เมนู

26. กสฺสปพุทฺธวํสวณฺณนา

โกณาคมนสฺส ปน ภควโต อปรภาเค ตสฺส สาสเน จ อนฺตรหิเต ติํสวสฺสสหสฺสายุกา สตฺตา อนุปุพฺเพน ปริหายิตฺวา ทสวสฺสายุกา หุตฺวา ปุน วฑฺฒิตฺวา อปริมิตายุกา หุตฺวา ปุน อนุปุพฺเพน ปริหายิตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสายุเกสุ สตฺเตสุ ชาเตสุ อเนกมนุสฺสโป กสฺสโป นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ (สุ. นิ. อฏฺฐ. อามกคนฺธสุตฺตวณฺณนา)ฯ โส ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา พาราณสีนคเร พฺรหฺมทตฺตสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส วิปุลคุณวติยา ธนวติยา นาม พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อิสิปตเน มิคทาเย มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ โคตฺตวเสน ปนสฺส ‘‘กสฺสปกุมาโร’’ติ นามมกํสุฯ โส ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ หํสวา ยสวา สิรินนฺโทติ ตสฺส ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ สุนนฺทา นาม พฺราหฺมณิปฺปมุขานิ อฏฺฐจตฺตาลีส อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ

โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สุนนฺทาย พฺราหฺมณิยา วิชิตเสเน นาม ปุตฺเต อุปฺปนฺเน อุปฺปนฺนสํเวโค ‘‘มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ อถสฺส ปริวิตกฺกสมนนฺตรเมว ปาสาโท กุลาลจกฺกมิว ภมิตฺวา คคนตลมพฺภุคฺคนฺตฺวา ปรมรุจิรกรนิกโร สรทสมยรชนิกโร วิย ตาราคณปริวุโต อเนกนรสตปริวุโต คคนตลมลงฺกโรนฺโต วิย ปุญฺญานุภาวํ ปกาเสนฺโต วิย ชนนยนหทยานิ อากฑฺเฒนฺโต วิย รุกฺขคฺคานิ ปรํ โสภยมาโน วิย จ คนฺตฺวา นิคฺโรธโพธิํ มชฺเฌกตฺวา ภูมิยํ ปติฏฺฐหิฯ อถ โพธิสตฺโต มหาสตฺโต ปถวิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา เทวทตฺตํ อรหตฺตทฺธชมาทาย ปพฺพชิฯ ตสฺส นาฏกิตฺถิโย ปาสาทา โอตริตฺวา อฑฺฒคาวุตํ มคฺคํ คนฺตฺวา สปริวารา เสนาสนฺนิเวสํ กตฺวา นิสีทิํสุฯ ตโต อิตฺถิปริจาริเก ฐเปตฺวา สหาคตา สพฺเพ ปพฺพชิํสุฯ

มหาปุริโส กิร สตฺตาหํ เตหิ ปริวุโต ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย สุนนฺทาย นาม พฺราหฺมณิยา ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา ขทิรวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย โสเมน นาม ยวปาลเกน อุปนีตา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา นิคฺโรธโพธิํ อุปคนฺตฺวา ปญฺจทสหตฺถายามวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ตตฺถ นิสีทิตฺวา อภิสมฺโพธิํ ปาปุณิตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา อตฺตนา สห ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ โกฏิยา อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ ทิสฺวา คคนตเลน คนฺตฺวา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย โอตริตฺวา เตหิ ปริวุโต ตตฺถ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ ฯ ตทา วีสติยา โกฏิสหสฺสานํ ปฐโม ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1]

‘‘โกณาคมนสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;

กสฺสโป นาม โคตฺเตน, ธมฺมราชา ปภงฺกโรฯ

[2]

‘‘สญฺฉฑฺฑิตํ กุลมูลํ, พหฺวนฺนปานโภชนํ;

ทตฺวาน ยาจเก ทานํ, ปูรยิตฺวาน มานสํ;

อุสโภว อาฬกํ เภตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํฯ

[3]

‘‘ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺเต, กสฺสเป โลกนายเก;

วีสโกฏิสหสฺสานํ, ปฐมาภิสมโย อหู’’ติฯ

ตตฺถ สญฺฉฑฺฑิตนฺติ ฉฑฺฑิตํ อุชฺฌิตํ ปริจฺจตฺตํฯ กุลมูลนฺติ กุลฆรํ, อปริมิตโภคกฺขนฺธํ อเนกโกฏิสหสฺสธนสญฺจยํ ทสสตนยนภวนสทิสโภคํ อติทุจฺจชํ ติณมิว ฉฑฺฑิตนฺติ อตฺโถฯ ยาจเกติ ยาจกานํ ทตฺวาฯ อาฬกนฺติ โคฏฺฐํ, ยถา อุสโภ โคฏฺฐํ ภินฺทิตฺวา ยถาสุขํ อิจฺฉิตฏฺฐานํ ปาปุณาติ, เอวํ มหาปุริโสปิ เคหพนฺธนํ ภินฺทิตฺวา อภิสมฺโพธิํ ปาปุณีติ อตฺโถฯ

ปุน จตุมาสํ ชนปทจาริกํ จรมาเน สตฺถริ ทสโกฏิสหสฺสานํ ทุติโย อภิสมโย อโหสิฯ ยทา ปน สุนฺทรนครทฺวาเร อสนรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺโต ธมฺมํ เทเสสิ, ตทา ปญฺจนฺนํ โกฏิสหสฺสานํ ตติโย อภิสมโย อโหสิฯ ปุน ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา สุรริปุทุรภิภวเน ตาวติํสภวเน สุธมฺมา นาม เทวสภา อตฺถิ, ตตฺถ นิสีทิตฺวา อตฺตโน มาตรํ ธนวตีเทวิํ ปมุขํ กตฺวา ทสสหสฺสิโลกธาตุยา เทวตานํ อนุคฺคหกรณตฺถํ สตฺตปฺปกรณํ อภิธมฺมปิฏกํ เทเสนฺโต ตีณิ เทวตาโกฏิสหสฺสานิ ธมฺมามตํ ปาเยสิฯ เตน วุตฺตํ –

[4]

‘‘จตุมาสํ ยทา พุทฺโธ, โลเก จรติ จาริกํ;

ทสโกฏิสหสฺสานํ, ทุติยาภิสมโย อหุฯ

[5]

‘‘ยมกํ วิกุพฺพนํ กตฺวา, ญาณธาตุํ ปกิตฺตยิ;

ปญฺจโกฏิสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหุฯ

[6]

‘‘สุธมฺมา เทวปุเร รมฺเม, ตตฺถ ธมฺมํ ปกิตฺตยิ;

ตีณิโกฏิสหสฺสานํ, เทวานํ โพธยี ชิโนฯ

[7]

‘‘นรเทวสฺส ยกฺขสฺส, อปเร ธมฺมเทสเน;

เอเตสานํ อภิสมยา, คณนาโต อสงฺขิยา’’ติฯ

ตตฺถ จตุมาสนฺติ จาตุมาเสฯ อยเมว วา ปาโฐฯ จรตีติ อจริฯ ยมกํ วิกุพฺพนํ กตฺวาติ ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวาฯ ญาณธาตุนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาณสภาวํฯ ‘‘สพฺพญาณธาตุ’’นฺติปิ วทนฺติฯ ปกิตฺตยีติ มหาชนสฺส ปกาเสสิฯ สุธมฺมาติ ตาวติํสภวเน สุธมฺมา นาม สภา อตฺถิ, ตตฺถ นิสีทิตฺวาติ อตฺโถฯ ธมฺมนฺติ อภิธมฺมํฯ

ตทา กิร อานุภาววิชิตนรเทโว นรเทโว นาม มเหสกฺโข เหฏฺฐา วุตฺตนรเทวยกฺโข วิย มหิทฺธิโก ยกฺโข อโหสิฯ โส ชมฺพุทีเป เอกสฺมิํ นคเร รญฺโญ ยาทิสํ รูปํ, ตาทิสํ รูปสณฺฐานํ สรกุตฺติํ นิมฺมินิตฺวา ตํ ราชานํ มาเรตฺวา ขาทิตฺวา สหอนฺเตปุรํ รชฺชํ ปฏิปชฺชิตฺวา อปริมิตมํสโภชโน อโหสิฯ โส กิร อิตฺถิธุตฺโต จ อโหสิฯ ยทา ปน ตํ กุสลา เฉกา อิตฺถิโย – ‘‘นายํ อมฺหากํ ราชา, อมนุสฺโส เอโส’’ติ ชานนฺติ, ตทา โส ลชฺชิโต หุตฺวา ตา สพฺพา ขาทิตฺวา อญฺญํ นครํ ปฏิปชฺชติฯ เอวเมว โส นรเทวยกฺโข มนุสฺเส ภกฺขยนฺโต ยทา สุนฺทรนคราภิมุโข อคมาสิ, ตทา ตํ ทิสฺวา นครวาสิโน มนุสฺสา มรณภยตชฺชิตสนฺตาสา สกนครโต นิกฺขมิตฺวา ตโต ตโต ปลายิํสุฯ อถ เต มนุสฺเส ปลายมาเน ทิสฺวา กสฺสปทสพโล ตสฺส นรเทวสฺส ยกฺขสฺส ปุรโต อฏฺฐาสิฯ นรเทโว เอวํ เทวเทวํ ฐิตํ ทิสฺวา วิสฺสรํ โฆรํ นาทํ นทิตฺวา ภควโต ภยํ อุปฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺโต ตํ สรณํ คนฺตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ

ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตํ ทเมตฺวา ธมฺเม เทสิยมาเน สมฺปตฺตานํ นรมรานํ คณนปถาตีตานํ อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘นรเทวสฺส ยกฺขสฺสา’’ติอาทิ ฯ ตตฺถ อปเร ธมฺมเทสเนติ อปรสฺมิํ ธมฺมเทสเนฯ เอเตสานนฺติ เอเตสํฯ อยเมว วา ปาโฐฯ

ตสฺส ปน กสฺสปภควโต เอโกว สาวกสนฺนิปาโต อโหสิฯ พาราณสีนคเร ปุโรหิตปุตฺโต ติสฺโส นาม อโหสิฯ โส กสฺสปสฺส โพธิสตฺตสฺส สรีเร ลกฺขณสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ปิตุโน ภาสโต สุตฺวา – ‘‘นิสฺสํสยํ เอโส มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสติ, เอตสฺสาหํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา สํสารทุกฺขโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สุทฺธมุนิคณวนฺตํ หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิฯ ตสฺส ปริวารภูตานิ วีสติตาปสสหสฺสานิ อเหสุํฯ โส อปรภาเค ‘‘กสฺสปกุมาโร นิกฺขมิตฺวา อภิสมฺโพธิํ อนุปฺปตฺโต’’ติ สุตฺวา สปริวาโร อาคนฺตฺวา กสฺสปสฺส ภควโต สนฺติเก สปริวาโร เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตสฺมิํ สมาคเม กสฺสโป ภควา มาฆปุณฺณมายํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิฯ เตน วุตฺตํ –

[8]

‘‘ตสฺสาปิ เทวเทวสฺส, เอโก อาสิ สมาคโม;

ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํฯ

[9]

‘‘วีสภิกฺขุสหสฺสานํ, ตทา อาสิ สมาคโม;

อติกฺกนฺตภวนฺตานํ, หิริสีเลน ตาทิน’’นฺติฯ

ตตฺถ อติกฺกนฺตภวนฺตานนฺติ อติกฺกนฺตปุถุชฺชนโสตาปนฺนาทีนํ, สพฺเพสํ ขีณาสวานเมวาติ อตฺโถฯ หิริสีเลน ตาทินนฺติ หิริยา จ สีเลน จ สทิสานํฯ

ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต โชติปาโล นาม มาณโว ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ภูมิยญฺเจว อนฺตลิกฺเข จ ปากโฏ ฆฏิการสฺส กุมฺภการสฺส สหาโย อโหสิฯ โส เตน สทฺธิํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิฯ โส อารทฺธวีริโย ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยา พุทฺธสาสนํ โสเภสิฯ โสปิ ตํ สตฺถา พฺยากาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[10]

‘‘อหํ ตทา มาณวโก, โชติปาโลติ วิสฺสุโต;

อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคูฯ

[11]

‘‘ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สธมฺเม ปารมิํ คโต;

ภูมนฺตลิกฺขกุสโล, กตวิชฺโช อนวโยฯ

[12]

‘‘กสฺสปสฺส ภควโต, ฆฏิกาโร นามุปฏฺฐโก;

สคารโว สปฺปติสฺโส, นิพฺพุโต ตติเย ผเลฯ

[13]

‘‘อาทาย มํ ฆฏีกาโร, อุปคญฺฉิ กสฺสปํ ชินํ;

ตสฺส ธมฺมํ สุณิตฺวาน, ปพฺพชิํ ตสฺส สนฺติเกฯ

[14]

‘‘อารทฺธวีริโย หุตฺวา, วตฺตาวตฺเตสุ โกวิโท;

น กฺวจิ ปริหายามิ, ปูเรสิํ ชินสาสนํฯ

[15]

‘‘ยาวตา พุทฺธภณิตํ, นวงฺคํ ชินสาสนํ;

สพฺพํ ปริยาปุณิตฺวาน, โสภยิํ ชินสาสนํฯ

[16]

‘‘มม อจฺฉริยํ ทิสฺวา, โสปิ พุทฺโธ วิยากริ;

อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ

[17]

‘‘อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา…เป.… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ

[30]

‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยิํ;

อุตฺตริํ วตมธิฏฺฐาสิํ, ทสปารมิปูริยาฯ

[31]

‘‘เอวมหํ สํสริตฺวา, ปริวชฺเชนฺโต อนาจรํ;

ทุกฺกรญฺจ กตํ มยฺหํ, โพธิยาเยว การณา’’ติฯ

ตตฺถ ภูมนฺตลิกฺขกุสโลติ ภูมิสิกฺขาสุ จ อนฺตลิกฺเขสุ จ โชติจกฺกาจาเร โชติวิชฺชาย จ กุสโลติ อตฺโถฯ อุปฏฺฐโกติ อุปฏฺฐายโกฯ สปฺปติสฺโสติ สปฺปติสฺสโยฯ นิพฺพุโตติ วินีโต, วิสฺสุโต วาฯ ตติเย ผเลติ นิมิตฺตสตฺตมี, ตติยผลาธิคมเหตุ นิพฺพุโตติ อตฺโถฯ อาทายาติ มํ คเหตฺวาฯ วตฺตาวตฺเตสูติ ขุทฺทกวตฺตมหาวตฺเตสุฯ โกวิโทติ เตสํ ปูรเณ กุสโลฯ น กฺวจิ ปริหายามีติ กฺวจิปิ สีเลสุ วา สมาธิสมาปตฺติอาทีสุ วา กตฺถจิ กุโตปิ น ปริหายามิ, สพฺพตฺถ เม ปริหานิ นาม น วิชฺชตีติ ทีเปติฯ ‘‘น โกจิ ปริหายามี’’ติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ

ยาวตาติ ปริจฺเฉทวจนเมตํ, ยาวตกนฺติ อตฺโถฯ พุทฺธภณิตนฺติ พุทฺธวจนํฯ โสภยินฺติ โสเภสิํ ปกาเสสิํฯ มม อจฺฉริยนฺติ มม สมฺมาปฏิปตฺติํ อญฺเญหิ อสาธารณํ อจฺฉริยํ อพฺภุตํ กสฺสโป ภควา ทิสฺวาติ อตฺโถฯ สํสริตฺวาติ สํสาเร สํสริตฺวาฯ อนาจรนฺติ อนาจารํ อกตฺตพฺพํ, อกรณียนฺติ อตฺโถฯ

ตสฺส ปน กสฺสปสฺส ภควโต ชาตนครํ พาราณสี นาม อโหสิ, พฺรหฺมทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, ปรมคุณวตี ธนวตี นาม พฺราหฺมณี มาตา, ติสฺโส จ ภารทฺวาโช จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สพฺพมิตฺโต นามุปฏฺฐาโก, อนุฬา จ อุรุเวฬา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นิคฺโรธรุกฺโข โพธิ, สรีรํ วีสติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วีสติวสฺสสหสฺสานิ อายุ, สุนนฺทา นามสฺส อคฺคมเหสี, วิชิตเสโน นาม ปุตฺโต, ปาสาทยาเนน นิกฺขมิฯ เตน วุตฺตํ –

[32]

‘‘นครํ พาราณสี นาม, กิกี นามาสิ ขตฺติโย;

วสเต ตตฺถ นคเร, สมฺพุทฺธสฺส มหากุลํฯ

[33]

‘‘พฺราหฺมโณ พฺรหฺมทตฺโตว, อาสิ พุทฺธสฺส โส ปิตา;

ธนวตี นาม ชนิกา, กสฺสปสฺส มเหสิโนฯ

[38]

‘‘ติสฺโส จ ภารทฺวาโช จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;

สพฺพมิตฺโต นามุปฏฺฐาโก, กสฺสปสฺส มเหสิโนฯ

[39]

‘‘อนุฬา อุรุเวฬา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;

โพธิ ตสฺส ภควโต, นิคฺโรโธติ ปวุจฺจติฯ

[41]

‘‘อุจฺจตฺตเนน โส พุทฺโธ, วีสติรตนุคฺคโต;

วิชฺชุลฏฺฐีว อากาเส, จนฺโทว คหปูริโตฯ

[42]

‘‘วีสติวสฺสสหสฺสานิ , อายุ ตสฺส มเหสิโน;

ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ

[43]

‘‘ธมฺมตฬากํ มาปยิตฺวา, สีลํ ทตฺวา วิเลปนํ;

ธมฺมทุสฺสํ นิวาเสตฺวา, ธมฺมมาลํ วิภชฺชิยฯ

[44]

‘‘ธมฺมวิมลมาทาสํ , ฐปยิตฺวา มหาชเน;

เกจิ นิพฺพานํ ปตฺเถนฺตา, ปสฺสนฺตุ เม อลงฺกรํฯ

[45]

‘‘สีลกญฺจุกํ ทตฺวาน, ฌานกวจวมฺมิตํ;

ธมฺมจมฺมํ ปารุปิตฺวา, ทตฺวา สนฺนาหมุตฺตมํฯ

[46]

‘‘สติผลกํ ทตฺวาน, ติขิณํ ญาณกุนฺติมํ;

ธมฺมขคฺควรํ ทตฺวา, สีลสํสคฺคมทฺทนํฯ

[47]

‘‘เตวิชฺชาภูสนํ ทตฺวาน, อาเวฬํ จตุโร ผเล;

ฉฬภิญฺญาภรณํ ทตฺวา, ธมฺมปุปฺผปิฬนฺธนํฯ

[48]

‘‘สทฺธมฺมปณฺฑรจฺฉตฺตํ , ทตฺวา ปาปนิวารณํ;

มาปยิตฺวาภยํ ปุปฺผํ, นิพฺพุโต โส สสาวโกฯ

[49]

‘‘เอโส หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อปฺปเมยฺโย ทุราสโท;

เอโส หิ ธมฺมรตโน, สฺวากฺขาโต เอหิปสฺสิโกฯ

[50]

‘‘เอโส หิ สงฺฆรตโน, สุปฺปฏิปนฺโน อนุตฺตโร;

สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา’’ติฯ

ตตฺถ วิชฺชุลฏฺฐีวาติ ฆนภาเวน สณฺฐิตา วิชฺชุลตา วิยฯ จนฺโทว คหปูริโตติ ปริเวสคหปริกฺขิโต ปุณฺณจนฺโท วิยฯ ธมฺมตฬากํ มาปยิตฺวาติ ปริยตฺติธมฺมตฬากํ มาปยิตฺวาฯ สีลํ ทตฺวา วิเลปนนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลสงฺขาตํ จิตฺตสนฺตติวิภูสนตฺถํ วิเลปนํ ทตฺวา ธมฺมทุสฺสํ นิวาเสตฺวาติ หิโรตฺตปฺปธมฺมสงฺขาตํ สาฏกยุคํ นิวาเสตฺวาฯ ธมฺมมาลํ วิภชฺชิยาติ สตฺตตฺติํสโพธิปกฺขิยธมฺมกุสุมมาลํ วิภชิตฺวาฯ วิทหิตฺวาติ อตฺโถฯ

ธมฺมวิมลมาทาสนฺติ วิมลํ โสตาปตฺติมคฺคสงฺขาตํ อาทาสํ สาวชฺชานวชฺชกุสลากุสลธมฺมสลฺลกฺขณตฺถํ มหาชนสฺส ธมฺมตฬากตีเร ธมฺมาทาสํ ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ มหาชเนติ มหาชนสฺสฯ เกจีติ เย เกจิฯ นิพฺพานํ ปตฺเถนฺตาติ สพฺพากุสลมลวิลยกรํ อมตมสงฺขตมนีติกํ ปรมสนฺตํ อจฺจุติรสํ นิพฺพานํ ปตฺเถนฺตา วิจรนฺติฯ

เต อิมํ อลงฺการํ วุตฺตปฺปการํ มยา ทสฺสิตํ ปสฺสนฺตูติ อตฺโถฯ ‘‘นิพฺพานมภิปตฺเถนฺตา, ปสฺสนฺตุ มํ อลงฺกร’’นฺติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ อลงฺกรนฺติ รสฺสํ กตฺวา วุตฺตํฯ

สีลกญฺจุกํ ทตฺวานาติ ปญฺจสีลทสสีลจตุปาริสุทฺธิสีลมยํ กญฺจุกํ ทตฺวาฯ ฌานกวจวมฺมิตนฺติ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานกวจพนฺธํ พนฺธิตฺวาฯ ธมฺมจมฺมํ ปารุปิตฺวาติ สติสมฺปชญฺญสงฺขาตธมฺมจมฺมํ ปารุปิตฺวาฯ ทตฺวา สนฺนาหมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วีริยสนฺนาหํ ทตฺวาติ อตฺโถฯ สติผลกํ ทตฺวานาติ ราคาทิโทสาริปาปนิวารณตฺถํ จตุสติปฏฺฐานผลกนิวารณํ ทตฺวาฯ ติขิณํ ญาณกุนฺติมนฺติ ปฏิเวธสมตฺถํ ติขิณวิปสฺสนาญาณกุนฺตวนฺตํ, วิปสฺสนาญาณนิสิตกุนฺตวรนฺติ อตฺโถ, กิเลสพลนิธนกรสมตฺถํ วา โยคาวจรโยธวรํ ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ ธมฺมขคฺควรํ ทตฺวาติ ตสฺส โยคาวจรสฺส วีริยุปลตลนิสิตธารํ มคฺคปญฺญาวรขคฺคํ ทตฺวาฯ สีลสํสคฺคมทฺทนนฺติ อริยํ โลกุตฺตรสีลํ กิเลสสํสคฺคมทฺทนตฺถาย, กิเลสนิฆาตนตฺถายาติ อตฺโถฯ

เตวิชฺชาภูสนํ ทตฺวาติ เตวิชฺชามยํ วิภูสนํ ทตฺวาฯ อาเวฬํ จตุโร ผเลติ จตฺตาริ ผลานิ วฏํสกํ กตฺวาฯ ฉฬภิญฺญาภรณนฺติ อาภรณตฺถาย อลงฺการกรณตฺถาย ฉ อภิญฺญาโย ทตฺวาฯ ธมฺมปุปฺผปิฬนฺธนนฺติ นวโลกุตฺตรธมฺมสงฺขาตํ กุสุมมาลํ กตฺวาฯ สทฺธมฺมปณฺฑรจฺฉตฺตํ, ทตฺวา ปาปนิวารณนฺติ อจฺจนฺตวิสุทฺธํ วิมุตฺติเสตจฺฉตฺตํ สพฺพากุสลาตปนิวารณํ ทตฺวาฯ มาปยิตฺวาภยํ ปุปฺผนฺติ อภยปุรคามินํ อฏฺฐงฺคิกมคฺคํ ปุปฺผํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

กสฺสโป กิร ภควา กาสิรฏฺเฐ เสตพฺยนคเร เสตพฺยุยฺยาเน ปรินิพฺพายิฯ ธาตุโย กิรสฺส น วิกิริํสุฯ สกลชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา เอเกกํ สุวณฺณิฏฺฐกํ โกฏิอคฺฆนกํ รตนวิจิตฺตํ พหิจินนตฺถํ เอเกกํ อฑฺฒโกฏิอคฺฆนกํ อพฺภนฺตรปูรณตฺถํ มโนสิลาย มตฺติกากิจฺจํ เตเลน อุทกกิจฺจํ กโรนฺโต โยชนุพฺเพธํ ถูปมกํสุฯ

‘‘กสฺสโปปิ ภควา กตกิจฺโจ, สพฺพสตฺตหิตเมว กโรนฺโต;

กาสิราชนคเร มิคทาเย, โลกนนฺทนกโร นิวสี’’ติฯ

เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติฯ

อิติ มธุรตฺถวิลาสินิยา พุทฺธวํส-อฏฺฐกถาย

กสฺสปพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เอตฺตาวตา จตุวีสติยา พุทฺธานํ พุทฺธวํสวณฺณนา

สพฺพากาเรน นิฏฺฐิตาฯ

27. โคตมพุทฺธวํสวณฺณนา

ทูเรนิทานกถา

‘‘อิทานิ ยสฺมา อมฺหากํ, พุทฺธวํสสฺส วณฺณนา;

อนุกฺกเมน สมฺปตฺตา, ตสฺมายํ ตสฺส วณฺณนา’’ฯ

ตตฺถ อมฺหากํ โพธิสตฺโต ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก อธิการํ กโรนฺโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อาคโตฯ กสฺสปสฺส ปน ภควโต โอรภาเค ฐเปตฺวา อิมํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อญฺโญ พุทฺโธ นาม นตฺถิฯ อิติ ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรโณ ปน โพธิสตฺโต เยเนน –

‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;

ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;

อฏฺฐธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตี’’ติฯ (พุ. วํ. 2.59) –