8. โสภิตพุทฺธวํสวณฺณนา

ตสฺส ปน อปรภาเค ตสฺส สาสเนปิ อนฺตรหิเต โสภิโต นาม โพธิสตฺโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา เทเวหิ อายาจิโต ตุสิตปุรโต จวิตฺวา สุธมฺมนคเร สุธมฺมราชสฺส กุเล สุธมฺมาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ โส ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน สุธมฺมุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต ปริสุทฺธวิราชิตฆนเมฆปฏลโต ปุณฺณจนฺโท วิย นิกฺขมิฯ ตสฺส ปฏิสนฺธิยํ ชาติยญฺจ ปาฏิหาริยานิ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการานิฯ

โส ทสวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิตฺวา สตฺตตฺติํสนาฏกิตฺถิสหสฺสานํ อคฺคาย อคฺคมเหสิยา มขิลเทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ สีหกุมาเร นาม ปุตฺเต อุปฺปนฺเน จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สญฺชาตสํเวโค ปาสาเทเยว ปพฺพชิตฺวา ตตฺเถว อานาปานสฺสติสมาธิํ ภาเวตฺวา จตฺตาริ ฌานานิ ปฏิลภิตฺวา สตฺตาหํ ตตฺเถว ปธานจริยมจริฯ ตโต มขิลมหาเทวิยา ทินฺนํ ปรมมธุรํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา อภินิกฺขมนตฺถาย จิตฺตมุปฺปาเทสิ – ‘‘อยํ ปาสาโท อลงฺกตปฏิยตฺโต มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาเสน คนฺตฺวา โพธิรุกฺขํ มชฺเฌกตฺวา ปถวิยํ โอตรตุ, อิมา จ อิตฺถิโย มยิ โพธิมูเล นิสินฺเน อวุตฺตา สยเมว ปาสาทโต นิกฺขมนฺตู’’ติฯ สหจิตฺตุปฺปาทา ปาสาโท จ สุธมฺมราชภวนโต อุปฺปติตฺวา อสิตญฺชนสงฺกาสมากาสมพฺภุคฺคญฺฉิฯ โส สโมสริตสุรภิกุสุมทามสมลงฺกตปาสาทตโล สกลมฺปิ คคนตลํ สมลงฺกุรุมาโน วิย กนกรสธาราสทิสรุจิรกรนิกโร ทิวสกโร วิย จ สรทสมยรชนิกโร วิย จ วิโรจมาโน วิลมฺพมานวิวิธวิจิตฺตกิงฺกิณิกชาโล ยสฺส กิร วาเตริตสฺส สุกุสลชนวาทิตสฺส ปญฺจงฺคิกสฺส ตุริยสฺส วิย สทฺโท วคฺคุ จ รชนีโย จ กมนีโย จ อโหสิฯ

ทูรโต ปฏฺฐาย สุยฺยมาเนน มธุเรน สเรน สตฺตานํ โสตานิ โอทหมาโน ฆรจจฺจรจตุกฺกวีถิอาทีสุ ฐตฺวา ปวตฺติตกถาสลฺลาเปสุ มนุสฺเสสุ นาตินีเจน นาติอุจฺเจน ตรุวรวนมตฺถกาวิทูเรนากาเสน ปโลภยมาโน วิย ตรุวรสาขานานารตนชุติวิสรสมุชฺชเลน วณฺเณน ชนนยนานิ อากฑฺเฒนฺโต วิย จ ปุญฺญานุภาวํ สมุคฺโฆสยนฺโต วิย จ คคนตลํ ปฏิปชฺชิฯ ตตฺถ นาฏกิตฺถิโยปิ ปญฺจงฺคิกสฺส วรตุริยสฺส มธุเรน สเรน อุปคายิํสุ เจว วิลปิํสุ จฯ จตุรงฺคินี กิรสฺส เสนาปิ อลงฺการ-กายาภรณ-ชุติ-สมุทย-สมุชฺโชตนานาวิราค-สุรภิกุสุมวสนาภรณโสภิตา อมรวรเสนา วิย ปรมรุจิรทสฺสนา ธรณี วิย คคนตเลน ปาสาทํ ปริวาเรตฺวา อคมาสิฯ

ตโต ปาสาโท คนฺตฺวา อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพธํ อุชุวิปุลวฏฺฏกฺขนฺธํ กุสุมปลฺลวมกุลสมลงฺกตํ นาครุกฺขํ มชฺเฌกตฺวา โอตริตฺวา ภูมิยํ ปติฏฺฐหิฯ นาฏกิตฺถิโย จ เกนจิ อวุตฺตาว ตโต ปาสาทโต โอตริตฺวา ปกฺกมิํสุฯ อเนกคุณโสภิโต กิร โสภิโตปิ มหาปุริโส มหาชนกตปริวาโรเยว รตฺติยา ตีสุ ยาเมสุ ติสฺโส วิชฺชาโย อุปฺปาเทสิฯ มารพลํ ปนสฺส ธมฺมตาพเลเนว ยถาคตมคมาสิฯ ปาสาโท ปน ตตฺเถว อฏฺฐาสิฯ โสภิโต ปน ภควตา สมฺโพธิํ ปตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา โพธิสมีเปเยว สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมุโน ธมฺมชฺเฌสนํ ปฏิชานิตฺวา – ‘‘กสฺส นุ โข ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ พุทฺธจกฺขุนา โอโลเกนฺโต อตฺตโน เวมาติเก กนิฏฺฐภาติเก อสมกุมารญฺจ สุเนตฺตกุมารญฺจ ทิสฺวา – ‘‘อิเม ทฺเว กุมารา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา คมฺภีรํ นิปุณํ ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถา, หนฺทาหํ อิเมสํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ อากาเสนาคนฺตฺวา สุธมฺมุยฺยาเน โอตริตฺวา ทฺเวปิ กุมาเร อุยฺยานปาเลน ปกฺโกสาเปตฺวา เตหิ สปริวาเรหิ ปริวุโต มหาชนมชฺเฌ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1]

‘‘เรวตสฺส อปเรน, โสภิโต นาม นายโก;

สมาหิโต สนฺตจิตฺโต, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโลฯ

[2]

‘‘โส ชิโน สกเคหมฺหิ, มานสํ วินิวตฺตยิ;

ปตฺวาน เกวลํ โพธิํ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิฯ

[3]

‘‘ยาว เหฏฺฐา อวีจิโต, ภวคฺคา จาปิ อุทฺธโต;

เอตฺถนฺตเร เอกปริสา, อโหสิ ธมฺมเทสเนฯ

[4]

‘‘ตาย ปริสาย สมฺพุทฺโธ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ;

คณนาย น วตฺตพฺโพ, ปฐมาภิสมโย อหู’’ติฯ

ตตฺถ สกเคหมฺหีติ อตฺตโน ภวเนเยว, อนฺโตปาสาทตเลเยวาติ อตฺโถฯ มานสํ วินิวตฺตยีติ จิตฺตํ ปริวตฺเตสิ, สกเคเห ฐตฺวา สตฺตทิวสพฺภนฺตเรเยว ปุถุชฺชนภาวโต จิตฺตํ วินิวตฺเตตฺวา พุทฺธตฺตํ ปาปุณีติ อตฺโถฯ เหฏฺฐาติ เหฏฺฐโตฯ ภวคฺคาติ อกนิฏฺฐภวนโตฯ ตาย ปริสายาติ ตสฺสา ปริสาย มชฺเฌฯ คณนาย น วตฺตพฺโพติ คณนปถมตีตาติ อตฺโถฯ ปฐมาภิสมโยติ ปฐโม ธมฺมาภิสมโยฯ อหูติ คณนาย น วตฺตพฺพา ปริสา อโหสีติ อตฺโถฯ ‘‘ปฐเม อภิสมิํสุเยวา’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺส ปฐมธมฺมเทสเน อภิสมิํสุ เย ชนา, เต คณนาย น วตฺตพฺพาติ อตฺโถฯ

อถาปเรน สมเยน สุทสฺสนนครทฺวาเร จิตฺตปาฏลิยา มูเล ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา นวกนกมณิมยภวเน ตาวติํสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลาตเล นิสีทิตฺวา อภิธมฺมํ เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน นวุติโกฏิสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ อยํ ทุติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[5]

‘‘ตโต ปรมฺปิ เทเสนฺเต, มรูนญฺจ สมาคเม;

นวุติโกฏิสหสฺสานํ, ทุติยาภิสมโย อหู’’ติฯ

อถาปเรน สมเยน สุทสฺสนนคเร ชยเสโน นาม ราชกุมาโร โยชนปฺปมาณํ วิหารํ กาเรตฺวา อโสกสฺสกณฺณจมฺปกนาคปุนฺนาควกุลสุรภิจูตปนสาสนสาลกุนฺท- สหการกรวีราทิตรุวรนิรนฺตรํ อารามํ โรเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาเตสิฯ ทานานุโมทนํ กตฺวา ยาคํ วณฺเณตฺวา ภควา ธมฺมํ เทเสสิฯ ตทา โกฏิสตสหสฺสสตฺตนิกายสฺส ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ อยํ ตติยาภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[6]

‘‘ปุนาปรํ ราชปุตฺโต, ชยเสโน นาม ขตฺติโย;

อารามํ โรปยิตฺวาน, พุทฺเธ นิยฺยาตยี ตทาฯ

[7]

‘‘ตสฺส ยาคํ ปกิตฺเตนฺโต, ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมา;

ตทา โกฏิสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติฯ

ปุน อุคฺคโต นาม ราชา สุนนฺทนคเร สุนนฺทํ นาม วิหารํ กาเรตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทาสิฯ ตสฺมิํ ทาเน เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตานํ โกฏิสตํ อรหนฺตานํ สนฺนิปาโต , เตสํ มชฺเฌ โสภิโต ภควา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิฯ อยํ ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิฯ ปุน เมขลานคเร ธมฺมคโณ ธมฺมคณารามํ นาม ปวรารามํ มหาวิหารํ กาเรตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทตฺวา สห สพฺพปริกฺขาเรหิ ทานํ อทาสิฯ ตสฺมิํ สมาคเม เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพชิตานํ นวุติยา อรหนฺตโกฏีนํ สนฺนิปาเต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิฯ อยํ ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ ยทา ปน ภควา ทสสตนยนปุเร วสฺสํ วสิตฺวา ปวารณาย สุรวรปริวุโต โอตริ, ตทา อสีติยา อรหนฺตโกฏีหิ สทฺธิํ จตุรงฺคิเก สนฺนิปาเต ปวาเรสิฯ อยํ ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[8]

‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, โสภิตสฺส มเหสิโน;

ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํฯ

[9]

‘‘อุคฺคโต นาม โส ราชา, ทานํ เทติ นรุตฺตเม;

ตมฺหิ ทาเน สมาคญฺฉุํ, อรหนฺตา สตโกฏิโยฯ

[10]

‘‘ปุนาปรํ ปุรคโณ, เทติ ทานํ นรุตฺตเม;

ตทา นวุติโกฏีนํ, ทุติโย อาสิ สมาคโมฯ

[11]

‘‘เทวโลเก วสิตฺวาน, ยทา โอโรหตี ชิโน;

ตทา อสีติโกฏีนํ, ตติโย อาสิ สมาคโม’’ติฯ

ตทา กิร อมฺหากํ โพธิสตฺโต รมฺมวตีนคเร อุภโต สุชาโต ‘สุชาโต’ นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา โสภิตสฺส ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐาย พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส เตมาสํ มหาทานมทาสิฯ โสปิ นํ ‘‘อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[12]

‘‘อหํ เตน สมเยน, สุชาโต นาม พฺราหฺมโณ;

ตทา สสาวกํ พุทฺธํ, อนฺนปาเนน ตปฺปยิํฯ

[13]

‘‘โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, โสภิโต โลกนายโก;

อปริเมยฺยิโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ

[14]

‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน…เป.… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ

[15]

‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, หฏฺโฐ สํวิคฺคมานโส;

ตเมวตฺถมนุปฺปตฺติยา, อุคฺคํ ธิติมกาสห’’นฺติฯ

ตตฺถ ตเมวตฺถมนุปฺปตฺติยาติ ตสฺส พุทฺธตฺตสฺส อนุปฺปตฺติอตฺถํ, ตสฺส ปน โสภิตพุทฺธสฺส – ‘‘อนาคเต อยํ โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ วจนํ สุตฺวา ‘‘อวิตถวจนา หิ พุทฺธา’’ติ พุทฺธตฺตปฺปตฺติอตฺถนฺติ อตฺโถฯ อุคฺคนฺติ ติพฺพํ โฆรํฯ ธิตินฺติ วีริยํฯ อกาสหนฺติ อกาสิํ อหํฯ

ตสฺส ปน โสภิตสฺส ภควโต สุธมฺมํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา สุธมฺโม นาม ราชา, มาตา สุธมฺมา นาม เทวี, อสโม จ สุเนตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อโนโม นามุปฏฺฐาโก, นกุลา จ สุชาตา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, อฏฺฐปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, นวุติวสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, มขิลา นามสฺส มหาเทวี, สีหกุมาโร นาม อตฺรโช, นาฏกิตฺถีนํ สตฺตตฺติํสสหสฺสานิ นววสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ ปาสาเทน อภินิกฺขมิฯ ชยเสโน นาม ราชา อุปฏฺฐาโกฯ เสตาราเม กิร วสีติฯ เตน วุตฺตํ –

[16]

‘‘สุธมฺมํ นาม นครํ, สุธมฺโม นาม ขตฺติโย;

สุธมฺมา นาม ชนิกา, โสภิตสฺส มเหสิโนฯ

[21]

‘‘อสโม จ สุเนตฺโต จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;

อโนโม นามุปฏฺฐาโก, โสภิตสฺส มเหสิโนฯ

[22]

‘‘นกุลา จ สุชาตา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;

พุชฺฌมาโน จ โส พุทฺโธ, นาคมูเล อพุชฺฌถฯ

[24]

‘‘อฏฺฐปณฺณาสรตนํ , อจฺจุคฺคโต มหามุนิ;

โอภาเสติ ทิสา สพฺพา, สตรํสีว อุคฺคโตฯ

[25]

‘‘ตถา สุผุลฺลํ ปวนํ, นานาคนฺเธหิ ธูปิตํ;

ตเถว ตสฺส ปาวจนํ, สีลคนฺเธหิ ธูปิตํฯ

[26]

‘‘ยถาปิ สาคโร นาม, ทสฺสเนน อตปฺปิโย;

ตเถว ตสฺส ปาวจนํ, สวเนน อตปฺปิยํฯ

[27]

‘‘นวุติวสฺสสหสฺสานิ , อายุ วิชฺชติ ตาวเท;

ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ

[28]

‘‘โอวาทํ อนุสิฏฺฐิญฺจ, ทตฺวาน เสสเก ชเน;

หุตาสโนว ตาเปตฺวา, นิพฺพุโต โส สสาวโกฯ

[29]

‘‘โส จ พุทฺโธ อสมสโม, เตปิ สาวกา พลปฺปตฺตา;

สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา’’ติฯ

ตตฺถ สตรํสีวาติอาทิจฺโจ วิย, สพฺพา ทิสา โอภาเสตีติ อตฺโถฯ ปวนนฺติ มหาวนํฯ ธูปิตนฺติ วาสิตํ คนฺธิตํฯ อตปฺปิโยติ อติตฺติกโร, อติตฺติชนโน วาฯ ตาวเทติ ตสฺมิํ กาเล, ตาวตกํ กาลนฺติ อตฺโถฯ ตาเรสีติ ตารยีฯ โอวาทนฺติ สกิํ วาโท โอวาโท นามฯ อนุสิฏฺฐินฺติ ปุนปฺปุนํ วจนํ อนุสิฏฺฐิ นามฯ เสสเก ชเนติ สจฺจปฺปฏิเวธํ อปฺปตฺตสฺส เสสชนสฺส, สามิอตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ หุตาสโนว ตาเปตฺวาติ อคฺคิ วิย ตปฺเปตฺวาฯ อยเมว วา ปาโฐ, อุปาทานกฺขยา ภควา ปรินิพฺพุโตติ อตฺโถฯ เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

โสภิตพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต ฉฏฺโฐ พุทฺธวํโสฯ

9. อโนมทสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา

โสภิตพุทฺเธ ปน ปรินิพฺพุเต ตสฺส อปรภาเค เอกมสงฺเขฺยยฺยํ พุทฺธุปฺปาทรหิตํ อโหสิฯ อตีเต ปน ตสฺมิํ อสงฺเขฺยยฺเย เอกสฺมิํ กปฺเป ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺติํสุ อโนมทสฺสี, ปทุโม, นารโทติฯ ตตฺถ อโนมทสฺสี ภควา โสฬส อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา เทเวหิ อภิยาจิโต ตโต จวิตฺวา จนฺทวติยํ นาม ราชธานิยํ ยสวา นามสฺส รญฺโญ กุเล สมุสฺสิตจารุปโยธราย ยโสธราย นาม อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ อโนมทสฺสิกุมาเร กิร ยโสธราย เทวิยา กุจฺฉิคเต ตสฺส ปุญฺญปฺปภาเวน ปภา อสีติหตฺถปฺปมาณํ ฐานํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิฯ จนฺทสูริยปฺปภาหิ อนภิภวนียาว อโหสิฯ สา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน โพธิสตฺตํ สุจนฺทนุยฺยาเน วิชายิฯ ปาฏิหาริยานิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนวฯ

นามคฺคหณทิวเส ปนสฺส นามํ คณฺหนฺตา, ยสฺมา ชาติยํ อากาสโต สตฺต รตนานิ ปติํสุ, ตสฺมา อโนมานํ รตนานํ อุปฺปตฺติเหตุภูตตฺตา ‘‘อโนมทสฺสี’’ติ นามมกํสุฯ โส อนุกฺกเมน วุทฺธิปฺปตฺโต ทิพฺเพหิ กามคุเณหิ ปริจาริยมาโน ทสวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ ตสฺส กิร สิริ อุปสิริ สิริวฑฺโฒติ ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ สิริมาเทวิปฺปมุขานิ เตวีสติ อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ โส สิริมาย เทวิยา อุปวาเณ นาม ปุตฺเต ชาเต จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สิวิกายาเนน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ ติสฺโส ชนโกฏิโย อนุปพฺพชิํสุฯ

เตหิ ปริวุโต มหาปุริโส ทส มาเส ปธานจริยํ จริฯ ตโต วิสาขปุณฺณมาย อนุปมพฺราหฺมณคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา อนุปมเสฏฺฐิธีตาย ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา อโนมนามาชีวเกน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา อชฺชุนรุกฺขโพธิํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺฐตฺติํสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐาย ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา สมารํ มารพลํ วิทฺธํเสตฺวา ตีสุ ยาเมสุ ติสฺโส วิชฺชา อุปฺปาเทตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1]