จนฺโทวาติ คคนโต จนฺทิมา วิย จวีติ อตฺโถฯ ธมฺมทสฺสี กิร ภควา สาลวตีนคเร เกสาราเม ปรินิพฺพายิ เสสเมตฺถ คาถาสุ ปากฏเมวาติฯ
ธมฺมทสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิฏฺฐิโต ปนฺนรสโม พุทฺธวํโสฯ
18. สิทฺธตฺถพุทฺธวํสวณฺณนา
ธมฺมทสฺสิมฺหิ ภควติ ปรินิพฺพุเต อนฺตรหิเต จสฺส สาสเน ตสฺมิํ กปฺเป อตีเต กปฺปสหสฺเส จ สตฺตสุ กปฺปสเตสุ จ ฉสุ กปฺเปสุ จ อติกฺกนฺเตสุ อิโต จตุนวุติกปฺปมตฺถเก เอกสฺมิํ กปฺเป เอโกว โลกตฺถจโร อธิคตปรมตฺโถ สิทฺธตฺโถ นาม สตฺถา โลเก ปาตุรโหสิฯ เตน วุตฺตํ –
[1]
‘‘ธมฺมทสฺสิสฺส อปเรน, สิทฺธตฺโถ โลกนายโก;
นิหนิตฺวา ตมํ สพฺพํ, สูริโย อพฺภุคฺคโต ยถา’’ติฯ
สิทฺธตฺโถ โพธิสตฺโตปิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา เวภารนคเร อุเทนสฺส นาม รญฺโญ อคฺคมเหสิยา สุผสฺสาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน วีริยุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ ชาเต ปน มหาปุริเส สพฺเพสํ อารทฺธกมฺมนฺตา จ อิจฺฉิตา จ อตฺถา สิทฺธิมคมํสุฯ ตสฺมา ปนสฺส ญาตกา ‘‘สิทฺธตฺโถ’’ติ นามมกํสุฯ โส ทสวสฺสสหสฺสานิ อคารมชฺเฌ วสิฯ ตสฺส โกกา-สุปฺปล-ปทุมนามกา ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ โสมนสฺสาเทวิปฺปมุขานิ อฏฺฐจตฺตาลีส อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ
โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา โสมนสฺสาเทวิยา ปุตฺเต อนุปมกุมาเร อุปฺปนฺเน อาสาฬฺหิปุณฺณมิยํ สุวณฺณสิวิกาย นิกฺขมิตฺวา วีริยุยฺยานํ คนฺตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ โกฏิสตสหสฺสมนุสฺสา อนุปพฺพชิํสุฯ
มหาปุริโส กิร เตหิ สทฺธิํ ทส มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมายํ อสทิสพฺราหฺมณคาเม สุเนตฺตาย นาม พฺราหฺมณกญฺญาย ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา พทรวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย วรุเณน นาม ยวปาเลน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา กณิการโพธิํ อุปคนฺตฺวา จตฺตาลีสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา อตฺตนา สห ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ โกฏิสตสหสฺสานํ จตุสจฺจปฏิเวธสมตฺถตํ ทิสฺวา อนิลปเถน คนฺตฺวา คยามิคทาเย โอตริตฺวา เตสํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ ปฐโม อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –
[2]
‘‘โสปิ ปตฺวาน สมฺโพธิํ, สนฺตาเรนฺโต สเทวกํ;
อภิวสฺสิ ธมฺมเมเฆน, นิพฺพาเปนฺโต สเทวกํฯ
[3]
‘‘ตสฺสาปิ อตุลเตชสฺส, อเหสุํ อภิสมยา ตโย;
โกฏิสตสหสฺสานํ, ปฐมาภิสมโย อหู’’ติฯ
ตตฺถ สเทวกนฺติ สเทวกํ โลกํฯ ธมฺมเมเฆนาติ ธมฺมกถาเมฆวสฺเสนฯ ปุน ภีมรถนคเร ภีมรเถน นาม รญฺญา นิมนฺติโต นครมชฺเฌ กเต สนฺถาคาเร นิสินฺโน กรวีกรุตมญฺชุนา สวนสุเขน ปรมมธุเรน ปณฺฑิตชนหทยงฺคเมน อมตาภิเสกสทิเสน พฺรหฺมสฺสเรน ทส ทิสา ปริปูเรนฺโต ธมฺมามตทุนฺทุภิมาหนิ, ตทา นวุติโกฏีนํ ทุติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –
[4]
‘‘ปุนาปรํ ภีมรเถ, ยทา อาหนิ ทุนฺทุภิํ;
ตทา นวุติโกฏีนํ, ทุติยาภิสมโย อหู’’ติฯ
ยทา ปน เวภารนคเร ญาติสมาคเม พุทฺธวํสํ เทเสนฺโต นวุติโกฏีนํ ธมฺมจกฺขุํ อุปฺปาเทสิ, โส ตติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –
[5]
‘‘ยทา พุทฺโธ ธมฺมํ เทเสสิ, เวภาเร โส ปุรุตฺตเม;
ตทา นวุติโกฏีนํ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติฯ
อมรรุจิรทสฺสเน อมรนคเร นาม สมฺพโล จ สุมิตฺโต จ ทฺเว ภาตโร รชฺชํ กาเรสุํฯ
อถ สิทฺธตฺโถ สตฺถา เตสํ ราชูนํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ ทิสฺวา คคนตเลน คนฺตฺวา อมรนครมชฺเฌ โอตริตฺวา จกฺกาลงฺกตตเลหิ จรเณหิ ปถวิตลํ มทฺทนฺโต วิย ปทเจติยานิ ทสฺเสตฺวา อมรุยฺยานํ คนฺตฺวา ปรมรมณีเย อตฺตโน กรุณาสีตเล สิลาตเล นิสีทิฯ ตโต ทฺเวปิ ภาติกราชาโน ทสพลสฺส ปทเจติยานิ ทิสฺวา ปทานิ อนุคนฺตฺวา สิทฺธตฺถํ อธิคตปรมตฺถํ สตฺถารํ สพฺพโลกเนตารํ สปริวารํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิํสุฯ เตสํ ภควา อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิฯ ตสฺส เต ธมฺมกถํ สุตฺวา สญฺชาตสทฺธา หุตฺวา สพฺเพว ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ เตสํ โกฏิสตานํ ขีณาสวานํ มชฺเฌ ภควา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิฯ เวภารนคเร ญาติสมาคเม ปพฺพชิตานํ นวุติโกฏีนํ มชฺเฌ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ สุทสฺสนวิหาเร สนฺนิปติตานํ อสีติโกฏีนํ มชฺเฌ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –
[6]
‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, ตสฺมิมฺปิ ทฺวิปทุตฺตเม;
ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํฯ
[7]
‘‘โกฏิสตานํ นวุตีนํ, อสีติยาปิ จ โกฏินํ;
เอเต อาสุํ ตโย ฐานา, วิมลานํ สมาคเม’’ติฯ
ตตฺถ นวุตีนํ, อสีติยาปิ จ โกฏินนฺติ นวุตีนํ โกฏีนํ อสีติยาปิ จ โกฏีนํ สนฺนิปาตา อเหสุนฺติ อตฺโถฯ เอเต อาสุํ ตโย ฐานาติ เอตานิ ตีณิ สนฺนิปาตฏฺฐานานิ อเหสุนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ฐานาเน ตานิ ตีณิ อเหสุ’’นฺติปิ ปาโฐฯ
ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต สุรเสนนคเร มงฺคโล นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา เวทเวทงฺคานํ ปารํ คนฺตฺวา อเนกโกฏิสงฺขํ ธนสนฺนิจยํ ทีนานาถาทีนํ ปริจฺจชิตฺวา วิเวการาโม หุตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา วิหรนฺโต – ‘‘สิทฺธตฺโถ นาม พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ยาย ชมฺพุยา อยํ ชมฺพุทีโป ปญฺญายติ, อิทฺธิยา ตํ ชมฺพุํ อุปสงฺกมิตฺวา ตโต ผลํ อาหริตฺวา นวุติโกฏิภิกฺขุปริวารํ สิทฺธตฺถํ สตฺถารํ สุรเสนวิหาเร นิสีทาเปตฺวา ชมฺพุผเลหิ สนฺตปฺเปสิ สมฺปวาเรสิ ฯ อถ สตฺถา ตํ ผลํ ปริภุญฺชิตฺวา – ‘‘อิโต จตุนวุติกปฺปมตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ เตน วุตฺตํ –
[8]
‘‘อหํ เตน สมเยน, มงฺคโล นาม ตาปโส;
อุคฺคเตโช ทุปฺปสโห, อภิญฺญาพลสมาหิโตฯ
[9]
‘‘ชมฺพุโต ผลมาเนตฺวา, สิทฺธตฺถสฺส อทาสหํ;
ปฏิคฺคเหตฺวา สมฺพุทฺโธ, อิทํ วจนมพฺรวิฯ
[10]
‘‘ปสฺสถ อิมํ ตาปสํ, ชฏิลํ อุคฺคตาปนํ;
จตุนวุติโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ
[11]
‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน…เป.… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ
[12]
‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยิํ;
อุตฺตริํ วตมธิฏฺฐาสิํ, ทสปารมิปูริยา’’ติฯ
ตตฺถ ทุปฺปสโหติ ทุราสโทฯ อยเมว วา ปาโฐฯ ตสฺส ปน ภควโต นครํ เวภารํ นาม อโหสิฯ อุเทโน นาม ราชา ปิตา, ชยเสโนติปิ ตสฺเสว นามํ, สุผสฺสา นาม มาตา, สมฺพโล จ สุมิตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, เรวโต นามุปฏฺฐาโก, สีวลา จ สุรามา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, กณิการรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺฐิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิฯ วสฺสสตสหสฺสํ อายุ, โสมนสฺสา นาม อคฺคมเหสี อโหสิ, อนุปโม นาม ปุตฺโต, สุวณฺณสิวิกาย นิกฺขมิฯ เตน วุตฺตํ –
[13]
‘‘เวภารํ นาม นครํ, อุเทโน นาม ขตฺติโย;
สุผสฺสา นาม ชนิกา, สิทฺธิตฺถสฺส มเหสิโนฯ
[18]
‘‘สมฺพโล จ สุมิตฺโต จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;
เรวโต นามุปฏฺฐาโก, สิทฺธตฺถสฺส มเหสิโนฯ
[19]
‘‘สีวลา จ สุรามา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;
โพธิ ตสฺส ภควโต, กณิกาโรติ วุจฺจติฯ
[21]
‘‘โส พุทฺโธ สฏฺฐิรตนํ, อโหสิ นภมุคฺคโต;
กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, ทสสหสฺสี วิโรจติฯ
[22]
‘‘โสปิ พุทฺโธ อสมสโม, อตุโล อปฺปฏิปุคฺคโล;
วสฺสสตสหสฺสานิ, โลเก อฏฺฐาสิ จกฺขุมาฯ
[23]
‘‘วิปุลํ ปภํ ทสฺสยิตฺวา, ปุปฺผาเปตฺวาน สาวเก;
วิลาเสตฺวา สมาปตฺยา, นิพฺพุโต โส สสาวโก’’ติฯ
ตตฺถ สฏฺฐิรตนนฺติ สฏฺฐิรตนปฺปมาณํ นภํ อุคฺคโตติ อตฺโถฯ กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโสติ นานารตนวิจิตฺตกนกมยอคฺฆิยสทิสทสฺสโนติ อตฺโถฯ ทสสหสฺสี วิโรจตีติ ทสสหสฺสิยํ วิโรจติฯ วิปุลนฺติ อุฬารํ โอภาสํฯ ปุปฺผาเปตฺวานาติ ฌานาภิญฺญามคฺคผลสมาปตฺติปุปฺเผหิ ปุปฺผิเต ปรมโสภคฺคปฺปตฺเต กตฺวาติ อตฺโถฯ วิลาเสตฺวาติ วิลาสยิตฺวา กีฬิตฺวาฯ สมาปตฺยาติ โลกิยโลกุตฺตราหิ สมาปตฺตีหิ อภิญฺญาหิ จฯ นิพฺพุโตติ อนุปาทาปรินิพฺพาเนน นิพฺพุโตฯ
สิทฺธตฺโถ กิร สตฺถา กญฺจนเวฬุนคเร อโนมุยฺยาเน ปรินิพฺพายิฯ ตตฺเถวสฺส รตนมยํ จตุโยชนุพฺเพธํ เจติยมกํสูติฯ เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติฯ
สิทฺธตฺถพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิฏฺฐิโต โสฬสโม พุทฺธวํโสฯ
19. ติสฺสพุทฺธวํสวณฺณนา
ตสฺส ปน สิทฺธตฺถสฺส ภควโต อปรภาเค เอโก กปฺโป พุทฺธสุญฺโญ อโหสิฯ อิโต ทฺวานวุติกปฺปมตฺถเก ติสฺโส, ผุสฺโสติ เอกสฺมิํ กปฺเป ทฺเว พุทฺธา นิพฺพตฺติํสุฯ ตตฺถ ติสฺโส นาม มหาปุริโส ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา เขมกนคเร ชนสนฺธสฺส นาม รญฺโญ อคฺคมเหสิยา ปทุมทลสทิสนยนาย ปทุมานามาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อโนมุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ สตฺตวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ ตสฺส คุหาเสล-นาริสย-นิสภนามกา ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ สุภทฺทาเทวิปฺปมุขานิ เตตฺติํส อิตฺถิสหสฺสานิ อเหสุํฯ
โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สุภทฺทาเทวิยา ปุตฺเต อานนฺทกุมาเร อุปฺปนฺเน โสนุตฺตรํ นาม อนุตฺตรํ ตุรงฺควรมารุยฺห มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ มนุสฺสานํ โกฏิ อนุปพฺพชิฯ โส เตหิ ปริวุโต อฏฺฐ มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย วีรนิคเม วีรเสฏฺฐิสฺส ธีตาย ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สลลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย วิชิตสงฺคามเกน นาม ยวปาเลน อุปนีตา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา อสนโพธิํ อุปสงฺกมิตฺวา จตฺตาลีสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ตตฺถ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา สมารํ มารพลํ วิธมิตฺวา อธิคตสพฺพญฺญุตญฺญาโณ – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิสมีเปเยว วีตินาเมตฺวา ยสวตี นคเร พฺรหฺมเทวํ อุทยญฺจ ทฺเว ราชปุตฺเต สปริวาเร อุปนิสฺสยสมฺปนฺเน อากาเสน คนฺตฺวา ยสวตีมิคทาเย โอตริตฺวา อุยฺยานปาเลน ราชปุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ สปริวารานํ อวิสารินา พฺยาปินา มธุเรน พฺรหฺมสฺสเรน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ วิญฺญาเปนฺโตว ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ตทา โกฏิสตานํ ปฐโม ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –
[1]
‘‘สิทฺธตฺถสฺส อปเรน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล;
อนนฺตเตโช อมิตยโส, ติสฺโส โลกคฺคนายโกฯ
[2]
‘‘ตมนฺธการํ วิธมิตฺวา, โอภาเสตฺวา สเทวกํ;
อนุกมฺปโก มหาวีโร, โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมาฯ
[3]
‘‘ตสฺสาปิ อตุลา อิทฺธิ, อตุลํ สีลํ สมาธิ จ;
สพฺพตฺถ ปารมิํ คนฺตฺวา, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิฯ
[4]
