24. กกุสนฺธพุทฺธวํสวณฺณนา

เวสฺสภุมฺหิ สยมฺภุมฺหิ ปรินิพฺพุเต ตสฺมิํ ปน กปฺเป อติกฺกนฺเต เอกูนตฺติํสกปฺเปสุ ชินทิวสกรา นุปฺปชฺชิํสุฯ อิมสฺมิํ ปน ภทฺทกปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา นิพฺพตฺติํสุฯ กตเม จตฺตาโร? กกุสนฺโธ โกณาคมโน กสฺสโป อมฺหากํ พุทฺโธติฯ เมตฺเตยฺโย ปน ภควา อุปฺปชฺชิสฺสติฯ เอวมยํ กปฺโป ปญฺจหิ พุทฺธุปฺปาเทหิ ปฏิมณฺฑิตตฺตา ภทฺทกปฺโปติ ภควตา วณฺณิโตฯ ตตฺถ กกุสนฺโธ นาม ภควา ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา เขมวตีนคเร เขมงฺกรสฺส นาม รญฺโญ อตฺถธมฺมานุสาสกสฺส อคฺคิทตฺตสฺส นาม ปุโรหิตสฺส อคฺคมเหสิยา วิสาขาย นาม พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ ยทา ปน ขตฺติยา พฺราหฺมเณ สกฺกโรนฺติ ครุกโรนฺติ มาเนนฺติ ปูเชนฺติ, ตทา โพธิสตฺตา พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺตนฺติฯ

ยทา ปน พฺราหฺมณา ขตฺติเย สกฺกโรนฺติ ครุกโรนฺติ มาเนนฺติ ปูเชนฺติ, ตทา ขตฺติยกุเล อุปฺปชฺชนฺติฯ ตทา กิร พฺราหฺมณา ขตฺติเยหิ สกฺกรียนฺติ ครุกรียนฺติ, ตสฺมา สจฺจสนฺโธ กกุสนฺโธ โพธิสตฺโต วิภวสิริสมุทเยนากุเล อนากุเล พฺราหฺมณกุเล ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทนฺโต กมฺปยนฺโต อุทปาทิฯ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการานิ ปาฏิหาริยานิ นิพฺพตฺติํสุฯ ตโต ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน เขมวตุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต สุวณฺณลตาโต อคฺคิชาโล วิย นิกฺขมิฯ โส จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ ตสฺส กิร กามกามวณฺณกามสุทฺธินามกา ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ โรจินีพฺราหฺมณีปมุขานิ ติํส อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ

โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา โรจินิยา พฺราหฺมณิยา อนุตฺตเร อุตฺตเร นาม กุมาเร อุปฺปนฺเน ปยุตฺเตน อาชญฺญรเถน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ จตฺตาลีสสหสฺสานิ อนุปพฺพชิํสุฯ

โส เตหิ ปริวุโต อฏฺฐ มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย สุจิรินฺธนิคเม วชิรินฺธพฺราหฺมณสฺส ธีตาย ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา ขทิรวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย สุภทฺเทน นาม ยวปาลเกน อุปนีตา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา สิรีสโพธิํ ปาฏลิยา วุตฺตปฺปมาณํ ทิพฺพคนฺธํ อุปวายมานํ อุปคนฺตฺวา จตุตฺติํสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา สมฺโพธิํ ปตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา อตฺตนา สห ปพฺพชิตานํ จตฺตาลีสาย ภิกฺขุสหสฺสานํ สจฺจปฺปฏิเวธสมตฺถตํ ทิสฺวา เอกาเหเนว มกิลนครสมีเป สมฺภูตํ อิสิปตนํ นาม มิคทายํ ปวิสิตฺวา เตสํ มชฺฌคโต ภควา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ ตทา จตฺตาลีสาย โกฏิสหสฺสานํ ปฐโม ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ

ปุน กณฺณกุชฺชนครทฺวาเร มหาสาลรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา ติํสโกฏิสหสฺสานํ ธมฺมจกฺขุํ อุปฺปาเทสิ, โส ทุติโย อภิสมโย อโหสิฯ ยทา ปน เขมวตีนครสฺสาวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ เทวายตเน อภิมตนรเทโว นรเทโว นาม ยกฺโข ทิสฺสมานมนุสฺสสรีโร หุตฺวา กนฺตารมชฺเฌ เอกสฺส กมลกุวลยุปฺปลสมลงฺกตสลิลสีตลสฺส ปรมมธุรสิสิรวาริโน สพฺพชนสุรภิรมสฺส สรสฺส สมีเป ฐตฺวา กมลกุวลยกลฺลหาราทีหิ สตฺเต อุปลาเปตฺวา มนุสฺเส ขาทติ ฯ ตสฺมิํ มคฺเค ปจฺฉินฺเน ชนสมฺปาตรหิเต มหาอฏวิํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ สมฺปตฺเต สตฺเต ขาทติฯ โส โลกวิสฺสุโต มหากนฺตารมคฺโค อโหสิฯ อุภโตกนฺตารทฺวาเร กิร มหาชนกาโย สนฺนิปติตฺวา กนฺตารนิตฺถรณตฺถาย อฏฺฐาสิฯ อถ วิคตภวพนฺโธ กกุสนฺโธ สตฺถา เอกทิวสํ ปจฺจูสสมเย มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย โลกํ โวโลเกนฺโต ญาณชาลสฺส อนฺโตคตํ ตํ มเหสกฺขํ นรเทวยกฺขํ ตญฺจ ชนสมูหมทฺทสฯ ทิสฺวา จ ปน คคนตเลน คนฺตฺวา ตสฺส ชนกายสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ภควา อเนกวิหิตํ ปาฏิหาริยํ กโรนฺโต ตสฺส นรเทวยกฺขสฺส ภวเน โอตริตฺวา ตสฺส มงฺคลปลฺลงฺเก นิสีทิฯ

อถ โข โส มนุสฺสภกฺโข ยกฺโข ฉพฺพณฺณรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺตํ อินฺทธนุปริวุตมิว ทิวสกรํ มุนิทิวสกรํ ปวนปเถนาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา – ‘‘ทสพโล มมานุกมฺปาย อิธาคจฺฉตี’’ติ ปสนฺนหทโย อตฺตโน ปริวารยกฺเขหิ สทฺธิํ อเนกมิคคณวนฺตํ หิมวนฺตํ คนฺตฺวา นานาวณฺณคนฺธานิ ชลชถลชานิ กุสุมานิ ปรมมโนรมานิ สุคนฺธคนฺเธ สมาหริตฺวา อตฺตโน ปลฺลงฺเก นิสินฺนํ วิคตรนฺธํ กกุสนฺธํ โลกนายกํ มาลาคนฺธวิเลปนาทีหิ ปูชยิตฺวา ถุติสงฺคีตานิ ปวตฺเตนฺโต สิรสิ อญฺชลิํ กตฺวา นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ ตโต มนุสฺสา ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปสนฺนหทยา สมาคมฺม ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา นมสฺสมานา อฏฺฐํสุฯ อถ อปฺปฏิสนฺโธ กกุสนฺโธ ภควา อภิปูชิตนรเทวยกฺขํ นรเทวยกฺขํ กมฺมผลสมฺพนฺธทสฺสเนน สมุตฺเตเชตฺวา นิรยกถาย สนฺตาเสตฺวา จตุสจฺจกถํ กเถสิ, ตทา อปริมิตานํ สตฺตานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, อยํ ตติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1]

‘‘เวสฺสภุสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;

กกุสนฺโธ นาม นาเมน, อปฺปเมยฺโย ทุราสโทฯ

[2]

‘‘อุคฺฆาเฏตฺวา สพฺพภวํ, จริยาย ปารมิํ คโต;

สีโหว ปญฺชรํ เภตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํฯ

[3]

‘‘ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺเต, กกุสนฺเธ โลกนายเก;

จตฺตาลีสโกฏิสหสฺสานํ, ธมฺมาภิสมโย อหุฯ

[4]

‘‘อนฺตลิกฺขมฺหิ อากาเส, ยมกํ กตฺวา วิกุพฺพนํ;

ติํสโกฏิสหสฺสานํ, โพเธสิ เทวมานุเสฯ

[5]

‘‘นรเทวสฺส ยกฺขสฺส, จตุสจฺจปฺปกาสเน;

ธมฺมาภิสมโย ตสฺส, คณนาโต อสงฺขิโย’’ติฯ

ตตฺถ อุคฺฆาเฏตฺวาติ สมูหนิตฺวาฯ สพฺพภวนฺติ สพฺพํ นววิธํ ภวํ, ภวุปฺปตฺตินิมิตฺตํ กมฺมนฺติ อตฺโถฯ จริยาย ปารมิํ คโตติ สพฺพปารมีนํ ปูรณวเสน ปารํ คโตฯ สีโหว ปญฺชรํ เภตฺวาติ สีโห วิย ปญฺชรํ มุนิกุญฺชโร ภวปญฺชรํ วินาเสตฺวาติ อตฺโถฯ กกุสนฺธสฺส วิทฺธสฺตภวพนฺธนสฺส เอโกว สาวกสนฺนิปาโต อโหสิฯ กณฺณกุชฺชนคเร อิสิปตเน มิคทาเย อตฺตนา สห ปพฺพชิเตหิ จตฺตาลีสาย อรหนฺตสหสฺเสหิ ปริวุโต มาฆปุณฺณมายํ ภควา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิฯ เตน วุตฺตํ –

[6]

‘‘กกุสนฺธสฺส ภควโต, เอโก อาสิ สมาคโม;

ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํฯ

[7]

‘‘จตฺตาลีสสหสฺสานํ, ตทา อาสิ สมาคโม;

ทนฺตภูมิมนุปฺปตฺตานํ, อาสวาริคณกฺขยา’’ติฯ

ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต เขโม นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ปตฺตจีวรํ มหาทานํ ทตฺวา อญฺชนาทีนิ สพฺพเภสชฺชานิ จ อทาสิฯ อญฺญญฺจ สมณปริกฺขารํ ทตฺวา ตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนหทโย หุตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิฯ โส ปน สตฺถา – ‘‘อนาคเต อิมสฺมิํเยว กปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[8]

‘‘อหํ เตน สมเยน, เขโม นามาสิ ขตฺติโย;

ตถาคเต ชินปุตฺเต, ทานํ ทตฺวา อนปฺปกํฯ

[9]

‘‘ปตฺตญฺจ จีวรํ ทตฺวา, อญฺชนํ มธุลฏฺฐิกํ;

อิเมตํ ปตฺถิตํ สพฺพํ, ปฏิยาเทมิ วรํ วรํฯ

[10]

‘‘โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, กกุสนฺโธ วินายโก;

อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ

[11]

‘‘อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา…เป.… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ

[13]

‘‘นครํ เขมวตี นาม, เขโม นามาสหํ ตทา;

สพฺพญฺญุตํ คเวสนฺโต, ปพฺพชิํ ตสฺส สนฺติเก’’ติฯ

ตตฺถ อญฺชนํ ปากฏเมวฯ มธุลฏฺฐิกนฺติ ยฏฺฐิมธุกํฯ อิเมตนฺติ อิมํ เอตํฯ ปตฺถิตนฺติ อิจฺฉิตํฯ ปฏิยาเทมีติ ทชฺชามิ, อทาสินฺติ อตฺโถฯ วรํ วรนฺติ เสฏฺฐํ เสฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ยเทตํ ปตฺถิต’’นฺติปิ ปาโฐ, ตสฺส ยํ อิจฺฉติ, เอตํ สพฺพํ อทาสินฺติ อตฺโถฯ อยํ สุนฺทรตโรฯ

ตสฺส ปน อทนฺธสฺส กกุสนฺธสฺส ภควโต เขมํ นาม นครํ อโหสิฯ

อคฺคิทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, วิสาขา นาม พฺราหฺมณี มาตา, วิธุโร จ สญฺชีโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, พุทฺธิโช นามุปฏฺฐาโก, สามา จ จมฺปา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, มหาสิรีสรุกฺโข โพธิ, สรีรํ จตฺตาลีสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สมนฺตา ทสโยชนานิ สรีรปฺปภา นิจฺฉรติ , จตฺตาลีสวสฺสสหสฺสานิ อายุ, ภริยา ปนสฺส โรจินี นาม พฺราหฺมณี, อุตฺตโร นาม ปุตฺโต, อาชญฺญรเถน นิกฺขมิฯ เตน วุตฺตํ –

[14]

‘‘พฺราหฺมโณ อคฺคิทตฺโต จ, อาสิ พุทฺธสฺส โส ปิตา;

วิสาขา นาม ชนิกา, กกุสนฺธสฺส สตฺถุโนฯ

[15]

‘‘วสเต ตตฺถ เขเม ปุเร, สมฺพุทฺธสฺส มหากุลํ;

นรานํ ปวรํ เสฏฺฐํ, ชาติมนฺตํ มหายสํฯ

[20]

‘‘วิธุโร จ สญฺชีโว จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;

พุทฺธิโช นามุปฏฺฐาโก, กกุสนฺธสฺส สตฺถุโนฯ

[21]

‘‘สามา จ จมฺปานามา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;

โพธิ ตสฺส ภควโต, สิรีโสติ ปวุจฺจติฯ

[23]

‘‘จตฺตาลีสรตนานิ, อจฺจุคฺคโต มหามุนิ;

กนกปฺปภา นิจฺฉรติ, สมนฺตา ทสโยชนํฯ

[24]

‘‘จตฺตาลีสวสฺสสหสฺสานิ, อายุ ตสฺส มเหสิโน;

ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ

[25]

‘‘ธมฺมาปณํ ปสาเรตฺวา, นรนารีนํ สเทวเก;

นทิตฺวา สีหนาทํว, นิพฺพุโต โส สสาวโกฯ

[26]

‘‘อฏฺฐงฺควจนสมฺปนฺโน, อจฺฉิทฺทานิ นิรนฺตรํ;

สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา’’ติฯ

ตตฺถ วสเต ตตฺถ เขเม ปุเรติ อยํ คาถา กกุสนฺธสฺส ชาตนครสนฺทสฺสนตฺถํ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ มหากุลนฺติ อุทิโตทิตํ ภควโต ปิตุกุลํฯ นรานํ ปวรํ เสฏฺฐนฺติ ชาติวเสน สพฺพมนุสฺสานํ ปวรํ เสฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ ชาติมนฺตนฺติ อภิชาติวนฺตํ, อุตฺตมาภิชาตํฯ มหายสนฺติ มหาปริวารํ, กิํ ตํ พุทฺธสฺส มหากุลํ? ตตฺถ มหากุลํ เขเม ปุเร วสเตติปเทน สมฺพนฺโธ ทฏฺฐพฺโพฯ

สมนฺตา ทสโยชนนฺติ สมนฺตโต ทส โยชนานิ ผริตฺวา นิจฺจกาลํ สรีรโต นิกฺขมิตฺวา สุวณฺณวณฺณา ปภา นิจฺฉรตีติ อตฺโถฯ

ธมฺมาปณนฺติ ธมฺมสงฺขาตํ อาปณํฯ ปสาเรตฺวาติ ภณฺฑวิกฺกิณนตฺถํ นานาภณฺฑสมิทฺธมาปณํ วิย ธมฺมาปณํ ปสาเรตฺวาติ อตฺโถฯ นรนารีนนฺติ เวเนยฺยนรนารีนํ ฌานสมาปตฺติมคฺคผลรตนวิเสสาธิคมตฺถายฯ สีหนาทํ วาติ สีหนาทํ วิย, อภยนาทํ นทิตฺวาฯ อฏฺฐงฺควจนสมฺปนฺโนติ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตสโร สตฺถาฯ อจฺฉิทฺทานีติ ฉิทฺทาทิภาวรหิตานิ สีลานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิฯ อถ วา อจฺฉิทฺทานิ อวิวรานิ สาวกยุคฬาทีนิฯ นิรนฺตรนฺติ สตตํ สพฺพกาลํฯ สพฺพํ ตมนฺตรหิตนฺติ สตฺถา จ สาวกยุคฬาทีนิ จ ตํ สพฺพํ มุนิภาวมุปคนฺตฺวา อทสฺสนภาวมุปคตนฺติ อตฺโถฯ

‘‘อเปตพนฺโธ กกุสนฺธพุทฺโธ, อทนฺธปญฺโญ คตสพฺพรนฺโธ;

ติโลกสนฺโธ กิร สจฺจสนฺโธ, เขเม ปเน วาสมกปฺปยิตฺถ’’ฯ

เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติฯ

กกุสนฺธพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต พาวีสติโม พุทฺธวํโสฯ

25. โกณาคมนพุทฺธวํสวณฺณนา

กกุสนฺธสฺส ปน ภควโต อปรภาเค ตสฺส สาสเน จ อนฺตรหิเต สตฺเตสุ ติํสวสฺสสหสฺสายุเกสุ ชาเตสุ ปรหิตโกณาคมโน โกณาคมโน นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิฯ อถ วา กนกาคมนโต โกณาคมโน นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิฯ ตตฺถ ก-การสฺส โกอาเทสํ กตฺวา น-การสฺส ณาเทสํ กตฺวา เอกสฺส ก-การสฺส โลปํ กตฺวา นิรุตฺตินเยน กนกสฺส กนกาทิอาภรณสฺส อาคมนํ ปวสฺสนํ ยสฺส ภควโต อุปฺปนฺนกาเล โส โกณาคมโน นามฯ เอตฺถ ปน อายุ อนุปุพฺเพน ปริหีนสทิสํ กตํ, น เอวํ ปริหีนํ, ปุน วฑฺฒิตฺวา ปริหีนนฺติ เวทิตพฺพํฯ กถํ? อิมสฺมิํเยว กปฺเป กกุสนฺโธ ภควา จตฺตาลีสวสฺสสหสฺสายุกกาเล นิพฺพตฺโต, ตํ ปน อายุ ปริหายมานํ ทสวสฺสกาลํ ปตฺวา ปุน อสงฺเขฺยยฺยํ ปตฺวา ตโต ปริหายมานํ ติํสวสฺสสหสฺสายุกกาเล ฐิตํ, ตทา โกณาคมโน ภควา โลเก อุปฺปนฺโนติ เวทิตพฺโพฯ

โสปิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา โสภวตีนคเร ยญฺญทตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส ภริยาย รูปาทีหิ คุเณหิ อนุตฺตราย อุตฺตราย นาม พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน สุภวตีอุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ ชายมาเน ปน ตสฺมิํ สกลชมฺพุทีเป เทโว กนกวสฺสํ วสฺสิฯ เตนสฺส กนกาคมนการณตฺตา ‘‘กนกาคมโน’’ติ นามมกํสุฯ ตํ ปนสฺส นามํ อนุกฺกเมน ปริณมมานํ โกณาคมโน’’ติ ชาตํฯ โส ปน ตีณิ วสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ ตุสิต-สนฺตุสิต-สนฺตุฏฺฐนามกา ปนสฺส ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ รุจิคตฺตาพฺราหฺมณีปมุขานิ โสฬส อิตฺถิสหสฺสานิ อเหสุํฯ

โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา รุจิคตฺตาย พฺราหฺมณิยา สตฺถวาเห นาม ปุตฺเต อุปฺปนฺเน หตฺถิกฺขนฺธวรคโต หตฺถิยาเนน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ ติํสปุริสสหสฺสานิ อนุปพฺพชิํสุฯ โส เตหิ ปริวุโต ฉ มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมายํ อคฺคิโสนพฺราหฺมณสฺส ธีตาย อคฺคิโสนพฺราหฺมณกุมาริยา ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา ขทิรวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย ชฏาตินฺทุเกน นาม ยวปาเลน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา อุทุมฺพรโพธิํ ปุณฺฑรีเก วุตฺตปฺปมาณํ ผลวิภูติสมฺปนฺนํ ทกฺขิณโต อุปคนฺตฺวา วีสติหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา มารพลํ วิทฺธํเสตฺวา ทสพลญาณานิ ปฏิลภิตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา อตฺตนา สห ปพฺพชิตานํ ติํสภิกฺขุสหสฺสานํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ ทิสฺวา คคนปเถน คนฺตฺวา สุทสฺสนนครสมีเป อิสิปตเน มิคทาเย โอตริตฺวา เตสํ มชฺฌคโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ตทา ติํสโกฏิสหสฺสานํ ปฐมาภิสมโย อโหสิฯ

ปุน สุนฺทรนครทฺวาเร มหาสาลรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา วีสติโกฏิสหสฺสานํ ธมฺมามตํ ปาเยสิ, โส ทุติโย อภิสมโย อโหสิฯ