16. อตฺถทสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา

ปิยทสฺสิมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ตสฺส สาสเน จ อนฺตรหิเต ปริหายิตฺวา วฑฺฒิตฺวา อปริมิตายุเกสุ มนุสฺเสสุ อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา วสฺสสตสหสฺสายุเกสุ ชาเตสุ ปรมตฺถทสฺสี อตฺถทสฺสี นาม พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิฯ โส ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา ปรมโสภเน โสภเน นาม นคเร สาครสฺส นาม รญฺโญ กุเล อคฺคมเหสิยา สุทสฺสนเทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทส มาเส คพฺเภ วสิตฺวา สุจินฺธนุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ มาตุกุจฺฉิโต มหาปุริเส นิกฺขนฺตมตฺเต สุจิรกาลนิหิตานิ กุลปรมฺปราคตานิ มหานิธานานิ ธนสามิกา ปฏิลภิํสูติ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘อตฺถทสฺสี’’ติ นามมกํสุฯ โส ทสวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ อมรคิริ-สุรคิริ-คิริวาหนนามกา ปรมสุรภิชนกา ตโย จสฺส ปาสาทา อเหสุํฯ วิสาขาเทวิปฺปมุขานิ เตตฺติํส อิตฺถิสหสฺสานิ อเหสุํฯ

โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา วิสาขาเทวิยา เสลกุมาเร นาม ปุตฺเต อุปฺปนฺเน สุทสฺสนํ นาม อสฺสราชํ อภิรุหิตฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ นว มนุสฺสโกฏิโย อนุปพฺพชิํสุฯ

เตหิ ปริวุโต โส มหาปุริโส อฏฺฐ มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย สุจินฺธรนาคิยา อุปหารตฺถาย อานีตํ มธุปายาสํ มหาชเนน สนฺทิสฺสมานสพฺพสรีราย นาคิยา สห สุวณฺณปาติยา ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา ตรุณตรุสตสมลงฺกเต ตรุณสาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย ธมฺมรุจินา มหารุจินา นาม นาคราเชน ทินฺนา อฏฺฐ กุสติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา จมฺปกโพธิํ อุปสงฺกมิตฺวา เตปญฺญาสหตฺถายามวิตฺถตํ กุสติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา สมฺโพธิํ ปตฺวา สพฺพพุทฺธาจิณฺณํ – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิสมีเปเยว วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมุโน ธมฺมเทสนายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตนา สห ปพฺพชิตนวภิกฺขุโกฏิโย อริยธมฺมปฏิเวธสมตฺเถ ทิสฺวา อากาเสน คนฺตฺวา อโนมนครสมีเป อโนมุยฺยาเน โอตริตฺวา เตหิ ปริวุโต ตตฺถ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ ปฐโม ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ

ปุน ภควติ โลกนายเก เทวโลกจาริกํ จริตฺวา ตตฺถ ธมฺมํ เทเสนฺเต โกฏิสตสหสฺสานํ ทุติโย อภิสมโย อโหสิฯ ยทา ปน ภควา อตฺถทสฺสี อมฺหากํ ภควา วิย กปิลวตฺถุปุรํ โสภนปุรํ ปวิสิตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ ตติโย ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1]

‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, อตฺถทสฺสี มหายโส;

มหาตมํ นิหนฺตฺวาน, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํฯ

[2]

‘‘พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโต, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ;

อมเตน ตปฺปยี โลกํ, ทสสหสฺสี สเทวกํฯ

[3]

‘‘ตสฺสาปิ โลกนาถสฺส, อเหสุํ อภิสมยา ตโย;

โกฏิสตสหสฺสานํ, ปฐมาภิสมโย อหุฯ

[4]

‘‘ยทา พุทฺโธ อตฺถทสฺสี, จรติ เทวจาริกํ;

โกฏิสตสหสฺสานํ, ทุติยาภิสมโย อหุฯ

[5]

‘‘ปุนาปรํ ยทา พุทฺโธ, เทเสสิ ปิตุสนฺติเก;

โกฏิสตสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติฯ

ตตฺถ ตตฺเถวาติ ตสฺมิญฺเญว กปฺเปติ อตฺโถฯ เอตฺถ ปน วรกปฺโป ‘‘มณฺฑกปฺโป’’ติ อธิปฺเปโตฯ ‘‘ยสฺมิํ กปฺเป ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺติ, โส กปฺโป วรกปฺโป’’ติ เหฏฺฐา ปทุมุตฺตรพุทฺธวํสวณฺณนายํ วุตฺโตฯ ตสฺมา วรกปฺโป อิธ ‘‘มณฺฑกปฺโป’’ติ วุตฺโตฯ นิหนฺตฺวานาติ นิหนิตฺวาฯ อยเมว วา ปาโฐฯ สนฺโตติ สมาโนฯ อมเตนาติ มคฺคผลาธิคมามตปาเนนฯ ตปฺปยีติ อตปฺปยิ, ปีเณสีติ อตฺโถฯ ทสสหสฺสีติ ทสสหสฺสิโลกธาตุํฯ เทวจาริกนฺติ เทวานํ วินยนตฺถํ เทวโลกจาริกนฺติ อตฺโถฯ

สุจนฺทกนคเร กิร สนฺโต จ ราชปุตฺโต อุปสนฺโต จ ปุโรหิตปุตฺโต ตีสุ เวเทสุ สพฺพสมยนฺตเรสุ จ สารมทิสฺวา นครสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ จตฺตาโร ปณฺฑิเต วิสารเท จ มนุสฺเส ฐเปสุํ – ‘‘ยํ ปน ตุมฺเห ปณฺฑิตํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปสฺสถ สุณาถ วา, ตํ อมฺหากํ อาคนฺตฺวา อาโรเจถา’’ติฯ เตน จ สมเยน อตฺถทสฺสี โลกนาโถ สุจนฺทกนครํ สมฺปาปุณิฯ อถ เตหิ นิเวทิตา ปุริสา คนฺตฺวา เตสํ ทสพลสฺส ตตฺถาคมนํ ปฏิเวเทสุํฯ ตโต เต สนฺโตปสนฺตา ตถาคตาคมนํ สุตฺวา ปหฏฺฐมานสา สหสฺสปริวารา ทสพลํ อสมํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา อภิวาเทตฺวา นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส อสทิสํ มหาทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส สกลนครวาสีหิ มนุสฺเสหิ สทฺธิํ ธมฺมกถํ สุณิํสุฯ ตสฺมิํ กิร ทิวเส อฏฺฐนวุติสหสฺสานิ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ ตาย ปริสาย มชฺเฌ ภควา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิฯ

ยทา ปน ภควา อตฺตโน ปุตฺตสฺส เสลตฺเถรสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อฏฺฐาสีติสหสฺสานิ ปสาเทตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพาเชตฺวา อรหตฺตํ ปาเปตฺวา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ ปุน มหามงฺคลสมาคเม มาฆปุณฺณมายํ เทวมนุสฺสานํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อฏฺฐสตฺตติสหสฺสานิ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[6]

‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, ตสฺสาปิ จ มเหสิโน;

ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํฯ

[7]

‘‘อฏฺฐนวุติสหสฺสานํ, ปฐโม อาสิ สมาคโม;

อฏฺฐาสีติสหสฺสานํ, ทุติโย อาสิ สมาคโมฯ

[8]

‘‘อฏฺฐสตฺตติสหสฺสานํ, ตติโย อาสิ สมาคโม;

อนุปาทา วิมุตฺตานํ, วิมลานํ มเหสิน’’นฺติฯ

ตทา กิร อมฺหากํ โพธิสตฺโต จมฺปกนคเร สุสีโม นาม พฺราหฺมณมหาสาโล โลกสมฺมโต อโหสิฯ

โส สพฺพวิภวชาตํ ทีนานาถกปณทฺธิกาทีนํ วิสฺสชฺเชตฺวา หิมวนฺตสมีปํ คนฺตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ อภิญฺญาโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา มหิทฺธิโก มหานุภาโว หุตฺวา มหาชนสฺส กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ อนวชฺชสาวชฺชภาวญฺจ ทสฺเสตฺวา พุทฺธุปฺปาทํ อาคมยมาโน อฏฺฐาสิฯ

อถาปเรน สมเยน อตฺถทสฺสิมฺหิ โลกนายเก โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา สุทสฺสนมหานคเร อฏฺฐนฺนํ ปริสานํ มชฺเฌ ธมฺมามตวสฺสํ วสฺเสนฺเต ตสฺส ธมฺมํ สุตฺวา สคฺคโลกํ คนฺตฺวา ทิพฺพานิ มนฺทารวปทุมปาริจฺฉตฺตกาทีนิ ปุปฺผานิ เทวโลกโต อาหริตฺวา อตฺตโน อานุภาวํ ทสฺเสนฺโต ทิสฺสมานสรีโร จตูสุ ทิสาสุ จตุทฺทีปิกมหาเมโฆ วิย ปุปฺผวสฺสํ วสฺเสตฺวา สมนฺตโต ปุปฺผมณฺฑปํ ปุปฺผมยคฺฆิโตรณเหมชาลาทีนิ ปุปฺผมยานิ กตฺวา มนฺทารวปุปฺผจฺฉตฺเตน ทสพลํ ปูเชสิฯ โสปิ นํ ภควา – ‘‘อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[9]

‘‘อหํ เตน สมเยน, ชฏิโล อุคฺคตาปโน;

สุสีโม นาม นาเมน, มหิยา เสฏฺฐสมฺมโตฯ

[10]

‘‘ทิพฺพํ มนฺทารวํ ปุปฺผํ, ปทุมํ ปาริจฺฉตฺตกํ;

เทวโลกา หริตฺวาน, สมฺพุทฺธมภิปูชยิํฯ

[11]

‘‘โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, อตฺถทสฺสี มหามุนิ;

อฏฺฐารเส กปฺปสเต, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ

[12]

‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน…เป.… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ

[13]

‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, หฏฺโฐ สํวิคฺคมานโส;

อุตฺตริํ วตมธิฏฺฐาสิํ, ทสปารมิปูริยา’’ติฯ

ตตฺถ ชฏิโลติ ชฏา อสฺส อตฺถีติ ชฏิโลฯ มหิยา เสฏฺฐสมฺมโตติ สกเลนปิ โลเกน เสฏฺโฐ อุตฺตโม ปวโรติ เอวํ สมฺมโต สมฺภาวิโตติ อตฺโถฯ

ตสฺส ปน ภควโต โสภนํ นาม นครํ อโหสิฯ สาคโร นาม ราชา ปิตา, สุทสฺสนา นาม มาตา, สนฺโต อุปสนฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อภโย นามุปฏฺฐาโก, ธมฺมา จ สุธมฺมา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, จมฺปกรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิฯ

สรีรปฺปภา สมนฺตโต สพฺพกาลํ โยชนมตฺตํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิ, อายุ วสฺสสตสหสฺสํ, วิสาขา นามสฺส อคฺคมเหสี, เสโล นาม ปุตฺโต, อสฺสยาเนน นิกฺขมิฯ เตน วุตฺตํ –

[14]

‘‘โสภนํ นาม นครํ, สาคโร นาม ขตฺติโย;

สุทสฺสนา นาม ชนิกา, อตฺถทสฺสิสฺส สตฺถุโนฯ

[19]

‘‘สนฺโต จ อุปสนฺโต จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;

อภโย นามุปฏฺฐาโก, อตฺถทสฺสิสฺส สตฺถุโนฯ

[20]

‘‘ธมฺมา เจว สุธมฺมา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;

โพธิ ตสฺส ภควโต, จมฺปโกติ ปวุจฺจติฯ

[22]

‘‘โสปิ พุทฺโธ อสมสโม, อสีติหตฺถมุคฺคโต;

โสภเต สาลราชาว, อุฬุราชาว ปูริโตฯ

[23]

‘‘ตสฺส ปากติกา รํสี, อเนกสตโกฏิโย;

อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา, ผรนฺติ โยชนํ สทาฯ

[24]

‘‘โสปิ พุทฺโธ นราสโภ, สพฺพสตฺตุตฺตโม มุนิ;

วสฺสสตสหสฺสานิ, โลเก อฏฺฐาสิ จกฺขุมาฯ

[25]

‘‘อตุลํ ทสฺเสตฺวา โอภาสํ, วิโรเจตฺวา สเทวเก;

โสปิ อนิจฺจตํ ปตฺโต, ยถคฺคุปาทานสงฺขยา’’ติฯ

ตตฺถ อุฬุราชาว ปูริโตติ สรทสมยปริปุณฺณวิมลสกลมณฺฑโล ตารกราชา วิยาติ อตฺโถฯ ปากติกาติ ปกติวเสน อุปฺปชฺชมานา, น อธิฏฺฐานวเสนฯ ยทา อิจฺฉติ ภควา, ตทา อเนกโกฏิสตสหสฺเสปิ จกฺกวาเฬ อาภาย ผเรยฺยฯ รํสีติ รสฺมิโยฯ อุปาทานสงฺขยาติ อุปาทานกฺขยา อินฺธนกฺขยา อคฺคิ วิยฯ โสปิ ภควา จตุนฺนํ อุปาทานานํ ขเยน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา อนุปมนคเร อโนมาราเม ปรินิพฺพายิฯ ธาตุโย ปนสฺส อธิฏฺฐาเนน วิกิริํสุฯ เสสเมตฺถ คาถาสุ อุตฺตานเมวาติฯ

อตฺถทสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต จุทฺทสโม พุทฺธวํโสฯ

17. ธมฺมทสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา

อตฺถทสฺสิมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต อนฺตรกปฺเป จ วีติวตฺเต อปริมิตายุเกสุ สตฺเตสุ อนุปุพฺเพน ปริหายิตฺวา วสฺสสตสหสฺสายุเกสุ ชาเตสุ ธมฺมทสฺสี นาม สตฺถา โลกาโลกกโร โลภาทิโลกมลวินยกโร โลเกกนายโก โลเก อุทปาทิฯ โสปิ ภควา ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา สรณนคเร สพฺพโลกสรณสฺส สรณสฺส นาม รญฺโญ อคฺคมเหสิยา สุนนฺทาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ โส ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน สรณุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต ปาวุสฺสกาเล สลิลธรวิวรคโต ปุณฺณจนฺโท วิย นิกฺขมิฯ มหาปุริเส ปน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺเตเยว อธิกรณโวหารสตฺถโปตฺถเกสุ อธมฺมิยา โวหารา สยเมว อนฺตรธายิํสุฯ ธมฺมิกโวหาราเยว อฏฺฐํสุฯ เตนสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘ธมฺมทสฺสี’’ติ นามมกํสุฯ โส อฏฺฐวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ ตสฺส กิร อรช-วิรช-สุทสฺสนนามกา ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ วิจิโกฬิเทวิปฺปมุขานํ อิตฺถีนํ วีสติสหสฺสาธิกํ สตสหสฺสํ อโหสิฯ

โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา วิจิโกฬิเทวิยา ปุญฺญวฑฺฒเน นาม ปุตฺเต อุปฺปนฺเน เทวกุมาโร วิย อติวิย สุขุมาโล เทวสมฺปตฺติมิว สมฺปตฺติมนุภวมาโน มชฺฌิมยาเม วุฏฺฐาย สิริสยเน นิสินฺโน นิทฺโทปคตานํ อิตฺถีนํ วิปฺปการํ ทิสฺวา สญฺชาตสํเวโค มหาภินิกฺขมนาย จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ จิตฺตุปฺปาทสมนนฺตรเมวสฺส สุทสฺสนปาสาโท คคนตลมพฺภุคฺคนฺตฺวา จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวุโต ทุติโย ทิวสกโร วิย ทิพฺพวิมานํ วิย จ คนฺตฺวา รตฺตกุรวกตรุโพธิสมีเปเยว โอตริตฺวา อฏฺฐาสิฯ มหาปุริโส กิร พฺรหฺมุนา อุปนีตานิ กาสายานิ คเหตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปาสาทโต โอตริตฺวา อวิทูเร อฏฺฐาสิฯ ปาสาโท ปุน อากาเสน คนฺตฺวา โพธิรุกฺขํ อนฺโตกตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺฐาสิฯ อิตฺถิโยปิ สปริวารา ปาสาทโต โอตริตฺวา อฑฺฒคาวุตมตฺตํ คนฺตฺวา อฏฺฐํสุฯ ตตฺถ อิตฺถิโย จ ตาสํ ปริจาริกา เจฏิกาโย จ ฐเปตฺวา สพฺเพ มนุสฺสา ตํ อนุปพฺพชิํสุฯ ภิกฺขูนํ โกฏิสตสหสฺสํ อโหสิฯ