19. ติสฺสพุทฺธวํสวณฺณนา
ตสฺส ปน สิทฺธตฺถสฺส ภควโต อปรภาเค เอโก กปฺโป พุทฺธสุญฺโญ อโหสิฯ อิโต ทฺวานวุติกปฺปมตฺถเก ติสฺโส, ผุสฺโสติ เอกสฺมิํ กปฺเป ทฺเว พุทฺธา นิพฺพตฺติํสุฯ ตตฺถ ติสฺโส นาม มหาปุริโส ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา เขมกนคเร ชนสนฺธสฺส นาม รญฺโญ อคฺคมเหสิยา ปทุมทลสทิสนยนาย ปทุมานามาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อโนมุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ สตฺตวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ ตสฺส คุหาเสล-นาริสย-นิสภนามกา ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ สุภทฺทาเทวิปฺปมุขานิ เตตฺติํส อิตฺถิสหสฺสานิ อเหสุํฯ
โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สุภทฺทาเทวิยา ปุตฺเต อานนฺทกุมาเร อุปฺปนฺเน โสนุตฺตรํ นาม อนุตฺตรํ ตุรงฺควรมารุยฺห มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ มนุสฺสานํ โกฏิ อนุปพฺพชิฯ โส เตหิ ปริวุโต อฏฺฐ มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย วีรนิคเม วีรเสฏฺฐิสฺส ธีตาย ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สลลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย วิชิตสงฺคามเกน นาม ยวปาเลน อุปนีตา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา อสนโพธิํ อุปสงฺกมิตฺวา จตฺตาลีสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ตตฺถ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา สมารํ มารพลํ วิธมิตฺวา อธิคตสพฺพญฺญุตญฺญาโณ – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิสมีเปเยว วีตินาเมตฺวา ยสวตี นคเร พฺรหฺมเทวํ อุทยญฺจ ทฺเว ราชปุตฺเต สปริวาเร อุปนิสฺสยสมฺปนฺเน อากาเสน คนฺตฺวา ยสวตีมิคทาเย โอตริตฺวา อุยฺยานปาเลน ราชปุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ สปริวารานํ อวิสารินา พฺยาปินา มธุเรน พฺรหฺมสฺสเรน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ วิญฺญาเปนฺโตว ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ตทา โกฏิสตานํ ปฐโม ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –
[1]
‘‘สิทฺธตฺถสฺส อปเรน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล;
อนนฺตเตโช อมิตยโส, ติสฺโส โลกคฺคนายโกฯ
[2]
‘‘ตมนฺธการํ วิธมิตฺวา, โอภาเสตฺวา สเทวกํ;
อนุกมฺปโก มหาวีโร, โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมาฯ
[3]
‘‘ตสฺสาปิ อตุลา อิทฺธิ, อตุลํ สีลํ สมาธิ จ;
สพฺพตฺถ ปารมิํ คนฺตฺวา, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิฯ
[4]
‘‘โส พุทฺโธ ทสสหสฺสิมฺหิ, วิญฺญาเปสิ คิรํ สุจิํ;
โกฏิสตานิ อภิสมิํสุ, ปฐเม ธมฺมเทสเน’’ติฯ
ตตฺถ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ ปารํ คนฺตฺวาฯ ทสสหสฺสิมฺหีติ ทสสหสฺสิยํ อถาปเรน สมเยน ติสฺเสน สตฺถารา สทฺธิํ ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ โกฏิ มหาปุริสสฺส คณวาสํ ปหาย โพธิมูลมุปคมนสมเย อญฺญตฺร คตาฯ สา ติสฺเสน สมฺมาสมฺพุทฺเธน ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติต’’นฺติ สุตฺวา ยสวตีมิคทายํ อาคนฺตฺวา ทสพลมภิวาเทตฺวา ตํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิฯ เตสํ ภควา ธมฺมํ เทเสสิ, ตทา นวุติยา โกฏีนํ ทุติยาภิสมโย อโหสิฯ ปุน มหามงฺคลสมาคเม มงฺคลปริโยสาเน สฏฺฐิยา โกฏีนํ ตติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –
[5]
‘‘ทุติโย นวุติโกฏีนํ, ตติโย สฏฺฐิโกฏิโย;
พนฺธนาโต ปโมเจสิ, สตฺเต นรมรู ตทา’’ติฯ
ตตฺถ ทุติโย นวุติโกฏีนนฺติ ทุติโย อภิสมโย อโหสิ นวุติโกฏิปาณีนนฺติ อตฺโถฯ พนฺธนาโตติ พนฺธนโต, ทสหิ สํโยชเนหิ ปริโมเจสีติ อตฺโถฯ อิทานิ ปริโมจิเต สตฺเต สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘นรมรู’’ติ อาหฯ นรมรูติ นรามเรฯ
ยสวตีนคเร กิร อนฺโตวสฺสํ ปพฺพชิตานํ อรหนฺตานํ สตสหสฺเสหิ ปริวุโต ปวาเรสิ, โส ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิฯ อุภโต สุชาตสฺส สุชาตสฺส นาม รญฺโญ นาริวาหนกุมาโร นาริวาหนนครํ อนุปฺปตฺเต ภควติ โลกนาเถ สปริวาโร ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ทสพลํ สภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ อสทิสทานํ ทตฺวา อตฺตโน รชฺชํ ปุตฺตสฺส นิยฺยาเตตฺวา สปริวาโร สพฺพโลกาธิปติสฺส ติสฺสสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติเก เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิฯ ตสฺส กิร สา ปพฺพชฺชา สพฺพทิสาสุ ปากฏา อโหสิฯ ตสฺมา ตโต ตโต อาคนฺตฺวา นาริวาหนกุมารํ มหาชโน อนุปพฺพชิฯ ตทา ตถาคโต นวุติยา ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส มชฺฌคโต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ , โส ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ
ปุน เขมวตีนคเร ญาติสมาคเม พุทฺธวํสธมฺมกถํ สุตฺวา อสีติสตสหสฺสานิ ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุ, เตหิ ปริวุโต สุคโต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –
[6]
‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, ติสฺเส โลกคฺคนายเก;
ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํฯ
[7]
‘‘ขีณาสวสตสหสฺสานํ, ปฐโม อาสิ สมาคโม;
นวุติสตสหสฺสานํ, ทุติโย อาสิ สมาคโมฯ
[8]
‘‘อสีติสตสหสฺสานํ, ตติโย อาสิ สมาคโม;
ขีณาสวานํ วิมลานํ, ปุปฺผิตานํ วิมุตฺติยา’’ติฯ
ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต ยสวตีนคเร สุชาโต นาม ราชา หุตฺวา อิทฺธํ ผีตํ ชนปทํ อเนกโกฏิธนสนฺนิจยํ อนุราคมุปคตหทยญฺจ ปริชนํ ติณนฬมิว ปริจฺจชิตฺวา ชาติอาทีสุ สํวิคฺคหทโย นิกฺขมิตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหิทฺธิโก มหานุภาโว หุตฺวา ‘‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา ปญฺจวณฺณาย ปีติยา ผุฏสรีโร หุตฺวา สปติสฺโส ติสฺสํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘หนฺทาหํ มนฺทารวปาริจฺฉตฺตกาทีหิ ทิพฺพกุสุเมหิ ภควนฺตํ ปูเชสฺสามี’’ติฯ อถ โส เอวํ จินฺเตตฺวา อิทฺธิยา สคฺคโลกํ คนฺตฺวา จิตฺตลตาวนํ ปวิสิตฺวา ปทุมปาริจฺฉตฺตกมนฺทารวาทีหิ ทิพฺพกุสุเมหิ รตนมยํ จงฺโกฏกํ คาวุตปฺปมาณํ ปูเรตฺวา คเหตฺวา คคนตเลน อาคนฺตฺวา ทิพฺเพหิ สุรภิกุสุเมหิ ภควนฺตํ ปูเชสิฯ เอกญฺจ มณิทณฺฑกํ สุวณฺณมยกณฺณิกํ ปทุมราคมณิมยปณฺณํ สุคนฺธเกสรจฺฉตฺตํ วิย ปทุมจฺฉตฺตํ ภควโต สิรสิ ธารยนฺโต จตุปริสมชฺเฌ อฏฺฐาสิฯ อถ ภควา นํ – ‘‘อิโต ทฺเวนวุเต กปฺเป โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ เตน วุตฺตํ –
[9]
‘‘อหํ เตน สมเยน, สุชาโต นาม ขตฺติโย;
มหาโภคํ ฉฑฺฑยิตฺวา, ปพฺพชิํ อิสิปพฺพชํฯ
[10]
‘‘มยิ ปพฺพชิเต สนฺเต, อุปฺปชฺชิ โลกนายโก;
พุทฺโธติ สทฺทํ สุตฺวาน, ปีติ เม อุปปชฺชถฯ
[11]
‘‘ทิพฺพํ มนฺทารวํ ปุปฺผํ, ปทุมํ ปาริฉตฺตกํ;
อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, ธุนมาโน อุปาคมิํฯ
[12]
‘‘จาตุวณฺณปริวุตํ, ติสฺสํ โลกคฺคนายกํ;
ตมหํ ปุปฺผํ คเหตฺวา, มตฺถเก ธารยิํ ชินํฯ
[13]
‘‘โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, ชนมชฺเฌ นิสีทิย;
ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ
[14]
‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน…เป.… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ
[15]
‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยิํ;
อุตฺตริํ วตมธิฏฺฐาสิํ, ทสปารมิปูริยา’’ติฯ
ตตฺถ มยิ ปพฺพชิเตติ มยิ ปพฺพชิตภาวํ อุปคเตฯ ‘‘มม ปพฺพชิตํ สนฺต’’นฺติ โปตฺถเกสุ ลิขนฺติ, โส ปมาทเลโขติ เวทิตพฺโพฯ อุปปชฺชถาติ อุปฺปชฺชิตฺถฯ อุโภ หตฺเถหีติ อุเภหิ หตฺเถหิฯ ปคฺคยฺหาติ คเหตฺวานฯ ธุนมาโนติ วากจีรานิ วิธุนมาโนวฯ จาตุวณฺณปริวุตนฺติ จตุปริสปริวุตํ, ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติสมณปริวุตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘จตุวณฺเณหิ ปริวุต’’นฺติ ปฐนฺติ เกจิฯ
ตสฺส ปน ภควโต เขมํ นาม นครํ อโหสิฯ ชนสนฺโธ นาม ขตฺติโย ปิตา, ปทุมา นาม ชนิกา, พฺรหฺมเทโว จ อุทโย จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สมงฺโค นามุปฏฺฐาโก, ผุสฺสา จ สุทตฺตา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, อสนรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺฐิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายุ, สุภทฺทา นาม อคฺคมเหสี, อานนฺโท นาม ปุตฺโต, ตุรงฺคยาเนน นิกฺขมิฯ เตน วุตฺตํ –
[16]
‘‘เขมกํ นาม นครํ, ชนสนฺโธ นาม ขตฺติโย;
ปทุมา นาม ชนิกา, ติสฺสสฺส จ มเหสิโนฯ
[21]
‘‘พฺรหฺมเทโว จ อุทโย จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;
สมงฺโค นามุปฏฺฐาโก, ติสฺสสฺส จ มเหสิโนฯ
[22]
‘‘ผุสฺสา เจว สุทตฺตา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;
โพธิ ตสฺส ภควโต, อสโนติ ปวุจฺจติฯ
[24]
‘‘โส พุทฺโธ สฏฺฐิรตโน, อหุ อุจฺจตฺตเน ชิโน;
อนูปโม อสทิโส, หิมวา วิย ทิสฺสติฯ
[25]
‘‘ตสฺสาปิ อตุลเตชสฺส, อายุ อาสิ อนุตฺตโร;
วสฺสสตสหสฺสานิ, โลเก อฏฺฐาสิ จกฺขุมาฯ
[26]
‘‘อุตฺตมํ ปวรํ เสฏฺฐํ, อนุโภตฺวา มหายสํ;
ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว, นิพฺพุโต โส สสาวโกฯ
[27]
‘‘วลาหโกว อนิเลน, สูริเยน วิย อุสฺสโว;
อนฺธกาโรว ปทีเปน, นิพฺพุโต โส สสาวโก’’ติฯ
ตตฺถ อุจฺจตฺตเนติ อุจฺจภาเวนฯ หิมวา วิย ทิสฺสตีติ หิมวาว ปทิสฺสติฯ อยเมว วา ปาโฐฯ ยถา โยชนานํ สตานุจฺโจ หิมวา ปญฺจปพฺพโต สุทูเร ฐิตานมฺปิ อุจฺจภาเวน จ โสมฺมภาเวน จ อติรมณีโย หุตฺวา ทิสฺสติ, เอวํ ภควาปิ ทิสฺสตีติ อตฺโถฯ อนุตฺตโรติ นาติทีโฆ นาติรสฺโสฯ อายุ วสฺสสตสหสฺสนฺติ อตฺโถฯ อุตฺตมํ ปวรํ เสฏฺฐนฺติ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ อุสฺสโวติ หิมพินฺทุ วลาหกอุสฺสวอนฺธการา วิย อนิลสูริยทีเปหิ อนิจฺจตานิลสูริยทีเปหิ อุปทฺทุโต ปรินิพฺพุโต สสาวโก ภควาติ อตฺโถฯ
ติสฺโส กิร ภควา สุนนฺทวตีนคเร สุนนฺทาราเม ปรินิพฺพายิฯ เสสเมตฺถ คาถาสุ ปากฏเมวาติฯ
ติสฺสพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิฏฺฐิโต สตฺตรสโม พุทฺธวํโสฯ
20. ผุสฺสพุทฺธวํสวณฺณนา
ตสฺส ติสฺสสฺส ภควโต อปรภาเค อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา ปุน วฑฺฒิตฺวา อปริมิตายุกา หุตฺวา อนุปุพฺเพน หายิตฺวา นวุติวสฺสสหสฺสายุเกสุ ชาเตสุ ตสฺมิํเยว กปฺเป ผุสฺโส นาม สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิฯ โสปิ ภควา ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา กาสิกนคเร ชยเสนรญฺโญ อคฺคมเหสิยา สิริมาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน สิริมุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ โส นววสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ ตสฺส กิร ครุฬปกฺข-หํส-สุวณฺณภาราติ ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ กิสาโคตมิปฺปมุขานิ ติํส อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ
โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา กิสาโคตมิยา อนุปเม นาม ปุตฺเต อุปฺปนฺเน อลงฺกตคชวรกฺขนฺธคโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ ปพฺพชิตํ ชนโกฏิ อนุปพฺพชิฯ โส เตหิ ปริวุโต ฉ มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา ตโต คณํ ปหาย สตฺตาหํ เอกจริยํ อนุพฺรูหยมาโน วสิตฺวา วิสาขปุณฺณมาย อญฺญตเร นคเร อญฺญตรสฺส เสฏฺฐิโน ธีตาย สิริวฑฺฒาย นาม ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สิํสปาวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย สิริวฑฺเฒน นาม อุปาสเกน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา อามลกโพธิํ อุปสงฺกมิตฺวา สมารํ มารพลํ วิธมิตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิสมีเปเยว วีตินาเมตฺวา อตฺตนา สทฺธิํ ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ โกฏีนํ ธมฺมปฏิเวธสมตฺถตํ ทิสฺวา อากาเสน คนฺตฺวา สงฺกสฺสนคเร อิสิปตเน มิคทาเย โอตริตฺวา เตสํ มชฺเฌ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ ปฐโม อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –
[1]
‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, อหุ สตฺถา อนุตฺตโร;
อนูปโม อสมสโม, ผุสฺโส โลกคฺคนายโกฯ
[2]
‘‘โสปิ สพฺพํ ตมํ หนฺตฺวา, วิชเฏตฺวา มหาชฏํ;
สเทวกํ ตปฺปยนฺโต, อภิวสฺสิ อมตมฺพุนาฯ
[3]
