวราชา ติคาวุตายตํ สรทสมยรชนิกรสสฺสิริกํ ทิพฺพจามรํ คเหตฺวา มนฺทํ มนฺทํ พีชยมาโน อฏฺฐาสิฯ

พฺรหฺมา จ สหมฺปติ ติโยชนวิตฺถตํ ทุติยมิว ปุณฺณจนฺทํ เสตจฺฉตฺตํ ภควโต อุทฺธํ ธาเรตฺวา อฏฺฐาสิฯ มหากาโฬปิ นาคราชา อสีติยา นาคนาฏกสหสฺเสหิ ปริวุโต ถุติสงฺคีตานิ ปวตฺเตนฺโต มหาสตฺตํ นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตาโย นานาวิเธหิ สุรภิกุสุมทามธูปจุณฺณาทีหิ ปูชยมานา สาธุการํ ปวตฺตยมานา อฏฺฐํสุฯ

อถ มาโร เทวปุตฺโต ทิยฑฺฒโยชนสติกํ หิมคิริสิขรสทิสํ ปรมรุจิรทสฺสนํ คิริเมขลํ นาม รตนขจิตวรวารณํ อริวารณวารณํ อภิรุหิตฺวา พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา อคฺคหิตคฺคหเณน นานาวุธานิ อคฺคหาเปสิฯ มารปริสาปิ อสิผรสุสรสตฺติสพลา สมุสฺสิตธนุมุสล-ผาล-สงฺกุ-กุนฺต-โตมร-อุปล-ลคุฬ-วลย-กณย-กปฺปณ-จกฺกกฏกธารารุรุ- สีห-ขคฺค-สรภ-วราห-พฺยคฺฆ-วานโรรค-มชฺชาโรลูกวทนา มหิํส-ปสท-ตุรงฺค-ทิรทาทิวทนา จ นานาภีมวิรูปพีภจฺฉกายา มนุสฺสยกฺขปิสาจสทิสกายา จ มหาสตฺตํ โพธิสตฺตํ โพธิมูเล นิสินฺนํ อชฺโฌตฺถรมานา คนฺตฺวา ปริวารยิตฺวา มารสฺส สนฺเทสํ สมุทิกฺขมานา อฏฺฐาสิฯ

ตโต มารพเล โพธิมณฺฑมุปสงฺกมนฺเตเยว เตสํ สกฺกาทีนํ เอโกปิ ฐาตุํ นาสกฺขิฯ สมฺมุขสมฺมุขฏฺฐาเนเนว ปลายิํสุฯ สกฺโก ปน เทวราชา ตํ วิชยุตฺตรสงฺขํ ปิฏฺฐิยํ กตฺวา ปลายิตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อฏฺฐาสิฯ มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ จกฺกวาฬโกฏิยํ ฐเปตฺวา พฺรหฺมโลกเมว อคมาสิฯ กาโฬ นาคราชา สพฺพนาฏกานิ ฉฑฺเฑตฺวา ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา ปญฺจโยชนสติกํ มญฺเชริกนาคภวนํ คนฺตฺวา หตฺเถน มุขํ ปิทหิตฺวา นิปชฺชิฯ เอกเทวตาปิ ตตฺถ ฐาตุํ สมตฺถา นาม นาโหสิฯ มหาปุริโส ปน สุญฺญวิมาเน มหาพฺรหฺมา วิย เอกโกว นิสีทิฯ ‘‘อิทานิ มาโร อาคมิสฺสตี’’ติ ปฐมเมว อเนกรูปานิ อนิฏฺฐานิ ทุนฺนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํฯ

‘‘ปมตฺตพนฺธุสฺส จ ยุทฺธกาเล, ติโลกพนฺธุสฺส จ วตฺตมาเน;

อุกฺกา สมนฺตา นิปติํสุ โฆรา, ธูมนฺธการา จ ทิสา อเหสุํฯ

‘‘อเจตนายมฺปิ สเจตนา ยถา, คตา วิโยคํ ปติเนว กามินี;

ลเตว วาตาภิหตา สสาครา, ปกมฺปิ นานาสธรา ธรา มหีฯ

‘‘อเหสุมุทฺธูตชลา สมุทฺทา, วหิํสุ นชฺโช ปฏิโลมเมว;

กูฏานิ นานาตรุสงฺฆฏานิ, เภตฺวา คิรีนํ ปถวิํ ภชิํสุฯ

‘‘ปวายิ วาโต ผรุโส สมนฺตา, นิฆฏฺฏสทฺโท ตุมุโล อโหสิ;

ภชิตฺถ โฆรํ รวิรนฺธการํ, กพนฺธรูปํ คคเน จริตฺถฯ

‘‘เอวํปการํ อสิวํ อนิฏฺฐํ, อากาสคํ ภูมิคตญฺจ โฆรํ;

อเนกรูปํ กิร ทุนฺนิมิตฺตํ, อโหสิ มาราคมเน สมนฺตาฯ

‘‘ตํ เทวเทวํ อภิหนฺตุกามํ, กามํ ตุ ทิสฺวา ปน เทวสงฺฆา;

หาหาติ สทฺทํ อนุกมฺปมานา, อกํสุ สทฺธิํ อมรงฺคนาหิฯ

‘‘ปจฺฉาปิ ปสฺสิํสุ สุทนฺตรูปํ, ทิสาวิทิสาสุ ปลายมานํ;

สอนฺตกํ ตํ สพลํ อเนกํ, หตฺเถ จ ถรู จ ปาตา ตยิํสุฯ

‘‘วิหงฺคมานํ ครุโฬว มชฺเฌ, มชฺเฌ มิคานํ ปรโมว สีโห;

มหายโส มารพลสฺส มชฺเฌ, วิสารโท วีตภโย นิสีทิ’’ฯ

อถ มาโร – ‘‘สิทฺธตฺถํ ภิํสาเปตฺวา ปลาเปสฺสามี’’ติ วาตวสฺสํ ปหรณวสฺสํ ปาสาณวสฺสํ ปุน องฺคารกุกฺกุฬวาลุกกลลนฺธการวุฏฺฐีหิ นวหิ มารอิทฺธีหิ โพธิสตฺตํ ปลาเปตุํ อสกฺโกนฺโต กุทฺธมานโส – ‘‘กิํ, ภเณ, ติฏฺฐถ, อิมํ สิทฺธตฺถมสิทฺธตฺถํ กโรถ, คณฺหถ หนถ ฉินฺทถ พนฺธถ น มุญฺจถ ปลาเปถา’’ติ มารปริสํ อาณาเปตฺวา สยญฺจ คิริเมขลสฺส ขนฺเธ นิสีทิตฺวา เอเกน กเรน สรํ ภมยนฺโต โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา – ‘‘โภ สิทฺธตฺถ, อุฏฺฐห ปลฺลงฺกา’’ติ อาหฯ มารปริสาปิ มหาสตฺตสฺส อติโฆรํ ปีฬมกาสิฯ อถ มหาปุริโส – ‘‘กทา เต ปูริตา, มาร, ปลฺลงฺกตฺถาย ปารมี’’ติอาทีนิ วจนานิ วตฺวา ทกฺขิณหตฺถํ ปถวิํ นินฺนาเมสิฯ ตงฺขณญฺเญว จุทฺทสสหสฺสาธิกานิ ทสสตสหสฺสโยชนพหลานิ ปถวิสนฺธารกานิ วาตุทกานิ ปฐมํ กมฺเปตฺวา ตทนฺตรํ จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา อยํ มหาปถวี ฉธา ปกมฺปิตฺถฯ อุปริ อากาเส อเนกสหสฺสานิ วิชฺชุลตา จ อสนี จ ผลิํสุฯ อถ คิริเมขลทิรโท ชณฺณุเกน ปติฯ มาโร คิริเมขลกฺขนฺเธ นิสินฺโน ภูมิยํ ปติฯ มารปริสาปิ ทิสาวิทิสาสุ ภุสมุฏฺฐิ วิย วิกิริํสุฯ

อถ มหาปุริโสปิ ตํ สมารํ มารพลํ ขนฺติเมตฺตาวีริยปญฺญาทีนํ อตฺตโน ปารมีนมานุภาเวน วิทฺธํเสตฺวา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺจูสสมเย สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺเณ ปจฺจยากาเร ญาณํ โอตาเรตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเมว ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อธิคเตน จตุตฺถมคฺเคน สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา สพฺพพุทฺธคุเณ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สพฺพพุทฺธาจิณฺณํ –

‘‘อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ;

คหการํ คเวสนฺโต, ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํฯ

‘‘คหการก ทิฏฺโฐสิ, ปุน เคหํ น กาหสิ;

สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, คหกูฏํ วิสงฺขตํ;

วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ, ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติฯ (ธ. ป. 153-154) –

อุทานํ อุทาเนสิฯ

สนฺติเกนิทานกถา

อุทานํ อุทาเนตฺวา นิสินฺนสฺส ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘อหํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อิมสฺส ปลฺลงฺกสฺส การณา สนฺธาวิํ, อยํ เม ปลฺลงฺโก วิชยปลฺลงฺโก มงฺคลปลฺลงฺโก, เอตฺถ เม นิสินฺนสฺส ยาว สงฺกปฺโป น ปริปุณฺโณ, น ตาว อิโต วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ อเนกโกฏิสตสหสฺสสงฺขา สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺโต สตฺตาหํ ตตฺเถว นิสีทิฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที’’ติ (มหาว. 1)ฯ

อเถกจฺจานํ เทวตานํ – ‘‘อชฺชาปิ ตาว นูน สิทฺธตฺถสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ อตฺถิฯ ปลฺลงฺกสฺมิญฺหิ อาลยํ น วิชหตี’’ติ ปริวิตกฺโก อุทปาทิฯ อถ สตฺถา เทวตานํ วิตกฺกํ ญตฺวา ตาสํ วิตกฺกูปสมนตฺถํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิฯ เอวํ อิมินา ปาฏิหาริเยน เทวตานํ วิตกฺกํ วูปสเมตฺวา ปลฺลงฺกโต อีสกํ ปาจีนนิสฺสิเต อุตฺตรทิสาภาเค ฐตฺวา – ‘‘อิมสฺมิํ วต เม ปลฺลงฺเก สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิทฺธ’’นฺติ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลาธิคมนฏฺฐานํ ปลฺลงฺกญฺจ โพธิรุกฺขญฺจ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ อนิมิสเจติยํ นาม ชาตํฯ

อถ ปลฺลงฺกสฺส จ ฐิตฏฺฐานสฺส จ อนฺตรา จงฺกมํ มาเปตฺวา ปุรตฺถิมปจฺฉิมโต อายเต รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ รตนจงฺกมเจติยํ นาม ชาตํฯ

จตุตฺเถ ปน สตฺตาเห โพธิโต ปจฺฉิมุตฺตรทิสาภาเค เทวตา รตนฆรํ มาปยิํสุฯ ตตฺถ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ วิจินนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ปน ฐานํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาตํฯ

เอวํ ภควา โพธิสมีเปเยว จตฺตาริ สตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ปญฺจเม สตฺตาเห โพธิรุกฺขมูลา เยน อชปาลนิคฺโรโธ เตนุปสงฺกมิฯ ตตฺราปิ ธมฺมํ วิจินนฺโต วิมุตฺติสุขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺโต นิสีทิฯ

สตฺถา ตตฺถ สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา มุจลินฺทมูลํ อคมาสิฯ