เมนู

17. ธมฺมทสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา

อตฺถทสฺสิมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต อนฺตรกปฺเป จ วีติวตฺเต อปริมิตายุเกสุ สตฺเตสุ อนุปุพฺเพน ปริหายิตฺวา วสฺสสตสหสฺสายุเกสุ ชาเตสุ ธมฺมทสฺสี นาม สตฺถา โลกาโลกกโร โลภาทิโลกมลวินยกโร โลเกกนายโก โลเก อุทปาทิฯ โสปิ ภควา ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา สรณนคเร สพฺพโลกสรณสฺส สรณสฺส นาม รญฺโญ อคฺคมเหสิยา สุนนฺทาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ โส ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน สรณุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต ปาวุสฺสกาเล สลิลธรวิวรคโต ปุณฺณจนฺโท วิย นิกฺขมิฯ มหาปุริเส ปน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺเตเยว อธิกรณโวหารสตฺถโปตฺถเกสุ อธมฺมิยา โวหารา สยเมว อนฺตรธายิํสุฯ ธมฺมิกโวหาราเยว อฏฺฐํสุฯ เตนสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘ธมฺมทสฺสี’’ติ นามมกํสุฯ โส อฏฺฐวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ ตสฺส กิร อรช-วิรช-สุทสฺสนนามกา ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ วิจิโกฬิเทวิปฺปมุขานํ อิตฺถีนํ วีสติสหสฺสาธิกํ สตสหสฺสํ อโหสิฯ

โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา วิจิโกฬิเทวิยา ปุญฺญวฑฺฒเน นาม ปุตฺเต อุปฺปนฺเน เทวกุมาโร วิย อติวิย สุขุมาโล เทวสมฺปตฺติมิว สมฺปตฺติมนุภวมาโน มชฺฌิมยาเม วุฏฺฐาย สิริสยเน นิสินฺโน นิทฺโทปคตานํ อิตฺถีนํ วิปฺปการํ ทิสฺวา สญฺชาตสํเวโค มหาภินิกฺขมนาย จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ จิตฺตุปฺปาทสมนนฺตรเมวสฺส สุทสฺสนปาสาโท คคนตลมพฺภุคฺคนฺตฺวา จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวุโต ทุติโย ทิวสกโร วิย ทิพฺพวิมานํ วิย จ คนฺตฺวา รตฺตกุรวกตรุโพธิสมีเปเยว โอตริตฺวา อฏฺฐาสิฯ มหาปุริโส กิร พฺรหฺมุนา อุปนีตานิ กาสายานิ คเหตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปาสาทโต โอตริตฺวา อวิทูเร อฏฺฐาสิฯ ปาสาโท ปุน อากาเสน คนฺตฺวา โพธิรุกฺขํ อนฺโตกตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺฐาสิฯ อิตฺถิโยปิ สปริวารา ปาสาทโต โอตริตฺวา อฑฺฒคาวุตมตฺตํ คนฺตฺวา อฏฺฐํสุฯ ตตฺถ อิตฺถิโย จ ตาสํ ปริจาริกา เจฏิกาโย จ ฐเปตฺวา สพฺเพ มนุสฺสา ตํ อนุปพฺพชิํสุฯ ภิกฺขูนํ โกฏิสตสหสฺสํ อโหสิฯ

อถ ธมฺมทสฺสี โพธิสตฺโต สตฺตาหํ ปธานจริยํ จริตฺวา วิจิโกฬิเทวิยา ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา พทรวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย สิริวฑฺฒเนน นาม ยวปาลเกน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา พิมฺพิชาลโพธิํ อุปคนฺตฺวา เตปณฺณาสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ตตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวาว โพธิสมีเป สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา กตพฺรหฺมยาจโน อตฺตนา สทฺธิํ ปพฺพชิตสฺส ภิกฺขูนํ โกฏิสตสหสฺสสฺส สทฺธมฺมปฺปฏิเวธสมตฺถตํ ญตฺวา อฏฺฐารสโยชนิกมคฺคํ เอกาเหเนว อิสิปตนํ คนฺตฺวา เตหิ ปริวุโต ตตฺถ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ ปฐมาภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1]

‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, ธมฺมทสฺสี มหายโส;

ตมนฺธการํ วิธมิตฺวา, อติโรจติ สเทวเกฯ

[2]

‘‘ตสฺสาปิ อตุลเตชสฺส, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน;

โกฏิสตสหสฺสานํ, ปฐมาภิสมโย อหู’’ติฯ

ตตฺถ ตมนฺธการนฺติ ตมสงฺขาตํ โมหนฺธการนฺติ อตฺโถฯ

ยทา ปน ตครนามเก นคเร สญฺชโย นาม ราชา กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺมํ เขมโต จ ทิสฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิฯ ตํ นวุติโกฏิโย อนุปพฺพชิํสุฯ เต สพฺเพเยว ปญฺจาภิญฺญาอฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน อเหสุํฯ อถ สตฺถา ธมฺมทสฺสี เตสํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ ทิสฺวา อากาเสน คนฺตฺวา สญฺชยสฺส ตาปสสฺส อสฺสมปทํ คนฺตฺวา อากาเส ฐตฺวา เตสํ ตาปสานํ อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ เทเสตฺวา ธมฺมจกฺขุํ อุปฺปาเทสิ, โส ทุติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[3]

‘‘ยทา พุทฺโธ ธมฺมทสฺสี, วิเนสิ สญฺชยํ อิสิํ;

ตทา นวุติโกฏีนํ, ทุติยาภิสมโย อหู’’ติฯ

ยทา ปน สกฺโก เทวานมินฺโท ทสพลสฺส ธมฺมํ โสตุกาโม ตํ อุปสงฺกมิ, ตทา อสีติยา โกฏีนํ ตติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[4]

‘‘ยทา สกฺโก อุปคญฺฉิ, สปริโส วินายกํ;

ตทา อสีติโกฏีนํ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติฯ

ยทา ปน สรณนคเร เวมาติกภาติกํ ปทุมกุมารํ ผุสฺสเทวกุมารญฺจ สปริวาเร ปพฺพาเชสิ, ตสฺมิํ อนฺโตวสฺเส ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ โกฏิสตสหสฺสานํ มชฺเฌ วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรสิ, โส ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิฯ ปุน ภควโต เทวโลกโต โอโรหเณ สตโกฏีนํ ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ ยทา ปน สุทสฺสนาราเม เตรสนฺนํ ธุตคุณานํ คุเณ อานิสํเส ปกาเสตฺวา หาริตํ นาม มหาสาวกํ เอตทคฺเค ฐเปสิ, ตทา อสีติยา โกฏีนํ มชฺเฌ ภควา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[5]

‘‘ตสฺสาปิ เทวเทวสฺส, สนฺนิปาตา ตโย อหุํ;

ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํฯ

[6]

‘‘ยทา พุทฺโธ ธมฺมทสฺสี, สรเณ วสฺสํ อุปาคมิ;

ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ, ปฐโม อาสิ สมาคโมฯ

[7]

‘‘ปุนาปรํ ยทา พุทฺโธ, เทวโต เอติ มานุสํ;

ตทาปิ สตโกฏีนํ, ทุติโย อาสิ สมาคโมฯ

[8]

‘‘ปุนาปรํ ยทา พุทฺโธ, ปกาเสสิ ธุเต คุเณ;

ตทา อสีติโกฏีนํ, ตติโย อาสิ สมาคโม’’ติฯ

ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต สกฺโก เทวราชา หุตฺวา ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทเวหิ ปริวุโต อาคนฺตฺวา ทิพฺเพหิ คนฺธปุปฺผาทีหิ ทิพฺพตุริเยหิ จ ตถาคตํ ปูเชสิฯ โสปิ นํ สตฺถา – ‘‘อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[9]

‘‘อหํ เตน สมเยน, สกฺโก อาสิํ ปุรินฺทโท;

ทิพฺเพน คนฺธมาเลน, ตุริเยนาภิปูชยิํฯ

[10]

‘‘โสปิ มํ ตทา พฺยากาสิ, เทวมชฺเฌ นิสีทิย;

อฏฺฐารเส กปฺปสเต, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ

[11]

‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน…เป.… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ

[12]

‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยิํ;

อุตฺตริํ วตมธิฏฺฐาสิํ, ทสปารมิปูริยา’’ติฯ

ตสฺส ปน ภควโต สรณํ นาม นครํ อโหสิฯ สรโณ นาม ราชา ปิตา, สุนนฺทา นาม มาตา, ปทุโม จ ผุสฺสเทโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สุเนตฺโต นาม อุปฏฺฐาโก, เขมา จ สพฺพนามา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, พิมฺพิชาลรุกฺโข โพธิ, สรีรํ ปนสฺส อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ วสฺสสตสหสฺสํ, วิจิโกฬิเทวี นามสฺส อคฺคมเหสี, ปุญฺญวฑฺฒโน นามสฺส ปุตฺโต, ปาสาเทน นิกฺขมิฯ เตน วุตฺตํ –

[13]

‘‘สรณํ นาม นครํ, สรโณ นาม ขตฺติโย;

สุนนฺทา นาม ชนิกา, ธมฺมทสฺสิสฺส สตฺถุโนฯ

[18]

‘‘ปทุโม ผุสฺสเทโว จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;

สุเนตฺโต นามุปฏฺฐาโก, ธมฺมทสฺสิสฺส สตฺถุโนฯ

[19]

‘‘เขมา จ สพฺพนามา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;

โพธิ ตสฺส ภควโต, พิมฺพิชาโลติ วุจฺจติฯ

[21]

‘‘โสปิ พุทฺโธ อสมสโม, อสีติหตฺถมุคฺคโต;

อติโรจติ เตเชน, ทสสหสฺสิมฺหิ ธาตุยาฯ

[22]

‘‘สุผุลฺโล สาลราชาว, วิชฺชูว คคเน ยถา;

มชฺฌนฺหิเกว สูริโย, เอวํ โส อุปโสภถฯ

[23]

‘‘ตสฺสาปิ อตุลเตชสฺส, สมกํ อาสิ ชีวิกํ;

วสฺสสตสหสฺสานิ, โลเก อฏฺฐาสิ จกฺขุมาฯ

[24]

‘‘โอภาสํ ทสฺสยิตฺวาน, วิมลํ กตฺวาน สาสนํ;

จวิ จนฺโทว คคเน, นิพฺพุโต โส สสาวโก’’ติฯ

ตตฺถ พิมฺพิชาโลติ รตฺตกุรวกรุกฺโขฯ ทสสหสฺสิมฺหิ ธาตุยาติ ทสสหสฺสิยา โลกธาตุยาฯ วิชฺชูวาติ วิชฺชุลตา วิยฯ อุปโสภถาติ ยถา คคเน วิชฺชุ จ มชฺชนฺหิเก สูริโย จ อุปโสภติ, เอวํ โส ภควา อุปโสภิตฺถาติ อตฺโถฯ สมกนฺติ สพฺเพหิ นรสตฺเตหิ สมเมว ตสฺส อายุ อโหสีติ อตฺโถฯ จวีติ จุโตฯ

จนฺโทวาติ คคนโต จนฺทิมา วิย จวีติ อตฺโถฯ ธมฺมทสฺสี กิร ภควา สาลวตีนคเร เกสาราเม ปรินิพฺพายิ เสสเมตฺถ คาถาสุ ปากฏเมวาติฯ

ธมฺมทสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต ปนฺนรสโม พุทฺธวํโสฯ

18. สิทฺธตฺถพุทฺธวํสวณฺณนา

ธมฺมทสฺสิมฺหิ ภควติ ปรินิพฺพุเต อนฺตรหิเต จสฺส สาสเน ตสฺมิํ กปฺเป อตีเต กปฺปสหสฺเส จ สตฺตสุ กปฺปสเตสุ จ ฉสุ กปฺเปสุ จ อติกฺกนฺเตสุ อิโต จตุนวุติกปฺปมตฺถเก เอกสฺมิํ กปฺเป เอโกว โลกตฺถจโร อธิคตปรมตฺโถ สิทฺธตฺโถ นาม สตฺถา โลเก ปาตุรโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1]

‘‘ธมฺมทสฺสิสฺส อปเรน, สิทฺธตฺโถ โลกนายโก;

นิหนิตฺวา ตมํ สพฺพํ, สูริโย อพฺภุคฺคโต ยถา’’ติฯ

สิทฺธตฺโถ โพธิสตฺโตปิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา เวภารนคเร อุเทนสฺส นาม รญฺโญ อคฺคมเหสิยา สุผสฺสาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน วีริยุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ ชาเต ปน มหาปุริเส สพฺเพสํ อารทฺธกมฺมนฺตา จ อิจฺฉิตา จ อตฺถา สิทฺธิมคมํสุฯ ตสฺมา ปนสฺส ญาตกา ‘‘สิทฺธตฺโถ’’ติ นามมกํสุฯ โส ทสวสฺสสหสฺสานิ อคารมชฺเฌ วสิฯ ตสฺส โกกา-สุปฺปล-ปทุมนามกา ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ โสมนสฺสาเทวิปฺปมุขานิ อฏฺฐจตฺตาลีส อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ

โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา โสมนสฺสาเทวิยา ปุตฺเต อนุปมกุมาเร อุปฺปนฺเน อาสาฬฺหิปุณฺณมิยํ สุวณฺณสิวิกาย นิกฺขมิตฺวา วีริยุยฺยานํ คนฺตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ โกฏิสตสหสฺสมนุสฺสา อนุปพฺพชิํสุฯ