มหายโสติ มหาปริวาโร ฯ เกจิ ‘‘นิพฺพุโต โส สสาวโก’’ติ ปฐนฺติฯ สงฺขารานนฺติ สงฺขาตธมฺมานํ สปฺปจฺจยธมฺมานํฯ สภาวตฺตนฺติ อนิจฺจาทิสามญฺญลกฺขณํฯ สูริโย อตฺถงฺคโต ยถาติ ยถา สหสฺสกิรโณ ทิวสกโร สพฺพํ ตมคณํ วิธมิตฺวา สพฺพญฺจ โลกํ โอภาเสตฺวา อตฺถมุปคจฺฉติ, เอวํ มงฺคลทิวสกโรปิ เวเนยฺยกมลวนวิกสนกโร สพฺพํ อชฺฌตฺติกพาหิรโลกตมํ วิธมิตฺวา อตฺตโน สรีรปฺปภาย ชลิตฺวา อตฺถงฺคโตติ อตฺโถฯ เสสคาถา สพฺพตฺถ อุตฺตานา เอวาติฯ

มงฺคลพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต ตติโย พุทฺธวํโสฯ

6. สุมนพุทฺธวํสวณฺณนา

เอวํ เอกปฺปหาเรเนว ทสสหสฺสิโลกธาตุํ เอกนฺธการํ กตฺวา ตสฺมิํ ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส อปรภาเค นวุติวสฺสสหสฺสายุเกสุ มนุสฺเสสุ อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา ทสวสฺเสสุ ชาเตสุ ปุน วฑฺฒิตฺวา อนุกฺกเมน อสงฺเขฺยยฺยายุกา หุตฺวา ปุน ปริหายิตฺวา นวุติวสฺสสหสฺสายุเกสุ ชาเตสุ สุมโน นาม โพธิสตฺโต ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา เมขลนคเร สุทตฺตสฺส นาม รญฺโญ กุเล สิริมาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ ปาฏิหาริยานิ ปุพฺเพ วุตฺตนยาเนวฯ

โส อนุกฺกเมน วุทฺธิปฺปตฺโต สิริวฑฺฒนโสมวฑฺฒนอิทฺธิวฑฺฒนนามเธยฺเยสุ ตีสุ ปาสาเทสุ เตสฏฺฐิยา นาฏกิตฺถิสตสหสฺเสหิ ปริจาริยมาโน สุรยุวตีหิ ปริจาริยมาโน เทวกุมาโร วิย นววสฺสสหสฺสานิ ทิพฺพสุขสทิสํ วิสยสุขมนุภวมาโน วฏํสิกาย นาม เทวิยา อนุปมํ นาม นิรุปมํ ปุตฺตํ ชเนตฺวา จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา หตฺถิยาเนน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ ปน ปพฺพชนฺตํ ติํสโกฏิโย อนุปพฺพชิํสุฯ

โส เตหิ ปริวุโต ทสมาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย อโนมนิคเม อโนมเสฏฺฐิโน ธีตาย อนุปมาย นาม ทินฺนํ ปกฺขิตฺตทิพฺโพชํ ปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา อนุปมาชีวเกน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา นาคโพธิํ อุปคนฺตฺวา ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺฐหิ ติณมุฏฺฐีหิ ติํสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ กตฺวา ตตฺถ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิฯ ตโต มารพลํ วิธมิตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ (ธ. ป. 153-154) อุทานํ อุทาเนสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1]

‘‘มงฺคลสฺส อปเรน, สุมโน นาม นายโก;

สพฺพธมฺเมหิ อสโม, สพฺพสตฺตานมุตฺตโม’’ติฯ

ตตฺถ มงฺคลสฺส อปเรนาติ มงฺคลสฺส ภควโต อปรภาเคฯ สพฺพธมฺเมหิ อสโมติ สพฺเพหิปิ สีลสมาธิปญฺญาธมฺเมหิ อสโม อสทิโสฯ

สุมโน กิร ภควา โพธิสมีเปเยว สตฺตสตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ธมฺมเทสนตฺถํ พฺรหฺมายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา – ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ (ที. นิ. 2.72; ม. นิ. 1.284; 2.341; มหาว. 10) อุปธาเรนฺโต อตฺตนา สห ปพฺพชิตานํ ติํสโกฏิโย จ อตฺตโน กนิฏฺฐภาติกํ เวมาติกํ สรณกุมารญฺจ ปุโรหิตปุตฺตํ ภาวิตตฺตมาณวกญฺจ อุปนิสฺสยสมฺปนฺเน ทิสฺวา – ‘‘เอเตสํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา หํสราชา วิย คคนปเถน เมขลุยฺยาเน โอตริตฺวา อุยฺยานปาลํ เปเสตฺวา อตฺตโน กนิฏฺฐภาติกํ สรณกุมารญฺจ ปุโรหิตปุตฺตํ ภาวิตตฺตกุมารญฺจ ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ ปริวารภูตา สตฺตติํสโกฏิโย อตฺตนา สห ปพฺพชิตา ติํสโกฏิโย จ อญฺเญ จ พหู เทวมนุสฺสโกฏิโย จาติ เอวํ โกฏิสตสหสฺสํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนน ธมฺมามตํ ปาเยสิฯ เตน วุตฺตํ –

[2]

‘‘ตทา อมตเภริํ โส, อาหนี เมขเล ปุเร;

ธมฺมสงฺขสมายุตฺตํ, นวงฺคํ ชินสาสน’’นฺติฯ

ตตฺถ อมตเภรินฺติ อมตาธิคมาย นิพฺพานาธิคมาย เภริํฯ อาหนีติ วาทยิ, ธมฺมํ เทเสสีติ อตฺโถฯ สายํ อมตเภรี นาม อมตปริโยสานํ นวงฺคํ พุทฺธวจนํฯ เตเนวาห – ‘‘ธมฺมสงฺขสมายุตฺตํ, นวงฺคํ ชินสาสน’’นฺติฯ ตตฺถ ธมฺมสงฺขสมายุตฺตนฺติ จตุสจฺจธมฺมกถาสงฺขวรสมายุตฺตํฯ

สุมโน ปน โลกนายโก อภิสมฺโพธิํ ปาปุณิตฺวา ปฏิญฺญานุรูปํ ปฏิปทํ ปฏิปชฺชมาโน มหาชนสฺส ภวพนฺธนโมกฺขตฺถาย กุสลรตนสฺส กิเลสโจเรหิ วิลุปฺปมานสฺส ปริตฺตานตฺถํ สีลวิปุลปาการํ สมาธิปริขาปริวาริตํ วิปสฺสนาญาณทฺวารํ สติสมฺปชญฺญทฬฺหกวาฏํ สมาปตฺติมณฺฑปาทิปฏิมณฺฑิตํ โพธิปกฺขิยชนสมากุลํ อมตวรนครํ มาเปสิฯ เตน วุตฺตํ –

[3]

‘‘นิชฺชินิตฺวา กิเลเส โส, ปตฺวา สมฺโพธิมุตฺตมํ;

มาเปสิ นครํ สตฺถา, สทฺธมฺมปุรวรุตฺตม’’นฺติฯ

ตตฺถ นิชฺชินิตฺวาติ วิชินิตฺวา อภิภุยฺย, กิเลสาภิสงฺขารเทวปุตฺตมาเร วิทฺธํเสตฺวาติ อตฺโถ ฯ โสติ โส สุมโน ภควาฯ ‘‘วิชินิตฺวา กิเลเส หี’’ติปิ ปาโฐฯ ตตฺถ หิ-กาโร ปทปูรณมตฺเต นิปาโตฯ ปตฺวาติ อธิคนฺตฺวาฯ ‘‘ปตฺโต’’ติปิ ปาโฐฯ นครนฺติ นิพฺพานนครํฯ สทฺธมฺมปุรวรุตฺตมนฺติ สทฺธมฺมสงฺขาตํ ปุรวเรสุ อุตฺตมํ เสฏฺฐํ ปธานภูตํฯ อถ วา สทฺธมฺมมเยสุ ปุเรสุ ปวเรสุ อุตฺตมํ สทฺธมฺมปุรวรุตฺตมํฯ ปุริมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป ‘‘นคร’’นฺติ ตสฺเสว เววจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปฏิวิทฺธธมฺมสภาวานํ เสกฺขาเสกฺขานํ อริยปุคฺคลานํ ปติฏฺฐานํ โคจรนิวาสฏฺเฐน นิพฺพานํ ‘‘นคร’’นฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ ปน สทฺธมฺมวรนคเร โส สตฺถา อวิจฺฉินฺนํ อกุฏิลํ อุชุํ ปุถุลญฺจ วิตฺถตญฺจ สติปฏฺฐานมยํ มหาวีถิํ มาเปสิฯ เตน วุตฺตํ –

[4]

‘‘นิรนฺตรํ อกุฏิลํ, อุชุํ วิปุลวิตฺถตํ;

มาเปสิ โส มหาวีถิํ, สติปฏฺฐานวรุตฺตม’’นฺติฯ

ตตฺถ นิรนฺตรนฺติ กุสลชวนสญฺจรณานนฺตรภาวโต นิรนฺตรํฯ อกุฏิลนฺติ กุฏิลภาวกรโทสวิรหิตโต อกุฏิลํฯ อุชุนฺติ อกุฏิลตฺตาว อุชุํฯ ปุริมปทสฺเสว อตฺถทีปกมิทํ วจนํฯ วิปุลวิตฺถตนฺติ อายามโต จ วิตฺถารโต จ ปุถุลวิตฺถตํ, ปุถุลวิตฺถตภาโว โลกิยโลกุตฺตรสติปฏฺฐานวเสน ทฏฺฐพฺโพฯ มหาวีถินฺติ มหามคฺคํฯ สติปฏฺฐานวรุตฺตมนฺติ สติปฏฺฐานญฺจ ตํ วเรสุ อุตฺตมญฺจาติ สติปฏฺฐานวรุตฺตมํฯ อถ วา วรํ สติปฏฺฐานมยํ อุตฺตมวีถินฺติ อตฺโถฯ

อิทานิ ตสฺส นิพฺพานมหานครสฺส ตสฺสํ สติปฏฺฐานวีถิยํ จตฺตาริ สามญฺญผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ฉ อภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโยติ อิมานิ มหคฺฆรตนานิ อุโภสุ ปสฺเสสุ ธมฺมาปเณ ปสาเรสิฯ เตน วุตฺตํ –

[5]

‘‘ผเล จตฺตาริ สามญฺเญ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา;

ฉฬภิญฺญาฏฺฐสมาปตฺตี, ปสาเรสิ ตตฺถ วีถิย’’นฺติฯ

อิทานิ ภควา อิมานิ รตนภณฺฑานิ เย ปน อปฺปมตฺตา สติมนฺโต ปณฺฑิตา หิริโอตฺตปฺปวีริยาทีหิ สมนฺนาคตา, เต อาทียนฺตีติ เตสํ รตนานํ หรณูปายํ ทสฺเสนฺโต –

[6]

‘‘เย อปฺปมตฺตา อขิลา, หิริวีริเยหุปาคตา;

เต เต อิเม คุณวเร, อาทิยนฺติ ยถาสุข’’นฺติฯ – อาห;

ตตฺถ เยติ อนิยมุทฺเทโสฯ อปฺปมตฺตาติ ปมาทสฺส ปฏิปกฺขภูเตน สติยา อวิปฺปวาสลกฺขเณน อปฺปมาเทน สมนฺนาคตาฯ อขิลาติ ปญฺจเจโตขิลรหิตาฯ หิริวีริเยหุปาคตาติ กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรี, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํฯ วีรสฺส ภาโว วีริยํ, ตํ อุสฺสาหลกฺขณํฯ เตหิ หิริวีริเยหิ อุปาคตา สมนฺนาคตา ภพฺพปุคฺคลาฯ เตติ อิทํ ปุพฺเพ อนิยมุทฺเทสสฺส นิยมุทฺเทโสฯ ปุน เตติ วุตฺตปฺปกาเร คุณรตนวิเสเส เต กุลปุตฺตา อาทิยนฺติ ปฏิลภนฺติ อธิคจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ สพฺพํ ปน สุมโน ภควา กตวิทิตมโน ธมฺมเภริํ อาหนิตฺวา ธมฺมนครํ มาเปตฺวา อิมินา นเยน ปฐมเมว สตสหสฺสโกฏิโย โพเธสิฯ เตน วุตฺตํ –

[7]

‘‘เอวเมเตน โยเคน, อุทฺธรนฺโต มหาชนํ;

โพเธสิ ปฐมํ สตฺถา, โกฏิสตสหสฺสิโย’’ติฯ

ตตฺถ อุทฺธรนฺโตติ สํสารสาครโต อริยมคฺคนาวาย สมุทฺธรนฺโตฯ โกฏิสตสหสฺสิโยติ สตสหสฺสโกฏิโยติ อตฺโถฯ วิปริยาเยน นิทฺทิฏฺฐํฯ

ยทา ปน สุมโน โลกนายโก สุนนฺทวตีนคเร อมฺพรุกฺขมูเล ติตฺถิยมทมานมทฺทนํ ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา สตฺตานํ โกฏิสหสฺสํ ธมฺมามตํ ปาเยสิฯ อยํ ทุติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[8]

‘‘ยมฺหิ กาเล มหาวีโร, โอวที ติตฺถิเย คเณ;

โกฏิสหสฺสา ภิสมิํสุ, ทุติเย ธมฺมเทสเน’’ติฯ

ตตฺถ ติตฺถิเย คเณติ ติตฺถิยภูเต คเณ, ติตฺถิยานํ คเณ วา ‘‘ติตฺถิเย อภิมทฺทนฺโต, พุทฺโธ ธมฺมมเทสยี’’ติ ปฐนฺติ เกจิฯ

ยทา ปน ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตา อิมสฺมิํ จกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา มนุสฺสา จ นิโรธกถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘กถํ นิโรธํ สมาปชฺชนฺติ, กถํ นิโรธสมาปนฺนา โหนฺติ, กถํ นิโรธา วุฏฺฐหนฺตี’’ติ? เอวํ สมาปชฺชนอธิฏฺฐานวุฏฺฐานาทีสุ วินิจฺฉยํ กาตุํ อสกฺโกนฺตา สห มนุสฺเสหิ ฉสุ กามาวจรเทวโลเกสุ เทวา จ นวสุ พฺรหฺมโลเกสุ พฺรหฺมาโน จ ทฺเวฬฺหกชาตา ทฺวิธา อเหสุํฯ ตโต นรสุนฺทเรน อรินฺทเมน นาม รญฺญา สทฺธิํ สายนฺหสมเย สุมนทสพลํ สพฺพโลกนาถํ อุปสงฺกมิํสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อรินฺทโม ราชา ภควนฺตํ นิโรธปญฺหํ ปุจฺฉิฯ ตโต ภควตา นิโรธปญฺเห วิสฺสชฺชิเต นวุติปาณโกฏิสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ อยํ ตติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[9]

‘‘ยทา เทวา มนุสฺสา จ, สมคฺคา เอกมานสา;

นิโรธปญฺหํ ปุจฺฉิํสุ, สํสยํ จาปิ มานสํฯ

[10]

‘‘ตทาปิ ธมฺมเทสเน, นิโรธปริทีปเน;

นวุติโกฏิสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติฯ

ตสฺส ปน สุมนสฺส ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํฯ ตตฺถ ปฐมสนฺนิปาเต เมขลนครํ อุปนิสฺสาย วสฺสํ วสิตฺวา ปฐมปวารณาย อรหนฺตานํ โกฏิสหสฺเสน เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิเตน สทฺธิํ ภควา ปวาเรสิ, อยํ ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิฯ

อถาปเรน สมเยน สงฺกสฺสนครสฺสาวิทูเร อรินฺทมราชกุสลพลนิพฺพตฺเต โยชนปฺปมาเณ กนกปพฺพเต นิสินฺโน สรทสมยรุจิรกรนิกโร ทิวสกโร วิย ยุคนฺธรปพฺพเต มุนิวรทิวสกโร อรินฺทมราชานํ ปริวาเรตฺวา อาคตานํ ปุริสานํ นวุติโกฏิสหสฺสานิ ทเมตฺวา สพฺเพ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา ตสฺมิํเยว ทิวเส อรหตฺตํ ปตฺเตหิ ภิกฺขูหิ ปริวุโต จตุรงฺคสมนฺนาคเต สนฺนิปาเต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิฯ อยํ ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ ยทา ปน สกฺโก เทวราชา สุคตทสฺสนตฺถาย อุปสงฺกมิ, ตทา สุมโน ภควา อสีติยา อรหนฺตโกฏิสหสฺเสหิ ปริวุโต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, อยํ ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[11]

‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, สุมนสฺส มเหสิโน;

ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํฯ

[12]

‘‘วสฺสํวุฏฺฐสฺส ภควโต, อภิฆุฏฺเฐ ปวารเณ;

โกฏิสตสหสฺเสหิ, ปวาเรสิ ตถาคโตฯ

[13]

‘‘ตโต ปรํ สนฺนิปาเต, วิมเล กญฺจนปพฺพเต;

นวุติโกฏิสหสฺสานํ, ทุติโย อาสิ สมาคโมฯ

[14]

‘‘ยทา สกฺโก เทวราชา, พุทฺธทสฺสนุปาคมิ;

อสีติโกฏิสหสฺสานํ, ตติโย อาสิ สมาคโม’’ติฯ

ตตฺถ อภิฆุฏฺเฐ ปวารเณติ ลิงฺควิปลฺลาโส ทฏฺฐพฺโพ, อภิฆุฏฺฐาย ปวารณายาติ อตฺโถฯ ตโตปรนฺติ ตโต อปรภาเคฯ กญฺจนปพฺพเตติ กนกมเย ปพฺพเตฯ พุทฺธทสฺสนุปาคมีติ พุทฺธทสฺสนตฺถมุปาคมิฯ ตทา กิร อมฺหากํ โพธิสตฺโต อตุโล นาม นาคราชา อโหสิ มหิทฺธิโก มหานุภาโวฯ โส ‘‘โลเก พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา ญาติคณปริวุโต สกภวนา นิกฺขมิตฺวา โกฏิสตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส สุมนสฺส ภควโต ทิพฺเพหิ ตุริเยหิ อุปหารํ กาเรตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปจฺเจกทุสฺสยุคานิ ทตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐาสิฯ โสปิ นํ สตฺถา ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[15]

‘‘อหํ เตน สมเยน, นาคราชา มหิทฺธิโก;

อตุโล นาม นาเมน, อุสฺสนฺนกุสลสญฺจโยฯ

[16]

‘‘ตทาหํ นาคภวนา, นิกฺขมิตฺวา สญาติภิ;

นาคานํ ทิพฺพตุริเยหิ, สสงฺฆํ ชินมุปฏฺฐหิํฯ

[17]

‘‘โกฏิสตสหสฺสานํ , อนฺนปาเนน ตปฺปยิํ;

ปจฺเจกทุสฺสยุคํ ทตฺวา, สรณํ ตมุปาคมิํฯ

[18]

‘‘โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, สุมโน โลกนายโก;

อปริเมยฺยิโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ

[19]

‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน…เป.… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ’’ฯ

ยถา โกณฺฑญฺญพุทฺธวํเส, เอวํ อฏฺฐ คาถา วิตฺถาเรตพฺพาติฯ

[20]

‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยิํ;

อุตฺตริํ วตมธิฏฺฐาสิํ, ทสปารมิปูริยา’’ติฯ

ตสฺส ปน สุมนสฺส ภควโต เมขลํ นาม นครํ อโหสิ, สุทตฺโต นาม ราชา ปิตา, สิริมา นาม เทวี มาตา, สรโณ จ ภาวิตตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อุเทโน นามุปฏฺฐาโก, โสณา จ อุปโสณา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, นวุติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ, นวุติเยว วสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ อโหสิ, วฏํสิกา นามสฺส มเหสี เทวี, อนูปโม นาม ปุตฺโต อโหสิ, หตฺถิยาเนน นิกฺขมิฯ อุปฏฺฐาโก องฺคราชาฯ องฺคาราเม วสีติฯ เตน วุตฺตํ –

[21]

‘‘นครํ เมขลํ นาม, สุทตฺโต นาม ขตฺติโย;

สิริมา นาม ชนิกา, สุมนสฺส มเหสิโนฯ

[22]

‘‘นววสฺสสหสฺสานิ, อคารํ อชฺฌ โส วสิ;

จนฺโท สุจนฺโท วฏํโส จ, ตโย ปาสาทมุตฺตมาฯ

[23]

‘‘เตสฏฺฐิสตสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;

วฏํสิกา นาม นารี, อนูปโม นาม อตฺรโชฯ

[24]

‘‘นิมิตฺเต จตุโร ทิสฺวา, หตฺถิยาเนน นิกฺขมิ;

อนูนทสมาสานิ, ปธานํ ปทหี ชิโนฯ

[25]

‘‘พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโต, สุมโน โลกนายโก;

วตฺติ จกฺกํ มหาวีโร, เมขเล ปุรมุตฺตเมฯ

[26]

‘‘สรโณ ภาวิตตฺโต จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;

อุเทโน นามุปฏฺฐาโก, สุมนสฺส มเหสิโนฯ

[27]

‘‘โสณา จ อุปโสณา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;

โสปิ พุทฺโธ อมิตยโส, นาคมูเล อพุชฺฌถฯ

[28]

‘‘วรุโณ เจว สรโณ จ, อเหสุํ อคฺคุปฏฺฐกา;

จาลา จ อุปจาลา จ, อเหสุํ อคฺคุปฏฺฐิกาฯ

[29]

‘‘อุจฺจตฺตเนน โส พุทฺโธ, นวุติหตฺถมุคฺคโต;

กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, ทสสหสฺสี วิโรจติฯ

[30]

‘‘นวุติวสฺสสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;

ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ

[31]

‘‘ตารณีเย ตารยิตฺวา, โพธนีเย จ โพธยิ;

ปรินิพฺพายิ สมฺพุทฺโธ, อุฬุราชาว อตฺถมิฯ

[32]

‘‘เต จ ขีณาสวา ภิกฺขู, โส จ พุทฺโธ อสาทิโส;

อตุลปฺปภํ ทสฺสยิตฺวา, นิพฺพุตา เต มหายสาฯ

[33]

‘‘ตญฺจ ญาณํ อตุลิยํ, ตานิ จ อตุลานิ รตนานิ;

สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขาราฯ

[34]

‘‘สุมโน ยสธโร พุทฺโธ, องฺคารามมฺหิ นิพฺพุโต;

ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป, จตุโยชนมุคฺคโต’’ติฯ

ตตฺถ กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโสติ วิวิธรตนวิจิตฺตกญฺจนมยคฺฆิกสทิสรูปโสโภฯ ทสสหสฺสี วิโรจตีติ ตสฺส ปภาย ทสสหสฺสีปิ โลกธาตุ วิโรจตีติ อตฺโถฯ ตารณีเยติ ตารยิตพฺเพ, ตารยิตุํ วุตฺเต สพฺเพ พุทฺธเวเนยฺเยติ อตฺโถฯ อุฬุราชาวาติ จนฺโท วิยฯ อตฺถมีติ อตฺถงฺคโตฯ เกจิ ‘‘อตฺถํ คโต’’ติ ปฐนฺติฯ อสาทิโสติ อสทิโสฯ มหายสาติ มหากิตฺติสทฺทา มหาปริวารา จฯ ตญฺจ ญาณนฺติ ตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจฯ อตุลิยนฺติ อตุลฺยํ อสทิสํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

สุมนพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต จตุตฺโถ พุทฺธวํโสฯ

7. เรวตพุทฺธวํสวณฺณนา

สุมนสฺส ปน ภควโต อปรภาเค สาสเน จสฺส อนฺตรหิเต นวุติวสฺสสหสฺสายุกา มนุสฺสา อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา ทสวสฺสายุกา หุตฺวา ปุน อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อสงฺเขฺยยฺยายุกา หุตฺวา ปุน ปริหายมานา สฏฺฐิวสฺสสหสฺสายุกา อเหสุํฯ ตทา เรวโต นาม สตฺถา อุทปาทิฯ โสปิ ปารมิโย ปูเรตฺวา อเนกรตนสมุชฺชลิตภวเน ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา สพฺพธนธญฺญวติสุธญฺญวตีนคเร สพฺพาลงฺการสมลงฺกตอมิตรุจิรปริวารปริวุตสฺส สิริวิภวสมุทเยนากุลสฺส สพฺพสมิทฺธิวิปุลสฺส วิปุลสฺส นาม รญฺโญ กุเล สพฺพชนนยนาลิปาลิสมากุลาย สมฺผุลฺลนยนกุวลยสสฺสิริกสินิทฺธวทนกมลากรโสภาสมุชฺชลาย สุรุจิรมโนหรคุณคณวิปุลาย วิปุลาย นาม อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน จิตฺตกูฏปพฺพตโต สุวณฺณหํสราชา วิย มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ

ตสฺส ปฏิสนฺธิยํ ชาติยญฺจ ปาฏิหาริยานิ ปุพฺเพ วุตฺตนยาเนว อเหสุํฯ สุทสฺสนรตนคฺฆิอาเวฬนามกา ตโย จสฺส ปาสาทา อเหสุํฯ สุทสฺสนาเทวิปฺปมุขานิ เตตฺติํส อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ ตาหิ ปริวุโต โส สุรยุวตีหิ ปริวุโต เทวกุมาโร วิย ฉพฺพสฺสสหสฺสานิ วิสยสุขมนุภวมาโน อคารํ อชฺฌาวสิฯ โส สุทสฺสนาย นาม เทวิยา วรุเณ นาม ตนเย ชาเต จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา นานาวิราคตนุวรวสนนิวสโน อามุกฺกมุตฺตาหารมณิกุณฺฑโล วรเกยูรมกุฏกฏกธโร ปรมสุรภิคนฺธกุสุมสมลงฺกโต ปรมรุจิรกรนิกโร สรทสมยรชนิกโร วิย ตาราคณปริวุโต วิย จนฺโท ติทสคณปริวุโต วิย ทสสตนยโน พฺรหฺมคณปริวุโต วิย จ หาริตมหาพฺรหฺมา จตุรงฺคินิยา มหติยา เสนาย ปริวุโต อาชญฺญรเถน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา สพฺพาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา ภณฺฑาคาริกสฺส หตฺเถ ทตฺวา ชลชามลาวิกลนีลกุวลยทลสทิเสนาตินิสิเตนาติติขิเณนาสินา สเกสมกุฏํ ฉินฺทิตฺวา อากาเส ขิปิฯ