23. เวสฺสภูพุทฺธวํสวณฺณนา

สิขิสฺส ปน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อปรภาเค อนฺตรหิเต ตสฺส สาสเน สตฺตติวสฺสสหสฺสายุกา มนุสฺสา อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา ทสวสฺสายุกา อเหสุํฯ ปุน วฑฺฒิตฺวา อปริมิตายุกา หุตฺวา อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา สฏฺฐิวสฺสสหสฺสายุกา อเหสุํฯ ตทา วิชิตมโนภู สพฺพโลกาภิภู สยมฺภู เวสฺสภู นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิฯ โส ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา อโนมนคเร สุปฺปตีตสฺส สุปฺปตีตสฺส นาม รญฺโญ อคฺคมเหสิยา สีลวติยา ยสวติยา นาม กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ โส ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อนุปมุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ ชายมาโนว ชนํ โตเสนฺโต วสภนาทํ นทิฯ ตสฺมา วสภนาทเหตุตฺตา ตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘เวสฺสภู’’ติ นามมกํสุ ฯ โส ฉพฺพสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ รุจิ-สุรุจิ-รติวฑฺฒนนามกา ตโย ปาสาทา ตสฺส อเหสุํฯ สุจิตฺตาเทวิปฺปมุขานิ ติํส อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ

โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สุจิตฺตาย นาม เทวิยา สุปฺปพุทฺเธ นาม กุมาเร อุปฺปนฺเน สุวณฺณสิวิกาย อุยฺยานทสฺสนตฺถาย คนฺตฺวา เทวทตฺตานิ กาสายานิ คเหตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ สตฺตตฺติํสสหสฺสานิ อนุปพฺพชิํสุฯ อถ โส เตหิ ปริวุโต ฉ มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย สุจิตฺตนิคเม สนฺทิสฺสมานสรีราย สิริวฑฺฒนาย นาม ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย นรินฺทนาคราเชน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา สาลโพธิํ ปทกฺขิณโต อุปาคมิฯ ตสฺสาปิ สาลสฺส ตเทว ปาฏลิยา ปมาณเมว ปมาณํ อโหสิฯ ตเถว ปุปฺผผลสิริวิภโว เวทิตพฺโพฯ โส สาลมูลมุปคนฺตฺวา จตฺตาลีสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา วิคตนีวรณํ สพฺพกามมทาวรณํ อนาวรณญาณํ ปฏิลภิตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ ตตฺเถว วีตินาเมตฺวา อตฺตโน กนิฏฺฐภาติกสฺส โสณกุมารสฺส อุตฺตรกุมารสฺส จ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ ทิสฺวา เทวปเถน คนฺตฺวา อโนมนครสมีเป อรุณุยฺยาเน โอตริตฺวา อุยฺยานปาเลน กุมาเร ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ สปริวารานํ มชฺเฌ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ ตทา อสีติยา โกฏิสหสฺสานํ ปฐโม อภิสมโย อโหสิฯ

ปุน ชนปทจาริกํ จรนฺโต ภควา ตตฺถ ตตฺถ ธมฺมํ เทเสนฺโต สตฺตติยา โกฏิสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, โส ทุติโย อภิสมโย อโหสิฯ อโนมนคเรเยว ทิฏฺฐิชาลํ ภินฺทนฺโต ติตฺถิยมานทฺธชํ ปาเตนฺโต มานมทํ วิทฺธํเสนฺโต ธมฺมทฺธชํ สมุสฺสยนฺโต นวุติโยชนวิตฺถตาย มนุสฺสปริสาย ปริมาณรหิตาย เทวปริสาย ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา เทวมนุสฺเส ปสาเทตฺวา สฏฺฐิโกฏิโย ธมฺมามเตน ตปฺเปสิ, โส ตติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1]

‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล;

เวสฺสภู นาม นาเมน, โลเก อุปฺปชฺชิ นายโกฯ

[2]

‘‘อาทิตฺตํ วต ราคคฺคิ, ตณฺหานํ วิชิตํ ตทา;

นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํฯ

[3]

‘‘ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺเต, เวสฺสภูโลกนายเก;

อสีติโกฏิสหสฺสานํ, ปฐมาภิสมโย อหุฯ

[4]

‘‘ปกฺกนฺเต จาริกํ รฏฺเฐ, โลกเชฏฺเฐ นราสเภ;

สตฺตติโกฏิสหสฺสานํ, ทุติยาภิสมโย อหุฯ

[5]

‘‘มหาทิฏฺฐิํ วิโนเทนฺโต, ปาฏิเหรํ กโรติ โส;

สมาคตา นรมรู, ทสสหสฺสี สเทวเกฯ

[6]

‘‘มหาอจฺฉริยํ ทิสฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;

เทวา เจว มนุสฺสา จ, พุชฺฌเร สฏฺฐิโกฏิโย’’ติฯ

ตตฺถ อาทิตฺตนฺติ สกลมิทํ โลกตฺตยํ สมฺปทิตฺตํฯ ราคคฺคีติ ราเคนฯ ตณฺหานํ วิชิตนฺติ ตณฺหานํ วิชิตํ รฏฺฐํ วสวตฺติฏฺฐานนฺติ เอวํ ญตฺวาติ อตฺโถฯ นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวาติ หตฺถี วิย ปูติลตาพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา สมฺโพธิํ ปตฺโต อธิคโตฯ ทสสหสฺสีติ ทสสหสฺสิยํฯ สเทวเกติ สเทวเก โลเกฯ พุชฺฌเรติ พุชฺฌิํสุฯ

โสณุตฺตรานํ ปน ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ สมาคเม ปพฺพชิตานํ อสีติยา อรหนฺตสหสฺสานํ มชฺเฌ มาฆปุณฺณมายํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิฯ ยทา ปน เวสฺสภุนา สพฺพโลกาภิภุนา สห ปพฺพชิตา สตฺตตฺติํสสหสฺสสงฺขา ภิกฺขู คณโต โอหีนสมเย ปกฺกนฺตา, เต เวสฺสภุสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธมฺมจกฺกปฺปวตฺติํ สุตฺวา โสเรยฺยํ นาม นครํ อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ อทฺทสํสุฯ เตสํ ภควา ธมฺมํ เทเสตฺวา สพฺเพว เต เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตาย ปริสาย ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ

ยทา ปน นาริวาหนนคเร อุปสนฺโต นาม ราชปุตฺโต รชฺชํ กาเรสิ, ตสฺสานุกมฺปาย ภควา ตตฺถ อคมาสิ, โสปิ ภควโต อาคมนํ สุตฺวา สปริวาโร ภควโต ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ทตฺวา ตสฺส ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนหทโย ปพฺพชิฯ

ตํ สฏฺฐิสหสฺสสงฺขา ปุริสา อนุปพฺพชิํสุฯ เต เตน สทฺธิํ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ โส เตหิ ปริวุโต เวสฺสภู ภควา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[7]

‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, เวสฺสภุสฺส มเหสิโน;

ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํฯ

[8]

‘‘อสีติภิกฺขุสหสฺสานํ, ปฐโม อาสิ สมาคโม;

สตฺตติภิกฺขุสหสฺสานํ, ทุติโย อาสิ สมาคโมฯ

[9]

‘‘สฏฺฐิภิกฺขุสหสฺสานํ , ตติโย อาสิ สมาคโม;

ชราทิภยตีตานํ, โอรสานํ มเหสิโน’’ติฯ

ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต สรภวตีนคเร ปรมปิยทสฺสโน สุทสฺสโน นาม ราชา หุตฺวา เวสฺสภุมฺหิ โลกนายเก สรภนครมุปคเต ตสฺส ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนหทโย ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ ชลชามลาวิกลกมลมกุลสทิสมญฺชลิํ สิรสิ กตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส สจีวรํ มหาทานํ ทตฺวา ตตฺเถว ภควโต นิวาสตฺถาย คนฺธกุฏิํ กตฺวา ตํ ปริกฺขิปิตฺวา วิหารสหสฺสํ กาเรตฺวา สพฺพญฺจ วิภวชาตํ ภควโต สาสเน ปริจฺจชิตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อาจารคุณสมฺปนฺโน เตรสธุตคุเณสุ นิรโต โพธิสมฺภารปริเยสนาย รโต พุทฺธสาสนาภิรโต วิหาสิฯ โสปิ ตํ ภควา พฺยากาสิ – ‘‘อนาคเต อิโต เอกตฺติํสกปฺเป อยํ โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติฯ เตน วุตฺตํ –

[10]

‘‘อหํ เตน สมเยน, สุทสฺสโน นาม ขตฺติโย;

นิมนฺเตตฺวา มหาวีรํ, ทานํ ทตฺวา มหารหํ;

อนฺนปาเนน วตฺเถน, สสงฺฆํ ชินปูชยิํฯ

[11]

‘‘ตสฺส พุทฺธสฺส อสมสฺส, จกฺกํ วตฺติตมุตฺตมํ;

สุตฺวาน ปณิตํ ธมฺมํ, ปพฺพชฺชมภิโรจยิํฯ

[12]

‘‘มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโต;

ปพฺพชฺชํ คุณสมฺปนฺนํ, ปพฺพชิํ ชินสนฺติเกฯ

[13]

‘‘อาจารคุณสมฺปนฺโน, วตฺตสีลสมาหิโต;

สพฺพญฺญุตํ คเวสนฺโต, รมามิ ชินสาสเนฯ

[14]

‘‘สทฺธาปีติํ อุปคนฺตฺวา, พุทฺธํ วนฺทามิ สตฺถรํ;

ปีติ อุปฺปชฺชติ มยฺหํ, โพธิยาเยว การณาฯ

[15]

‘‘อนิวตฺตมานสํ ญตฺวา, สมฺพุทฺโธ เอตทพฺรวิ;

เอกตฺติํเส อิโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ

[16]

‘‘อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา…เป.… เหสฺสาม สมฺมุขํ อิมํฯ

[17]

‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยิํ;

อุตฺตริํ วตมธิฏฺฐาสิํ, ทสปารมิปูริยา’’ติฯ

ตตฺถ จกฺกํ วตฺติตนฺติ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํฯ ปณีตํ ธมฺมนฺติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํฯ ปพฺพชฺชํ คุณสมฺปนฺนนฺติ ญตฺวา ปพฺพชินฺติ อตฺโถฯ วตฺตสีลสมาหิโตติ วตฺเตสุ จ สีเลสุ จ สมาหิโตฯ เตสํ เตสํ ปูรเณ สมาหิโตติ อตฺโถฯ รมามีติ อภิรมิํฯ สทฺธาปีตินฺติ สทฺธญฺจ ปีติญฺจ อุปคนฺตฺวาฯ วนฺทามีติ อภิวนฺทิํ, อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ สตฺถรนฺติ สตฺถารํฯ อนิวตฺตมานสนฺติ อโนสกฺกิยมานมานสํฯ

ตสฺส ปน ภควโต อโนมํ นาม นครํ อโหสิฯ สุปฺปตีโต นามสฺส ปิตา ขตฺติโย, ยสวตี นาม มาตา, โสโณ จ อุตฺตโร จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อุปสนฺโต นามุปฏฺฐาโก, รามา จ สมาลา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, สาลรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺฐิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิฯ สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิ อายุ, สุจิตฺตา นามสฺส ภริยา, สุปฺปพุทฺโธ นามสฺส ปุตฺโต, สุวณฺณสิวิกาย นิกฺขมิฯ เตน วุตฺตํ –

[18]

‘‘อโนมํ นาม นครํ, สุปฺปตีโต นาม ขตฺติโย;

มาตา ยสวตี นาม, เวสฺสภุสฺส มเหสิโนฯ

[23]

‘‘โสโณ จ อุตฺตโร เจว, อเหสุํ อคฺคสาวกา;

อุปสนฺโต นามุปฏฺฐาโก, เวสฺสภุสฺส มเหสิโนฯ

[24]

‘‘รามา เจว สมาลา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;

โพธิ ตสฺส ภควโต, มหาสาโลติ วุจฺจติฯ

[25]

‘‘โสตฺถิโก เจว รมฺโม จ, อเหสุํ อคฺคุปฏฺฐกา;

โคตมี สิริมา เจว, อเหสุํ อคฺคุปฏฺฐิกาฯ

[26]

‘‘สฏฺฐิรตนมุพฺเพโธ, เหมยูปสมูปโม;

กายา นิจฺฉรตี รสฺมิ, รตฺติํว ปพฺพเต สิขีฯ

[27]

‘‘สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิ, อายุ ตสฺส มเหสิโน;

ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส, ตาเรสิ, ชนตํ พหุํฯ

[28]

‘‘ธมฺมํ วิตฺถาริกํ กตฺวา, วิภชิตฺวา มหาชนํ;

ธมฺมนาวํ ฐเปตฺวาน, นิพฺพุโต โส สสาวโกฯ

[29]

‘‘ทสฺสเนยฺยํ สพฺพชนํ, วิหารํ อิริยาปถํ;

สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา’’ติฯ

ตตฺถ เหมยูปสมูปโมติ สุวณฺณตฺถมฺภสทิโสติ อตฺโถฯ นิจฺฉรตีติ อิโต จิโต จ สนฺธาวติฯ รสฺมีติ ปภารสฺมิฯ รตฺติํว ปพฺพเต สิขีติ รตฺติยํ ปพฺพตมตฺถเก อคฺคิ วิยฯ รํสิวิชฺโชตา ตสฺส กาเยติ อตฺโถฯ วิภชิตฺวาติ วิภาคํ กตฺวา, อุคฺฆฏิตาทิวเสน โสตาปนฺนาทิวเสน จาติ อตฺโถฯ ธมฺมนาวนฺติ อฏฺฐงฺคมคฺคสงฺขาตํ ธมฺมนาวํ, จตุโรฆนิตฺถรณตฺถาย ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ ทสฺสเนยฺยนฺติ ทสฺสนีโยฯ สพฺพชนนฺติ สพฺโพ ชโน, สสาวกสงฺโฆ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อตฺโถฯ วิหารนฺติ วิหาโร, สพฺพตฺถ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

เวสฺสภู กิร ภควา อุสภวตีนคเร เขเม มิคทาเย ปรินิพฺพายิฯ ธาตุโย ปนสฺส วิปฺปกิริํสุฯ

‘‘อุสภวติปุเร ปุรุตฺตเม, ชินวสโภ ภควา หิ เวสฺสภู;

อุปวนวิหเร มโนรเม, นิรุปธิเสสมุปาคโต กิรา’’ติฯ

เสสํ สพฺพตฺถ คาถาสุ ปากฏเมวาติฯ

เวสฺสภูพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต เอกวีสติโม พุทฺธวํโสฯ

24. กกุสนฺธพุทฺธวํสวณฺณนา

เวสฺสภุมฺหิ สยมฺภุมฺหิ ปรินิพฺพุเต ตสฺมิํ ปน กปฺเป อติกฺกนฺเต เอกูนตฺติํสกปฺเปสุ ชินทิวสกรา นุปฺปชฺชิํสุฯ อิมสฺมิํ ปน ภทฺทกปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา นิพฺพตฺติํสุฯ กตเม จตฺตาโร? กกุสนฺโธ โกณาคมโน กสฺสโป อมฺหากํ พุทฺโธติฯ เมตฺเตยฺโย ปน ภควา อุปฺปชฺชิสฺสติฯ เอวมยํ กปฺโป ปญฺจหิ พุทฺธุปฺปาเทหิ ปฏิมณฺฑิตตฺตา ภทฺทกปฺโปติ ภควตา วณฺณิโตฯ ตตฺถ กกุสนฺโธ นาม ภควา ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา เขมวตีนคเร เขมงฺกรสฺส นาม รญฺโญ อตฺถธมฺมานุสาสกสฺส อคฺคิทตฺตสฺส นาม ปุโรหิตสฺส อคฺคมเหสิยา วิสาขาย นาม พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ ยทา ปน ขตฺติยา พฺราหฺมเณ สกฺกโรนฺติ ครุกโรนฺติ มาเนนฺติ ปูเชนฺติ, ตทา โพธิสตฺตา พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺตนฺติฯ

ยทา ปน พฺราหฺมณา ขตฺติเย สกฺกโรนฺติ ครุกโรนฺติ มาเนนฺติ ปูเชนฺติ, ตทา ขตฺติยกุเล อุปฺปชฺชนฺติฯ ตทา กิร พฺราหฺมณา ขตฺติเยหิ สกฺกรียนฺติ ครุกรียนฺติ, ตสฺมา สจฺจสนฺโธ กกุสนฺโธ โพธิสตฺโต วิภวสิริสมุทเยนากุเล อนากุเล พฺราหฺมณกุเล ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทนฺโต กมฺปยนฺโต อุทปาทิฯ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการานิ ปาฏิหาริยานิ นิพฺพตฺติํสุฯ ตโต ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน เขมวตุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต สุวณฺณลตาโต อคฺคิชาโล วิย นิกฺขมิฯ โส จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ ตสฺส กิร กามกามวณฺณกามสุทฺธินามกา ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ โรจินีพฺราหฺมณีปมุขานิ ติํส อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ

โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา โรจินิยา พฺราหฺมณิยา อนุตฺตเร อุตฺตเร นาม กุมาเร อุปฺปนฺเน ปยุตฺเตน อาชญฺญรเถน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ จตฺตาลีสสหสฺสานิ อนุปพฺพชิํสุฯ