12. ปทุมุตฺตรพุทฺธวํสวณฺณนา

นารทพุทฺธสฺส สาสนํ นวุติวสฺสสหสฺสานิ ปวตฺติตฺวา อนฺตรธายิฯ โส จ กปฺโป วินสฺสิตฺถฯ ตโต ปรํ กปฺปานํ อสงฺเขฺยยฺยํ พุทฺธา โลเก น อุปฺปชฺชิํสุฯ พุทฺธสุญฺโญ วิคตพุทฺธาโลโก อโหสิฯ ตโต กปฺเปสุ จ อสงฺเขฺยยฺเยสุ วีติวตฺเตสุ อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก เอกสฺมิํ กปฺเป เอโก วิชิตมาโร โอหิตภาโร เมรุสาโร อสํสาโร สตฺตสาโร สพฺพโลกุตฺตโร ปทุมุตฺตโร นาม พุทฺโธ โลเก อุทปาทิฯ โสปิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา หํสวตีนคเร สพฺพชนานนฺทกรสฺสานนฺทสฺส นาม รญฺโญ อคฺคมเหสิยา อุทิโตทิตกุเล ชาตาย สุชาตาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ สา เทวตาหิ กตารกฺขา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน หํสวตุยฺยาเน ปทุมุตฺตรกุมารํ วิชายิฯ ปฏิสนฺธิยญฺจสฺส ชาติยญฺจ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการานิ ปาฏิหาริยานิ อเหสุํฯ

ตสฺส กิร ชาติยํ ปทุมวสฺสํ วสฺสิฯ เตนสฺส นามคฺคหณทิวเส ญาตกา ‘‘ปทุมุตฺตรกุมาโร’’ตฺเวว นามํ อกํสุฯ โส ทสวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ นรวาหน-ยสวาหน-วสวตฺตินามกา ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิกา ตโย จสฺส ปาสาทา อเหสุํฯ วสุทตฺตาเทวิปฺปมุขานํ อิตฺถีนํ สตสหสฺสานิ วีสติสหสฺสานิ จ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ โส วสุทตฺตาย เทวิยา ปุตฺเต สพฺพคุณานุตฺตเร อุตฺตรกุมาเร นาม อุปฺปนฺเน จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา – ‘‘มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ ตสฺส จินฺติตมตฺเตว วสวตฺตินามโก ปาสาโท กุมฺภการจกฺกํ วิย อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เทววิมานมิว ปุณฺณจนฺโท วิย จ คคนตเลน คนฺตฺวา โพธิรุกฺขํ มชฺเฌกโรนฺโต โสภิตพุทฺธวํสวณฺณนาย อาคตปาสาโท วิย ภูมิยํ โอตริฯ

มหาปุริโส กิร ตโต ปาสาทโต โอตริตฺวา อรหตฺตทฺธชภูตานิ กาสายานิ วตฺถานิ เทวทตฺติยานิ ปารุปิตฺวา ตตฺเถว ปพฺพชิฯ ปาสาโท ปนาคนฺตฺวา สกฏฺฐาเนเยว อฏฺฐาสิฯ มหาสตฺเตน สหคตาย ปริสาย ฐเปตฺวา อิตฺถิโย สพฺเพ ปพฺพชิํสุฯ

มหาปุริโส เตหิ สห สตฺตาหํ ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย อุชฺเชนินิคเม รุจานนฺทเสฏฺฐิธีตาย ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สาลวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย สุมิตฺตาชีวเกน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา สลลโพธิํ อุปคนฺตฺวา ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺฐตฺติํสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐาย สมารํ มารพลํ วิธมิตฺวา ปฐเม ยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา ทุติเย ยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ตติเย ยาเม ปจฺจยาการํ สมฺมสิตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺฐาย ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสิตฺวา อุทยพฺพยวเสน สมปญฺญาส ลกฺขณานิ ทิสฺวา ยาว โคตฺรภุญาณํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺเคน สกลพุทฺธคุเณ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สพฺพพุทฺธาจิณฺณํ ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนสิฯ ตทา กิร ทสสหสฺสจกฺกวาฬพฺภนฺตรํ สกลมฺปิ อลงฺกโรนฺตํ วิย ปทุมวสฺสํ วสฺสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1]

‘‘นารทสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;

ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, อกฺโขโภ สาครูปโมฯ

[2]

‘‘มณฺฑกปฺโป วา โส อาสิ, ยมฺหิ พุทฺโธ อชายถ;

อุสฺสนฺนกุสลา ชนตา, ตมฺหิ กปฺเป อชายถา’’ติฯ

ตตฺถ สาครูปโมติ สาครสทิสคมฺภีรภาโวฯ มณฺฑกปฺโป วา โส อาสีติ เอตฺถ ยสฺมิํ กปฺเป ทฺเว สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, อยํ มณฺฑกปฺโป นามฯ ทุวิโธ หิ กปฺโป สุญฺญกปฺโป อสุญฺญกปฺโป จาติฯ ตตฺถ สุญฺญกปฺเป พุทฺธปจฺเจกพุทฺธจกฺกวตฺติโน น อุปฺปชฺชนฺติฯ ตสฺมา คุณวนฺตปุคฺคลสุญฺญตฺตา ‘‘สุญฺญกปฺโป’’ติ วุจฺจติฯ

อสุญฺญกปฺโป ปญฺจวิโธ – สารกปฺโป มณฺฑกปฺโป วรกปฺโป สารมณฺฑกปฺโป ภทฺทกปฺโปติฯ ตตฺถ คุณสารรหิเต กปฺเป คุณสารุปฺปาทกสฺส คุณสารชนนสฺส เอกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาตุภาเวน ‘‘สารกปฺโป’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺมิํ ปน กปฺเป ทฺเว โลกนายกา อุปฺปชฺชนฺติ, โส ‘‘มณฺฑกปฺโป’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺมิํ กปฺเป ตโย พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, เตสุ ปฐโม ทุติยํ พฺยากโรติ, ทุติโย ตติยนฺติ, ตตฺถ มนุสฺสา ปมุทิตหทยา อตฺตนา ปตฺถิตปณิธานวเสน วรยนฺติฯ ตสฺมา ‘‘วรกปฺโป’’ติ วุจฺจติฯ

ยตฺถ ปน กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, โส ปุริมกปฺปโต วิสิฏฺฐตรตฺตา สารตรตฺตา ‘‘สารมณฺฑกปฺโป’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺมิํ กปฺเป ปญฺจ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, โส ‘‘ภทฺทกปฺโป’’ติ วุจฺจติฯ โส ปน อติทุลฺลโภฯ ตสฺมิํ ปน กปฺเป เยภุยฺเยน สตฺตา กลฺยาณสุขพหุลา โหนฺติฯ เยภุยฺเยน ติเหตุกา กิเลสกฺขยํ กโรนฺติ, ทุเหตุกา สุคติคามิโน โหนฺติ, อเหตุกา เหตุํ ปฏิลภนฺติฯ ตสฺมา โส กปฺโป ‘‘ภทฺทกปฺโป’’ติ วุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อสุญฺญกปฺโป ปญฺจวิโธ’’ติอาทิฯ วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ –

‘‘เอโก พุทฺโธ สารกปฺเป, มณฺฑกปฺเป ชินา ทุเว;

วรกปฺเป ตโย พุทฺธา, สารมณฺเฑ จตุโร พุทฺธา;

ปญฺจ พุทฺธา ภทฺทกปฺเป, ตโต นตฺถาธิกา ชินา’’ติฯ

ยสฺมิํ ปน กปฺเป ปทุมุตฺตรทสพโล อุปฺปชฺชิ, โส สารกปฺโปปิ สมาโน คุณสมฺปตฺติยา มณฺฑกปฺปสทิสตฺตา ‘‘มณฺฑกปฺโป’’ติ วุตฺโตฯ โอปมฺมตฺเถ วา-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ อุสฺสนฺนกุสลาติ อุปจิตปุญฺญาฯ ชนตาติ ชนสมูโหฯ

ปทุมุตฺตโร ปน ปริสุตฺตโร ภควา สตฺตาหํ โพธิปลฺลงฺเก วีตินาเมตฺวา – ‘‘ปถวิยํ ปาทํ นิกฺขิปิสฺสามี’’ติ ทกฺขิณํ ปาทํ อภินีหริฯ อถ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา วิมลโกมลเกสรกณฺณิกานิ ชลชามลาวิกลวิปุลปลาสานิ ถลชานิ ชลชานิ อุฏฺฐหิํสุฯ เตสํ กิร ธุรปตฺตานิ นวุติหตฺถานิ เกสรานิ ติํสหตฺถานิ กณฺณิกา ทฺวาทสหตฺถา เอเกกสฺส นวฆฏปฺปมาณา เรณโว อเหสุํฯ สตฺถา ปน อุพฺเพธโต อฏฺฐปณฺณาสหตฺโถ อโหสิฯ ตสฺส อุภินฺนํ พาหานมนฺตรํ อฏฺฐารสหตฺถํ นลาฏํ ปญฺจหตฺถํ หตฺถปาทา เอกาทสหตฺถา อเหสุํฯ ตสฺส เอกาทสหตฺเถน ปาเทน ทฺวาทสหตฺถาย กณฺณิกาย อกฺกนฺตมตฺตาย นวฆฏปฺปมาณา เรณโว อุฏฺฐหิตฺวา อฏฺฐปณฺณาสหตฺถํ สรีรปฺปเทสํ อุคฺคนฺตฺวา มโนสิลาจุณฺณวิจุณฺณิตํ วิย กตฺวา ปจฺโจตฺถรนฺติฯ ตทุปาทาย สตฺถา ปทุมุตฺตโรตฺเวว โลเก ปญฺญายิตฺถาติ สํยุตฺตภาณกา วทนฺติฯ

อถ สพฺพโลกุตฺตโร ปทุมุตฺตโร ภควา พฺรหฺมายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ธมฺมเทสนาย ภาชนภูเต สตฺเต โอโลเกนฺโต มิถิลนคเร เทวลํ สุชาตญฺจาติ ทฺเว ราชปุตฺเต อุปนิสฺสยสมฺปนฺเน ทิสฺวา ตงฺขณญฺเญว อนิลปเถน คนฺตฺวา มิถิลุยฺยาเน โอตริตฺวา อุยฺยานปาเลน ทฺเวปิ ราชกุมาเร ปกฺโกสาเปสิฯ เตปิ จ ‘‘อมฺหากํ ปิตุจฺฉาปุตฺโต ปทุมุตฺตรกุมาโร ปพฺพชิตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ ปาปุณิตฺวา อมฺหากํ นครํ สมฺปตฺโต, หนฺท นํ มยํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสามา’’ติ สปริวารา ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริวาเรตฺวา นิสีทิํสุฯ ตทา ทสพโล เตหิ ปริวุโต ตาราคณปริวุโต ปุณฺณจนฺโท วิย วิโรจมาโน ตตฺถ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ ปฐโม ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[3]

‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต, ปฐเม ธมฺมเทสเน;

โกฏิสตสหสฺสานํ, ธมฺมาภิสมโย อหู’’ติฯ

อถาปเรน สมเยน สรทตาปสสมาคเม มหาชนํ นิรยสนฺตาเปน สนฺตาเปตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต สตฺตติํสสตสหสฺสสงฺเข สตฺตกาเย ธมฺมามตํ ปาเยสิ, โส ทุติโย ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[4]

‘‘ตโต ปรมฺปิ วสฺสนฺเต, ตปฺปยนฺเต จ ปาณิโน;

สตฺตตฺติํสสตสหสฺสานํ, ทุติยาภิสมโย อหู’’ติฯ

ยทา ปน อานนฺทมหาราชา วีสติยา ปุริสสหสฺเสหิ วีสติยา อมจฺเจหิ จ สทฺธิํ ปทุมุตฺตรสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติเก มิถิลนคเร ปาตุรโหสิฯ ปทุมุตฺตโร จ ภควา เต สพฺเพ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา เตหิ ปริวุโต คนฺตฺวา ปิตุสงฺคหํ กุรุมาโน หํสวติยา ราชธานิยา วสติฯ ตตฺถ โส อมฺหากํ ภควา วิย กปิลปุเร คคนตเล รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต พุทฺธวํสํ กเถสิ, ตทา ปญฺญาสสตสหสฺสานํ ตติโย ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[5]

‘‘ยมฺหิ กาเล มหาวีโร, อานนฺทํ อุปสงฺกมิ;

ปิตุสนฺติกํ อุปคนฺตฺวา, อาหนี อมตทุนฺทุภิํฯ

[6]

‘‘อาหเต อมตเภริมฺหิ, วสฺสนฺเต ธมฺมวุฏฺฐิยา;

ปญฺญาสสตสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติฯ

ตตฺถ อานนฺทํ อุปสงฺกมีติ ปิตรํ อานนฺทราชานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อาหนีติ อภิหนิฯ อาหเตติ อาหตายฯ อมตเภริมฺหีติ อมตเภริยา, ลิงฺควิปลฺลาโส ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อาเสวิเต’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺส อาเสวิตายาติ อตฺโถฯ วสฺสนฺเต ธมฺมวุฏฺฐิยาติ ธมฺมวสฺสํ วสฺสนฺเตติ อตฺโถฯ อิทานิ อภิสมยกรณูปายํ ทสฺเสนฺโต –

[7]

‘‘โอวาทโก วิญฺญาปโก, ตารโก สพฺพปาณินํ;

เทสนากุสโล พุทฺโธ, ตาเรสิ ชนตํ พหุ’’นฺติฯ – อาห;

ตตฺถ โอวาทโกติ สรณสีลธุตงฺคสมาทานคุณานิสํสวณฺณนาย โอวทตีติ โอวาทโกฯ วิญฺญาปโกติ จตุสจฺจํ วิญฺญาเปตีติ วิญฺญาปโก, โพธโกฯ ตารโกติ จตุโรฆตารโกฯ

ยทา ปน สตฺถา มิถิลนคเร มิถิลุยฺยาเน โกฏิสตสหสฺสภิกฺขุคณมชฺเฌ มาฆปุณฺณมาย ปุณฺณจนฺทสทิสวทโน ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[8]

‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, ปทุมุตฺตรสฺส สตฺถุโน;

โกฏิสตสหสฺสานํ, ปฐโม อาสิ สมาคโม’’ติฯ

ยทา ปน ภควา เวภารปพฺพตกูเฏ วสฺสาวาสํ วสิตฺวา ปพฺพตสนฺทสฺสนตฺถํ อาคตสฺส มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา นวุติโกฏิสหสฺสานิ เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพาเชตฺวา เตหิ ปริวุโต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[9]

‘‘ยทา พุทฺโธ อสมสโม, วสิ เวภารปพฺพเต;

นวุติโกฏิสหสฺสานํ, ทุติโย อาสิ สมาคโม’’ติฯ

ปุน ภควติ คุณวติ ติโลกนาเถ มหาชนสฺส พนฺธนโมกฺขํ กุรุมาเน ชนปทจาริกํ จรมาเน อสีติโกฏิสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[10]

‘‘ปุน จาริกํ ปกฺกนฺเต, คามนิคมรฏฺฐโต;

อสีติโกฏิสหสฺสานํ, ตติโย อาสิ สมาคโม’’ติฯ

ตตฺถ คามนิคมรฏฺฐโตติ คามนิคมรฏฺเฐหิฯ อยเมว วา ปาโฐ, ตสฺส คามนิคมรฏฺเฐหิ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตานนฺติ อตฺโถฯ

ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต อเนกธนโกฏิโก ชฏิโล นาม มหารฏฺฐิโก หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส สจีวรํ วรทานมทาสิฯ โสปิ ตํ ภตฺตานุโมทนาวสาเน ‘‘อนาคเต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[11]

‘‘อหํ เตน สมเยน, ชฏิโล นาม รฏฺฐิโก;

สมฺพุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ, สภตฺตํ ทุสฺสมทาสหํฯ

[12]

‘‘โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, สงฺฆมชฺเฌ นิสีทิย;

สตสหสฺเส อิโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ

[13]

‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน…เป.… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ

[14]

‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, อุตฺตริํ วตมธิฏฺฐหิํ;

อกาสิํ อุคฺคทฬฺหํ ธิติํ, ทสปารมิปูริยา’’ติฯ

ตตฺถ สมฺพุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆนฺติ พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส, สามิอตฺเถ อุปโยควจนํฯ สภตฺตํ ทุสฺสมทาสหนฺติ สจีวรํ ภตฺตํ อทาสิํ อหนฺติ อตฺโถฯ อุคฺคทฬหนฺติ อติทฬฺหํฯ ธิตินฺติ วีริยํ อกาสินฺติ อตฺโถฯ

ปทุมุตฺตรสฺส ปน ภควโต กาเล ติตฺถิยา นาม นาเหสุํฯ สพฺเพ เทวมนุสฺสา พุทฺธเมว สรณมคมํสุฯ เตน วุตฺตํ –

[15]

‘‘พฺยาหตา ติตฺถิยา สพฺเพ, วิมนา ทุมฺมนา ตทา;

น เตสํ เกจิ ปริจรนฺติ, รฏฺฐโต นิจฺฉุภนฺติ เตฯ

[16]

‘‘สพฺเพ ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, อุปคญฺฉุํ พุทฺธสนฺติเก;

ตุวํ นาโถ มหาวีร, สรณํ โหหิ จกฺขุมฯ

[17]

‘‘อนุกมฺปโก การุณิโก, หิเตสี สพฺพปาณินํ;

สมฺปตฺเต ติตฺถิเย สพฺเพ, ปญฺจสีเล ปติฏฺฐหิฯ

[18]

‘‘เอวํ นิรากุลํ อาสิ, สุญฺญกํ ติตฺถิเยหิ ตํ;

วิจิตฺตํ อรหนฺเตหิ, วสีภูเตหิ ตาทิหี’’ติฯ

ตตฺถ พฺยาหตาติ วิหตมานทปฺปาฯ ติตฺถิยาติ เอตฺถ ติตฺถํ เวทิตพฺพํ, ติตฺถกโร เวทิตพฺโพ, ติตฺถิยา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ สสฺสตาทิทิฏฺฐิวเสน ตรนฺติ เอตฺถาติ ติตฺถํ, ลทฺธิฯ ตสฺสา ลทฺธิยา อุปฺปาทโก ติตฺถกโร, ติตฺเถ ภวา ติตฺถิยาติฯ ปทุมุตฺตรสฺส กิร ภควโต กาเล ติตฺถิยา นาเหสุํฯ เย ปน สนฺติ, เตปิ อีทิสา อเหสุนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘พฺยาหตา ติตฺถิยา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ วิมนาติ วิรูปมานสาฯ ทุมฺมนาติ ตสฺเสว เววจนํฯ น เตสํ เกจิ ปริจรนฺตีติ เตสํ อญฺญติตฺถิยานํ เกจิปิ ปุริสา ปริกมฺมํ น กโรนฺติ, น ภิกฺขํ เทนฺติ, น สกฺกโรนฺติ, น ครุํ กโรนฺติ, น มาเนนฺติ, น ปูเชนฺติ, น อาสนา วุฏฺฐหนฺติ, น อญฺชลิกมฺมํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ รฏฺฐโตติ สกลรฏฺฐโตปิฯ นิจฺฉุภนฺตีติ นีหรนฺติ, อุสฺสาเทนฺติ เตสํ นิวาสํ น เทนฺตีติ อตฺโถฯ เตติ ติตฺถิยาฯ

อุปคญฺฉุํ พุทฺธสนฺติเกติ เอวํ เตหิ รฏฺฐวาสีหิ มนุสฺเสหิ อุสฺสาทิยมานา สพฺเพปิ อญฺญติตฺถิยา สมาคนฺตฺวา ปทุมุตฺตรทสพลเมว สรณมคมํสุฯ ‘‘ตฺวํ อมฺหากํ สตฺถา นาโถ คติ ปรายนํ สรณ’’นฺติ เอวํ วตฺวา สรณมคมํสูติ อตฺโถฯ อนุกมฺปตีติ อนุกมฺปโกฯ กรุณาย จรตีติ การุณิโกฯ สมฺปตฺเตติ สมาคเต สรณมุปคเต ติตฺถิเยฯ ปญฺจสีเล ปติฏฺฐหีติ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปสีติ อตฺโถฯ นิรากุลนฺติ อนากุลํ, อญฺเญหิ ลทฺธิเกหิ อสมฺมิสฺสนฺติ อตฺโถฯ สุญฺญกนฺติ สุญฺญํ ริตฺตํ เตหิ ติตฺถิเยหิฯ ตนฺติ ตํ ภควโต สาสนนฺติ วจนเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ วิจิตฺตนฺติ วิจิตฺตวิจิตฺตํฯ วสีภูเตหีติ วสีภาวปฺปตฺเตหิฯ

ตสฺส ปน ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต หํสวตี นาม นครํ อโหสิฯ

ปิตา ปนสฺส อานนฺโท นาม ขตฺติโย, มาตา สุชาตา นาม เทวี, เทวโล จ สุชาโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สุมโน นามุปฏฺฐาโก, อมิตา จ อสมา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, สลลรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺฐปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา จสฺส สมนฺตา ทฺวาทส โยชนานิ คณฺหิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายุ อโหสิ, วสุทตฺตา นาม อคฺคมเหสี, อุตฺตโร นาม ปุตฺโต อโหสิฯ ปทุมุตฺตโร ปน ภควา ปรมาภิราเม นนฺทาราเม กิร ปรินิพฺพุโตฯ ธาตุโย ปนสฺส น วิกิริํสุฯ สกลชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา สมาคมฺม ทฺวาทสโยชนุพฺเพธํ สตฺตรตนมยํ เจติยมกํสุฯ เตน วุตฺตํ –

[19]

‘‘นครํ หํสวตี นาม, อานนฺโท นาม ขตฺติโย;

สุชาตา นาม ชนิกา, ปทุมุตฺตรสฺส สตฺถุโนฯ

[24]

‘‘เทวโล จ สุชาโต จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;

สุมโน นามุปฏฺฐาโก, ปทุมุตฺตรสฺส มเหสิโนฯ

[25]

‘‘อมิตา จ อสมา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;

โพธิ ตสฺส ภควโต, สลโลติ ปวุจฺจติฯ

[27]

‘‘อฏฺฐปณฺณาสรตนํ, อจฺจุคฺคโต มหามุนิ;

กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, ทฺวตฺติํสวรลกฺขโณฯ

[28]

‘‘กุฏฺฏา กวาฏา ภิตฺตี จ, รุกฺขา นคสิลุจฺจยา;

น ตสฺสาวรณํ อตฺถิ, สมนฺตา ทฺวาทสโยชเนฯ

[29]

‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;

ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ

[30]

‘‘สนฺตาเรตฺวา พหุชนํ, ฉินฺทิตฺวา สพฺพสํสยํ;

ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว, นิพฺพุโต โส สสาวโก’’ติฯ

ตตฺถ นคสิลุจฺจยาติ นคสงฺขาตา สิลุจฺจยาฯ อาวรณนฺติ ปฏิจฺฉาทนํ ติโรกรณํฯ ทฺวาทสโยชเนติ สมนฺตโต ทฺวาทสโยชเน ฐาเน ภควโต สรีรปฺปภา ผริตฺวา รตฺตินฺทิวํ ติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติฯ

อิโต ปฏฺฐาย ปารมิปูรณาทิปุนปฺปุนาคตมตฺถํ สงฺขิปิตฺวา วิเสสตฺถเมว วตฺวา คมิสฺสามฯ ยทิ ปน วุตฺตเมว ปุนปฺปุนํ วกฺขาม, กทา อนฺตํ คมิสฺสติ อยํ สํวณฺณนาติฯ

ปทุมุตฺตรพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต ทสโม พุทฺธวํโสฯ

13. สุเมธพุทฺธวํสวณฺณนา

ปทุมุตฺตเร ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต สาสเนปิสฺส อนฺตรหิเต สตฺตติกปฺปสหสฺสานิ พุทฺธา นุปฺปชฺชิํสุ, พุทฺธสุญฺญานิ อเหสุํฯ อิโต ปฏฺฐาย ติํสกปฺปสหสฺสานํ มตฺถเก เอกสฺมิํ กปฺเป สุเมโธ สุชาโต จาติ ทฺเว สมฺมาสมฺพุทฺธา นิพฺพตฺติํสุฯ ตตฺถ อธิคตเมโธ สุเมโธ นาม โพธิสตฺโต ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา สุทสฺสนนคเร สุทตฺตสฺส นาม รญฺโญ อคฺคมเหสิยา สุทตฺตาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน สุทสฺสนุยฺยาเน ตรุณทิวสกโร วิย สลิลธรวิวรคโต มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ โส นววสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ ตสฺส กิร สุจนฺทน-กญฺจน-สิริวฑฺฒนนามกา ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ สุมนมหาเทวิปฺปมุขานิ อฏฺฐจตฺตาลีสอิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ

โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สุมนเทวิยา ปุนพฺพสุมิตฺเต นาม ปุตฺเต ชาเต หตฺถิยาเนน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ มนุสฺสานญฺจ โกฏิสตมนุปพฺพชิฯ โส เตหิ ปริวุโต อฑฺฒมาสํ ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย นกุลนิคเม นกุลเสฏฺฐิธีตาย ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สิริวฑฺฒาชีวเกน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา นีปโพธิมูเล วีสติหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา สมารํ มารพลํ วิธมิตฺวา อภิสมฺโพธิํ ปาปุณิตฺวา ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิสมีเปเยว วีตินาเมตฺวา อฏฺฐเม สตฺตาเห พฺรหฺมุโน ธมฺมเทสนายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ภพฺพปุคฺคเล โอโลเกนฺโต อตฺตโน กนิฏฺฐภาติกํ สรณกุมารญฺจ สพฺพกามิกุมารญฺจ อตฺตนา สทฺธิํ ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนญฺจ โกฏิสตํ จตุสจฺจธมฺมปฏิเวธสมตฺเถ ทิสฺวา อากาเสน คนฺตฺวา สุทสฺสนนครสมีเป สุทสฺสนุยฺยาเน โอตริตฺวา อุยฺยานปาเลน อตฺตโน ภาติเก ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ ปริวารานํ มชฺเฌ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, อยํ ปฐโม อภิสมโยฯ เตน วุตฺตํ –

[1]