5. มงฺคลพุทฺธวํสวณฺณนา

โกณฺฑญฺเญ กิร สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ตสฺส สาสนํ วสฺสสตสหสฺสํ ปวตฺติตฺถฯ พุทฺธานุพุทฺธานํ สาวกานํ อนฺตรธาเนน สาสนมสฺส อนฺตรธายิฯ โกณฺฑญฺญสฺส ปน อปรภาเค เอกมสงฺเขฺยยฺยมติกฺกมิตฺวา เอกสฺมิํเยว กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา นิพฺพตฺติํสุ มงฺคโล, สุมโน, เรวโต, โสภิโตติฯ ตตฺถ มงฺคโล ปน โลกนายโก กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ โสฬส อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ปญฺจสุ ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ พุทฺธโกลาหลํ นาม อุทปาทิ, ตทา ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวตาโย เอกสฺมิํ จกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา อายาจนฺติ –

‘‘กาโล โข เต มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ;

สเทวกํ ตารยนฺโต, พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปท’’นฺติฯ (พุ. วํ. 1.67);

เอวํ เทเวหิ อายาจิโต กตปญฺจวิโลกโน ตุสิตา กายา จวิตฺวา สพฺพนครุตฺตเม อุตฺตรนคเร อนุตฺตรสฺส อุตฺตรสฺส นาม รญฺโญ กุเล อุตฺตราย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตทา อเนกานิ ปาฏิหาริยานิ ปาตุรหุํฯ ตานิ ทีปงฺกรพุทฺธวํเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ ตสฺสา อุตฺตราย กิร มหาเทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ สพฺพโลกมงฺคลสฺส มงฺคลสฺส มหาสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐาย สรีรปฺปภา รตฺตินฺทิวํ อสีติหตฺถปฺปมาณํ ปเทสํ ผริตฺวา จนฺทาโลกสูริยาโลเกหิ อนภิภวนียา หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ สา จ อญฺเญนาโลเกน วินา อตฺตโน สรีรปฺปภาสมุทเยเนว อนฺธการํ วิธมิตฺวา อฏฺฐสฏฺฐิยา ธาตีหิ ปริจาริยมานา วิจรติฯ

สา กิร เทวตาหิ กตารกฺขา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน ปรมสุรภิกุสุมผลธรสาขาวิฏเป กมลกุวลยสมลงฺกเต รุรุ-สีห-พฺยคฺฆ-คช-ควย-มหิํสปสทวิวิธมิคคณวิจริเต ปรมรมณีเย อุตฺตรมธุรุยฺยาเน นาม มงฺคลุยฺยาเน มงฺคลมหาปุริสํ วิชายิ ฯ โส ชาตมตฺโตว มหาสตฺโต สพฺพา ทิสา วิโลเกตฺวา อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา อาสภิํ วาจํ นิจฺฉาเรสิฯ ตสฺมิญฺจ ขเณ สกลทสสหสฺสิโลกธาตูสุ เทวตา ทิสฺสมานสรีรา ทิพฺพมาลาทีหิ สมลงฺกตคตฺตา ตตฺถ ตตฺถ ฐตฺวา ชยมงฺคลถุติวจนานิ สมฺปวตฺเตสุํฯ ปาฏิหาริยานิ วุตฺตนยาเนวฯ นามคฺคหณทิวเส ปนสฺส ลกฺขณปาฐกา สพฺพมงฺคลสมฺปตฺติยา ชาโตติ ‘‘มงฺคลกุมาโร’’ ตฺเวว นามํ กริํสุฯ

ตสฺส กิร ยสวา รุจิมา สิริมาติ ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ ยสวตีเทวิปฺปมุขานิ ติํสนาฏกิตฺถิสหสฺสานิ อเหสุํฯ

ตตฺถ มหาสตฺโต นววสฺสสหสฺสานิ ทิพฺพสุขสทิสํ สุขํ อนุภวิตฺวา ยสวติยา อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ สีลวํ นาม ปุตฺตํ ลภิตฺวา จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา อลงฺกตํ ปณฺฑรํ นาม สุนฺทรตุรงฺควรมารุยฺห มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ ปน ปพฺพชนฺตํ ติสฺโส มนุสฺสโกฏิโย อนุปพฺพชิํสุฯ เตหิ ปริวุโต มหาปุริโส อฏฺฐ มาเส ปธานจริยมจริฯ

ตโต วิสาขปุณฺณมาย อุตฺตรคาเม อุตฺตรเสฏฺฐิโน ธีตาย อุตฺตราย นาม ทินฺนํ ปกฺขิตฺตทิพฺโพชํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สุรภิกุสุมาลงฺกเต นีโลภาเส มโนรเม สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา อุตฺตเรน นาม อาชีวเกน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา อสิตญฺชนคิริสงฺกาสํ อกฺกนฺตวรกนกชาลกูฏํว สีตจฺฉายํ วิวิธมิคคณสมฺปาตวิรหิตํ มนฺทมาลุเตริตาย ฆนสาขาย สมลงฺกตํ นจฺจนฺตมิว ปีติยา วิโรจมานํ นาคโพธิํ อุปสงฺกมิตฺวา มตฺตวรนาคคามี นาคโพธิํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุพฺพุตฺตรปสฺเส ฐตฺวา อฏฺฐปณฺณาสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ตตฺถ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วีริยํ อธิฏฺฐหิตฺวา สพลํ มารพลํ วิทฺธํเสตฺวา ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุญาณานิ ปฏิลภิตฺวา ปจฺจยาการสมฺมสนํ กตฺวา ขนฺเธสุ อนิจฺจาทิวเสน อภินิวิสิตฺวา อนุกฺกเมน อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ ปตฺวา –

‘‘อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ;

คหการํ คเวสนฺโต, ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํฯ

‘‘คหการก ทิฏฺโฐสิ, ปุน เคหํ น กาหสิ;

สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, คหกูฏํ วิสงฺขตํ;

วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ, ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติฯ (ธ. ป. 153-154) –

อุทานํ อุทาเนสิฯ

มงฺคลสฺส ปน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อญฺเญหิ พุทฺเธหิ อธิกตรา สรีรปฺปภา อโหสิฯ ยถา ปน อญฺเญสํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สมนฺตา อสีติหตฺถปฺปมาณา วา พฺยามปฺปมาณา วา สรีรปฺปภา อโหสิ, น เอวํ ตสฺสฯ ตสฺส ปน ภควโต สรีรปฺปภา นิจฺจกาลํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตรุคิริฆรปาการฆฏกวาฏาทโย สุวณฺณปฏฺฏปริโยนทฺธา วิย อเหสุํฯ นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ อายุ ตสฺส อโหสิฯ เอตฺตกํ กาลํ จนฺทสูริยตารกาทีนํ ปภา นตฺถิฯ รตฺตินฺทิวปริจฺเฉโท น ปญฺญายิตฺถฯ

ทิวา สูริยาโลเกน วิย สตฺตา นิจฺจํ พุทฺธาโลเกเนว สพฺพกมฺมานิ กโรนฺตา วิจริํสุฯ สายํ ปุปฺผนกกุสุมานํ ปาโต จ รวนกสกุณาทีนญฺจ วเสน โลโก รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทํ สลฺลกฺเขสิฯ

กิํ ปน อญฺเญสํ พุทฺธานํ อยมานุภาโว นตฺถีติ? โน นตฺถิฯ เตปิ หิ อากงฺขมานา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ตโต วา ภิยฺโย อาภาย ผเรยฺยุํฯ มงฺคลสฺส ปน ภควโต ปุพฺพปตฺถนาวเสน อญฺเญสํ พฺยามปฺปภา วิย สรีรปฺปภา นิจฺจเมว ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิฯ โส กิร โพธิสตฺตกาเล เวสฺสนฺตรตฺตภาวสทิเส อตฺตภาเว สปุตฺตทาโร วงฺกปพฺพตสทิเส ปพฺพเต วสิฯ อเถโก สพฺพชนวิเหฐโก ขรทาฐิโก นาม มนุสฺสภกฺโข มเหสกฺโข ยกฺโข มหาปุริสสฺส ทานชฺฌาสยตํ สุตฺวา พฺราหฺมณวณฺเณน อุปสงฺกมิตฺวา มหาสตฺตํ ทฺเว ทารเก ยาจิฯ มหาสตฺโต ‘‘ททามิ พฺราหฺมณสฺส ปุตฺตเก’’ติ หฏฺฐปหฏฺโฐ อุทกปริยนฺตํ ปถวิํ กมฺเปนฺโต ทฺเว ทารเก อทาสิฯ อถ โข ยกฺโข ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว มหาปุริสสฺส ตํ พฺราหฺมณวณฺณํ ปหาย อนลชาลปิงฺคลวิรูปนยโน วิสมวิรูปกุฏิลภีมทาโฐ จิปิฏกวิรูปนาโส กปิลผรุสทีฆเกโส นวทฑฺฒตาลกฺขนฺธสทิสกาโย หุตฺวา เต ทารเก มุฬาลกลาปํ วิย คเหตฺวา ขาทิฯ มหาปุริสสฺส ยกฺขํ โอโลเกตฺวา มุเข วิวฏมตฺเต อคฺคิชาลํ วิย โลหิตธารํ อุคฺคิรนฺตํ ตสฺส มุขํ ทิสฺวาปิ เกสคฺคมตฺตมฺปิ โทมนสฺสํ น อุปฺปชฺชิฯ ‘‘สุทินฺนํ วต เม ทาน’’นฺติ จินฺตยโต ปนสฺส สรีเร มหนฺตํ ปีติโสมนสฺสํ อุทปาทิฯ โส ‘‘อิมสฺส เม นิสฺสนฺเทน อนาคเต อิมินา นีหาเรน รสฺมิโย นิกฺขมนฺตู’’ติ ปตฺถนมกาสิฯ ตสฺส ตํ ปตฺถนํ นิสฺสาย พุทฺธภูตสฺส สรีรโต รสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา เอตฺตกํ ฐานํ ผริํสุฯ

อปรมฺปิ ปุพฺพจริยํ ตสฺส อตฺถิฯ อยํ กิร โพธิสตฺตกาเล เอกสฺส พุทฺธสฺส เจติยํ ทิสฺวา – ‘‘อิมสฺส พุทฺธสฺส มม ชีวิตํ ปริจฺจชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทณฺฑทีปิกาเวฐนนิยาเมน สกลสรีรํ เวฐาเปตฺวา รตนมตฺตมกุฬํ สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาติํ สุคนฺธสปฺปิสฺส ปูราเปตฺวา ตตฺถ สหสฺสวฏฺฏิโย ชาเลตฺวา ตํ สีเสนาทาย สกลสรีรํ ชาลาเปตฺวา ชินเจติยํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต สกลรตฺติํ วีตินาเมสิฯ เอวํ ยาว อรุณุคฺคมนา วายมนฺตสฺส โลมกูปมตฺตมฺปิ อุสุมํ น คณฺหิฯ

ปทุมคพฺภํ ปวิฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ ธมฺโม หิ นาเมส อตฺตานํ รกฺขนฺตํ รกฺขติฯ เตนาห ภควา –

‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริํ, ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ;

เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารี’’ติฯ (เถรคา. 303; ชา. 1.10.102; 1.15.385);

อิมสฺสาปิ กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน ตสฺส สรีโรภาโส ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา)ฯ เตน วุตฺตํ –

[1]

‘‘โกณฺฑญฺญสฺส อปเรน, มงฺคโล นาม นายโก;

ตมํ โลเก นิหนฺตฺวาน, ธมฺโมกฺกมภิธารยิฯ

[2]

‘‘อตุลาสิ ปภา ตสฺส, ชิเนหญฺเญหิ อุตฺตริํ;

จนฺทสูริยปฺปภํ หนฺตฺวา, ทสสหสฺสี วิโรจตี’’ติฯ

ตตฺถ ตมนฺติ โลกนฺธการญฺจ หทยตมญฺจฯ นิหนฺตฺวานาติ อภิภวิตฺวาฯ ธมฺโมกฺกนฺติ เอตฺถ อยํ ปน อุกฺกา-สทฺโท สุวณฺณการมูสาทีสุ อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ ตถาหิ ‘‘สณฺฑาเสน ชาตรูปํ คเหตฺวา อุกฺกามุเข ปกฺขิเปยฺยา’’ติ (ม. นิ. 3.360) อาคตฏฺฐาเน สุวณฺณการานํ มูสา ‘‘อุกฺกา’’ติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘อุกฺกํ พนฺเธยฺย, อุกฺกํ พนฺธิตฺวา อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปยฺยา’’ติ อาคตฏฺฐาเน กมฺมารานํ องฺคารกปลฺลํฯ ‘‘กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฌายติ โน พหี’’ติ (ชา. 2.22.649) อาคตฏฺฐาเน กมฺมารุทฺธนํฯ ‘‘เอวํวิปาโก อุกฺกาปาโต ภวิสฺสตี’’ติ (ที. นิ. 1.24, 208) อาคตฏฺฐาเน วายุเวโค ‘‘อุกฺกา’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘อุกฺกาสุ ธาริยมานาสู’’ติ (ที. นิ. 1.159) อาคตฏฺฐาเน ทีปิกา ‘‘อุกฺกา’’ติ วุจฺจติฯ อิธาปิ ทีปิกา อุกฺกาติ อธิปฺเปตา (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.76 อาทโย)ฯ ตสฺมา อิธ ธมฺมมยํ อุกฺกํ อภิธารยิ, อวิชฺชนฺธการปฏิจฺฉนฺนสฺส อวิชฺชนฺธการาภิภูตสฺส โลกสฺส ธมฺมมยํ อุกฺกํ ธาเรสีติ อตฺโถฯ

อตุลาสีติ อตุลฺยา อาสิฯ อยเมว วา ปาโฐ, อญฺเญหิ พุทฺเธหิ อสทิสา อโหสีติ อตฺโถฯ

ชิเนหญฺเญหีติ ชิเนหิ อญฺเญหิ ฯ จนฺทสูริยปฺปภํ หนฺตฺวาติ จนฺทสูริยานํ ปภํ อภิหนฺตฺวาฯ ทสสหสฺสี วิโรจตีติ จนฺทสูริยาโลกํ วินา พุทฺธาโลเกเนว ทสสหสฺสี วิโรจตีติ อตฺโถฯ

มงฺคลสมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อธิคตโพธิญาโณ โพธิมูเลเยว สตฺตสตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมุโน ธมฺมายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา – ‘‘กสฺส นุ โข อหํ อิมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ (ม. นิ. 1.284; 2.341; มหาว. 10) อุปธาเรนฺโต อตฺตนา สห ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ ติสฺโส โกฏิโย อุปนิสฺสยสมฺปนฺนํ อทฺทสฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิเม กุลปุตฺตา มํ ปพฺพชนฺตํ อนุปพฺพชิตา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา จ, เต มยา วิสาขปุณฺณมาย วิเวกตฺถิเกน วิสฺสชฺชิตา สิริวฑฺฒนนครํ อุปนิสฺสาย สิริวนคหนํ คนฺตฺวา วิหรนฺติ, หนฺทาหํ ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมํ เตสํ เทเสสฺสามี’’ติ อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา หํสราชา วิย คคนตลมพฺภุคฺคนฺตฺวา สิริวนคหเน ปจฺจุฏฺฐาสิฯ เต จ ภิกฺขู ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อนฺเตวาสิกวตฺตํ ทสฺเสตฺวา ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิํสุฯ เตสํ ภควา สพฺพพุทฺธนิเสวิตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตํ กเถสิฯ ตโต ติสฺโส ภิกฺขุโกฏิโย อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ เทวมนุสฺสานํ โกฏิสตสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[3]

‘‘โสปิ พุทฺโธ ปกาเสสิ, จตุโร สจฺจวรุตฺตเม;

เต เต สจฺจรสํ ปีตฺวา, วิโนเทนฺติ มหาตมํฯ

[4]

‘‘ปตฺวาน โพธิมตุลํ, ปฐเม ธมฺมเทสเน;

โกฏิสตสหสฺสานํ, ธมฺมาภิสมโย อหู’’ติฯ

ตตฺถ จตุโรติ จตฺตาริฯ สจฺจวรุตฺตเมติ สจฺจานิ จ วรานิ จ สจฺจวรานิ, สจฺจานิ อุตฺตมานีติ อตฺโถฯ ‘‘จตฺตาโร สจฺจวรุตฺตเม’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺส จตฺตาริ สจฺจวรานิ อุตฺตมานีติ อตฺโถฯ เต เตติ เต เต เทวมนุสฺสา พุทฺเธน ภควตา วินีตาฯ สจฺจรสนฺติ จตุสจฺจปฏิเวธามตรสํ ปิวิตฺวาฯ วิโนเทนฺติ มหาตมนฺติ เตน เตน มคฺเคน ปหาตพฺพํ โมหตมํ วิโนเทนฺติ, วิทฺธํเสนฺตีติ อตฺโถฯ ปตฺวานาติ ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ โพธินฺติ เอตฺถ ปนายํ โพธิ-สทฺโท –

‘‘มคฺเค ผเล จ นิพฺพาเน, รุกฺเข ปญฺญตฺติยํ ตถา;

สพฺพญฺญุเต จ ญาณสฺมิํ, โพธิสทฺโท ปนาคโต’’ฯ

ตถา หิ ปเนส – ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติอาทีสุ (จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 121) มคฺเค อาคโตฯ ‘‘อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย สํวตฺตตี’’ติ (ม. นิ. 1.33; 3.323; มหาว. 13; สํ. นิ. 5.1081; ปฏิ. ม. 2.30) เอตฺถ ผเลฯ ‘‘ปตฺวาน โพธิํ อมตํ อสงฺขต’’นฺติ เอตฺถ นิพฺพาเนฯ ‘‘อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ โพธิ’’นฺติ (ม. นิ. 1.285; 2.341; มหาว. 11) เอตฺถ อสฺสตฺถรุกฺเขฯ ‘‘โพธิ โข ราชกุมาโร โภโต โคตมสฺส ปาเท สิรสา วนฺทตี’’ติ เอตฺถ (ม. นิ. 2.324; จูฬว. 268) ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘ปปฺโปติ โพธิํ วรภูริเมธโส’’ติ (ที. นิ. 3.217) เอตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาเณฯ อิธาปิ สพฺพญฺญุตญฺญาเณ ทฏฺฐพฺโพฯ อรหตฺตมคฺคญาเณปิ วฏฺฏติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.13; อุทา. อฏฺฐ. 1; ปารา. อฏฺฐ. 1.11; จริยา. อฏฺฐ. นิทานกถา)ฯ อตุลนฺติ ตุลรหิตํ ปมาณาตีตํ, อปฺปมาณนฺติ อตฺโถฯ สมฺโพธิํ ปตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ตสฺส ภควโต ปฐเม ธมฺมเทสเนติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ยทา ปน จิตฺตํ นาม นครํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต จมฺปกรุกฺขมูเล กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล อมฺหากํ ภควา วิย ติตฺถิยานํ มานมทฺทนํ ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา สุราสุรยุวติรติสมฺภวเน รุจิรนวกนกรชตมยวรภวเน ตาวติํสภวเน ปาริจฺฉตฺตกรุกฺขมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลาตเล นิสีทิตฺวา อภิธมฺมํ กเถสิ, ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ เทวตานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, อยํ ทุติโย อภิสมโยฯ ยทา ปน สุนนฺโท นาม จกฺกวตฺติราชา สุรภินคเร ปูริตจกฺกวตฺติวตฺโต หุตฺวา จกฺกรตนํ ปฏิลภิฯ ตํ กิร มงฺคลทสพเล โลเก อุปฺปนฺเน จกฺกรตนํ ฐานา โอสกฺกิตํ ทิสฺวา สุนนฺโท ราชา วิคตานนฺโท พฺราหฺมเณ ปริปุจฺฉิ – ‘‘อิมํ จกฺกรตนํ มม กุสเลน นิพฺพตฺตํ, กสฺมา ฐานา โอสกฺกิต’’นฺติ? ตโต เต ตสฺส รญฺโญ โอสกฺกนการณํ พฺยากริํสุฯ ‘‘จกฺกวตฺติรญฺโญ อายุกฺขเยน วา ปพฺพชฺชูปคมเนน วา พุทฺธปาตุภาเวน วา จกฺกรตนํ ฐานา โอสกฺกตีติ วตฺวา ตุยฺหํ ปน, มหาราช, อายุกฺขโย นตฺถิ, อติทีฆายุโก ตฺวํ, มงฺคโล ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, เตน เต จกฺกรตนํ โอสกฺกิต’’นฺติฯ

ตํ สุตฺวา สุนนฺโท จกฺกวตฺติราชา สปริชโน ตํ จกฺกรตนํ สิรสา วนฺทิตฺวา อายาจิ – ‘‘ยาวาหํ ตวานุภาเวน มงฺคลทสพลํ สกฺกริสฺสามิ, ตาว ตฺวํ มา อนฺตรธายสฺสู’’ติฯ อถ นํ จกฺกรตนํ ยถาฐาเนเยว อฏฺฐาสิฯ

ตโต สมุปาคตานนฺโท สุนนฺโท จกฺกวตฺติราชา ฉตฺติํสโยชนปริมณฺฑลาย ปริสาย ปริวุโต สพฺพโลกมงฺคลํ มงฺคลทสพลํ อุปสงฺกมิตฺวา สสาวกสงฺฆํ สตฺถารํ มหาทาเนน สนฺตปฺเปตฺวา อรหนฺตานํ โกฏิสตสหสฺสานํ กาสิกวตฺถานิ ทตฺวา ตถาคตสฺส สพฺพปริกฺขาเร ทตฺวา สกลโลกวิมฺหยกรํ ภควโต ปูชํ กตฺวา มงฺคลํ สพฺพโลกนาถํ อุปสงฺกมิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ วิมลกมลมกุฬสมมญฺชลิํ สิรสิ กตฺวา วนฺทิตฺวา ธมฺมสฺสวนตฺถาย เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ปุตฺโตปิ ตสฺส อนุราชกุมาโร นาม ตเถว นิสีทิฯ

ตทา สุนนฺทจกฺกวตฺติราชปฺปมุขานํ เตสํ ภควา อนุปุพฺพิกถํ กเถสิฯ สุนนฺโท จกฺกวตฺตี สทฺธิํ ปริสาย สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อถ สตฺถา เตสํ ปุพฺพจริยํ โอโลเกนฺโต อิทฺธิมยปตฺตจีวรสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา จกฺกชาลสมลงฺกตํ ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา – ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ อาหฯ สพฺเพ ตงฺขณํเยว ทุวงฺคุลเกสา อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺฐิกตฺเถรา วิย อากปฺปสมฺปนฺนา หุตฺวา ภควนฺตํ ปริวารยิํสุฯ อยํ ตติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[5]

‘‘สุรินฺทเทวภวเน, พุทฺโธ ธมฺมมเทสยิ;

โกฏิสตสหสฺสานํ, ทุติยาภิสมโย อหุฯ

[6]

‘‘ยทา สุนนฺโท จกฺกวตฺตี, สมฺพุทฺธํ อุปสงฺกมิ;

ตทา อาหนิ สมฺพุทฺโธ, ธมฺมเภริํ วรุตฺตมํฯ

[7]

‘‘สุนนฺทสฺสานุจรา ชนตา, ตทาสุํ นวุติโกฏิโย;

สพฺเพปิ เต นิรวเสสา, อเหสุํ เอหิภิกฺขุกา’’ติฯ

ตตฺถ สุรินฺทเทวภวเนติ ปุน เทวินฺทภวเนติ อตฺโถฯ ธมฺมนฺติ อภิธมฺมํฯ อาหนีติ อภิหนิฯ วรุตฺตมนฺติ วโร ภควา อุตฺตมํ ธมฺมเภรินฺติ อตฺโถฯ อนุจราติ นิพทฺธจรา เสวกาฯ อาสุนฺติ อเหสุํฯ

‘‘ตทาสิ นวุติโกฏิโย’’ติปิ ปาโฐฯ ตสฺส ชนตา อาสิ, สา ชนตา กิตฺตกาติ เจ, นวุติโกฏิโยติ อตฺโถฯ

อถ มงฺคเล กิร โลกนาเถ เมขเล ปุเร วิหรนฺเต ตสฺมิํเยว ปุเร สุเทโว จ ธมฺมเสโน จ มาณวกา มาณวกสหสฺสปริวารา ตสฺส ภควโต สนฺติเก เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิํสุ ฯ มาฆปุณฺณมาย ทฺวีสุ อคฺคสาวเกสุ สปริวาเรสุ อรหตฺตํ ปตฺเตสุ สตฺถา โกฏิสตสหสฺสภิกฺขุคณมชฺเฌ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, อยํ ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิฯ ปุน อุตฺตราราเม นาม อนุตฺตเร ญาติสมาคเม ปพฺพชิตานํ โกฏิสตสหสฺสานํ สมาคเม ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, อยํ ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ สุนนฺทจกฺกวตฺติภิกฺขุคณสมาคเม นวุติโกฏิสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ มชฺเฌ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, อยํ ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[8]

‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, มงฺคลสฺส มเหสิโน;

โกฏิสตสหสฺสานํ, ปฐโม อาสิ สมาคโมฯ

[9]

‘‘ทุติโย โกฏิสตสหสฺสานํ, ตติโย นวุติโกฏินํ;

ขีณาสวานํ วิมลานํ, ตทา อาสิ สมาคโม’’ติฯ

ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต สุรุจิพฺราหฺมณคาเม สุรุจิ นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปญฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย อโหสิฯ โส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ทสพลสฺส มธุรธมฺมกถํ สุตฺวา ภควติ ปสีทิตฺวา สรณํ คนฺตฺวา – ‘‘สฺเว มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ สสาวกสงฺฆํ ภควนฺตํ นิมนฺเตสิฯ โส ภควตา ‘‘พฺราหฺมณ, กิตฺตเกหิ ภิกฺขูหิ เต อตฺโถ’’ติ วุตฺโต – ‘‘กิตฺตกา ปน โว, ภนฺเต, ปริวารา ภิกฺขู’’ติ อาหฯ ตทา ปฐมสนฺนิปาโตว โหติ, ตสฺมา ‘‘โกฏิสตสหสฺส’’นฺติ วุตฺเต – ‘‘ยทิ เอวํ, ภนฺเต, สพฺเพหิปิ สทฺธิํ มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ นิมนฺเตสิฯ สตฺถา อธิวาเสสิฯ

พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน ฆรํ คจฺฉนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อหํ เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ยาคุภตฺตวตฺถาทีนิ ทาตุํ สกฺโกมิ, นิสีทนฏฺฐานํ ปน กถํ ภวิสฺสตี’’ติฯ ตสฺส กิร สา จินฺตนา จตุราสีติโยชนสหสฺสปฺปมาเณ เมรุมตฺถเก ฐิตสฺส เทวราชสฺส ทสสตนยนสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนสฺส อุณฺหาการํ ชเนสิฯ อถ สกฺโก เทวราชา อาสนสฺส อุณฺหภาวํ ทิสฺวา – ‘‘โก นุ โข มํ อิมมฺหา ฐานา จาเวตุกาโม’’ติ สมุปฺปนฺนปริวิตกฺโก ทิพฺเพน จกฺขุนา มนุสฺสโลกํ โอโลเกนฺโต มหาปุริสํ ทิสฺวา – ‘‘อยํ มหาสตฺโต พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา ตสฺส นิสีทนตฺถาย จินฺเตสิ, มยาปิ ตตฺถ คนฺตฺวา ปุญฺญโกฏฺฐาสํ คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ วฑฺฒกีวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา วาสิผรสุหตฺโถ มหาปุริสสฺส ปุรโต ปาตุรโหสิฯ โส ‘‘อตฺถิ นุ โข กสฺสจิ ภติยา กตฺตพฺพกมฺม’’นฺติ อาหฯ

มหาสตฺโต ทิสฺวา ‘‘กิํ กมฺมํ กาตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ อาหฯ ‘‘มม อชานนสิปฺปํ นาม นตฺถิ, โย โย ยํ ยํ อิจฺฉติ มณฺฑปํ วา ปาสาทํ วา อญฺญํ วา กิญฺจิ นิเวสนาทิกํ, ตสฺส ตสฺส ตํ ตํ กาตุํ สมตฺโถมฺหี’’ติฯ ‘‘เตน หิ มยฺหํ กมฺมํ อตฺถี’’ติฯ ‘‘กิํ, อยฺยา’’ติ? ‘‘สฺวาตนาย มยา โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู นิมนฺติตา, เตสํ นิสีทนมณฺฑปํ กริสฺสสี’’ติ? ‘‘อหํ นาม กเรยฺยํ, สเจ เม ภติํ ทาตุํ สกฺขิสฺสถา’’ติฯ ‘‘สกฺขิสฺสามิ, ตาตา’’ติฯ ‘‘ยทิ เอวํ, สาธุ, กริสฺสามี’’ติ วตฺวา เอกํ ปเทสํ โอโลเกสิฯ โส ทฺวาทสโยชนปฺปมาโณ ปเทโส กสิณมณฺฑลํ วิย สมตโล ปรมรมณีโย อโหสิฯ ปุน โส ‘‘เอตฺตเก ฐาเน สตฺตรตนมโย ทฏฺฐพฺพสารมณฺโฑ มณฺฑโป อุฏฺฐหตู’’ติ จินฺเตตฺวา โอโลเกสิฯ ตโต ตาวเทว มณฺฑปสทิโส ปถวิตลํ ภินฺทิตฺวา มณฺฑโป อุฏฺฐหิฯ ตสฺส โสวณฺณมเยสุ ถมฺเภสุ รชตมยา ฆฏกา อเหสุํ, รชตมเยสุ ถมฺเภสุ โสวณฺณมยา ฆฏกา, มณิตฺถมฺเภสุ ปวาฬมยา ฆฏกา, ปวาฬมเยสุ ถมฺเภสุ มณิมยา ฆฏกา, สตฺตรตนมเยสุ ถมฺเภสุ สตฺตรตนมยา ฆฏกา อเหสุํฯ

ตโต มณฺฑปสฺส อนฺตรนฺตราปิ กิงฺกิณิกชาลา โอลมฺพตู’’ติ โอโลเกสิ, สห โอโลกเนน กิงฺกิณิกชาลา โอลมฺพิ, ยสฺส มนฺทวาเตริตสฺส ปญฺจงฺคิกสฺเสว ตุริยสฺส ปรมมโนรโม มธุโร สทฺโท นิจฺฉรติ, ทิพฺพสงฺคีติวตฺตนกาโล วิย อโหสิฯ ‘‘อนฺตรนฺตรา ทิพฺพคนฺธทามปุปฺผทามปตฺตทามสตฺตรตนทามานิ โอลมฺพนฺตู’’ติ จินฺเตสิ, สห จินฺตาย ทามานิ โอลมฺพิํสุฯ

‘‘โกฏิสตสหสฺสสงฺขานํ ภิกฺขูนํ อาสนานิ จ กปฺปิยมหคฺฆปจฺจตฺถรณานิ อาธารกานิ จ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา อุฏฺฐหนฺตู’’ติ จินฺเตสิ, ตาวเทว อุฏฺฐหิํสุฯ ‘‘โกเณ โกเณ เอเกกา อุทกจาฏิ อุฏฺฐหตู’’ติ จินฺเตสิ, ตงฺขณํเยว อุทกจาฏิโย ปรมสีตเลน มธุเรน สุวิสุทฺธสุคนฺธกปฺปิยวารินา ปุณฺณา กทลิปณฺณปิหิตมุขา อุฏฺฐหิํสุฯ โส ทสสตนยโน เอตฺตกํ มาเปตฺวา พฺราหฺมณสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา – ‘‘เอหิ, อยฺย, ตว มณฺฑปํ ทิสฺวา มยฺหํ ภติํ เทหี’’ติ อาหฯ มหาปุริโส คนฺตฺวา ตํ มณฺฑปํ โอโลเกสิฯ ตสฺส โอโลเกนฺตสฺเสว สกลสรีรํ ปญฺจวณฺณาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิฯ

อถสฺส มณฺฑปํ โอโลกยโต เอตทโหสิ – ‘‘นายํ มณฺฑโป มนุสฺสภูเตน กโต, มยฺหํ อชฺฌาสยํ มยฺหํ คุณํ อาคมฺม อทฺธา สกฺกสฺส เทวรญฺโญ ภวนํ อุณฺหํ อโหสิ, ตโต สกฺเกน เทวานมินฺเทน อยํ มณฺฑโป นิมฺมิโต’’ติฯ ‘‘น โข ปน เม ยุตฺตํ เอวรูเป มณฺฑเป เอกทิวสํเยว ทานํ ทาตุํ, สตฺตาหํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ พาหิรกทานํ นาม ตตฺตกมฺปิ สมานํ โพธิสตฺตานํ หทยํ ตุฏฺฐิํ กาตุํ น สกฺโกติ, อลงฺกตสีสํ วา ฉินฺทิตฺวา อญฺชิตานิ วา อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา หทยมํสํ วา อุพฺพฏฺเฏตฺวา ทินฺนกาเล โพธิสตฺตานํ จาคํ นิสฺสาย ตุฏฺฐิ นาม โหติฯ อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส หิ สิวิชาตเก (ชา. 1.15.52 อาทโย) เทวสิกํ ปญฺจกหาปณสตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา จตูสุ นครทฺวาเรสุ นครมชฺเฌติ ปญฺจสุ ฐาเนสุ ทานํ เทนฺตสฺส ตํ ทานํ จาคตุฏฺฐิํ อุปฺปาเทตุํ นาสกฺขิฯ ยทา ปนสฺส พฺราหฺมณวณฺเณน อาคนฺตฺวา สกฺโก เทวราชา อกฺขีนิ ยาจิ, ตทา โส ตานิ จกฺขูนิ อุปฺปาเฏตฺวา อทาสิ, ททมานสฺเสว หาโส อุปฺปชฺชิ, เกสคฺคมตฺตมฺปิ จิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํ นาโหสิฯ เอวํ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ พาหิรทานํ นิสฺสาย ติตฺติ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา โสปิ มหาปุริโส – ‘‘มยา โกฏิสตสหสฺสสงฺขานํ ภิกฺขูนํ ทานํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺมิํ มณฺฑเป นิสีทาเปตฺวา สตฺตาหํ ควปานํ นาม ทานํ อทาสิฯ

เอตฺถ ควปานนฺติ มหนฺเต มหนฺเต โกลมฺเพ ขีรสฺส ปูเรตฺวา อุทฺธเนสุ อาโรเปตฺวา ฆนปากปกฺเก ขีเร โถกโถเก ตณฺฑุเล ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกมธุสกฺขรจุณฺณสปฺปีหิ อภิสงฺขตโภชนํ วุจฺจติฯ อิทเมว จตุมธุรโภชนนฺติปิ วุจฺจติฯ มนุสฺสาเยว ปน ปริวิสิตุํ นาสกฺขิํสุฯ

เทวาปิ เอกนฺตริกา หุตฺวา ปริวิสิํสุฯ ทฺวาทสโยชนปฺปมาณมฺปิ ตํ ฐานํ เต ภิกฺขู คณฺหิตุํ นปฺปโหสิเยว, เต ปน ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน อนุภาเวน นิสีทิํสุฯ ปริโยสานทิวเส สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ ปตฺเต โธวาเปตฺวา เภสชฺชตฺถาย สปฺปินวนีตมธุผาณิตาทีนํ ปูเรตฺวา ติจีวเรหิ สทฺธิํ อทาสิฯ ตตฺถ สงฺฆนวกภิกฺขุนา ลทฺธจีวรสาฏกา สตสหสฺสคฺฆนิกา อเหสุํฯ

อถ สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต – ‘‘อยํ มหาปุริโส เอวรูปํ มหาทานํ อทาสิ, โก นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ อุปธาเรนฺโต – ‘‘อนาคเต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา ตโต มหาสตฺตํ อามนฺเตตฺวา – ‘‘ตฺวํ เอตฺตกํ นาม กาลํ อติกฺกมิตฺวา โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิฯ อถ มหาปุริโส ภควโต พฺยากรณํ สุตฺวา ปมุทิตหทโย – ‘‘อหํ กิร พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, น เม ฆราวาเสน อตฺโถ, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตถารูปํ สมฺปตฺติํ เขฬปิณฺฑํ วิย ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา อภิญฺญา จ อฏฺฐ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน ยาวตายุกํ ฐตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ เตน วุตฺตํ –

[10]

‘‘อหํ เตน สมเยน, สุรุจี นาม พฺราหฺมโณ;

อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคูฯ

[11]

‘‘ตมหํ อุปสงฺกมฺม, สรณํ คนฺตฺวาน สตฺถุโน;

สมฺพุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ, คนฺธมาเลน ปูชยิํ;

ปูเชตฺวา คนฺธมาเลน, ควปาเนน ตปฺปยิํฯ

[12]

‘‘โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, มงฺคโล ทฺวิปทุตฺตโม;

อปริเมยฺยิโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ

[13]

‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน…เป.… เหสฺสาม สมฺมุขา อิม’’นฺติฯ –

อฏฺฐ คาถา วิตฺถาเรตพฺพาฯ

[14]

‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยิํ;

อุตฺตริํ วตมธิฏฺฐาสิํ, ทสปารมิปูริยาฯ

[15]

‘‘ตทา ปีติมนุพฺรูหนฺโต, สมฺโพธิวรปตฺติยา;

พุทฺเธ ทตฺวาน มํ เคหํ, ปพฺพชิํ ตสฺส สนฺติเกฯ

[16]

‘‘สุตฺตนฺตํ วินยํ จาปิ, นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ;

สพฺพํ ปริยาปุณิตฺวา, โสภยิํ ชินสาสนํฯ

[17]

‘‘ตตฺถปฺปมตฺโต วิหรนฺโต, พฺรหฺมํ ภาเวตฺว ภาวนํ;

อภิญฺญาปารมิํ คนฺตฺวา, พฺรหฺมโลกมคญฺฉห’’นฺติฯ

ตตฺถ คนฺธมาเลนาติ คนฺเธหิ เจว มาเลหิ จฯ ควปาเนนาติ อิทํ วุตฺตเมวฯ ‘‘ฆตปาเนนา’’ติปิ เกจิ ปฐนฺติฯ ตปฺปยินฺติ ตปฺเปสิํฯ อุตฺตริํ วตมธิฏฺฐาสินฺติ ภิยฺโยปิ วตมธิฏฺฐาสิํฯ ทสปารมิปูริยาติ ทสนฺนํ ปารมีนํ ปูรณตฺถายฯ ปีตินฺติ หทยตุฏฺฐิํฯ อนุพฺรูหนฺโตติ วฑฺเฒนฺโตฯ สมฺโพธิวรปตฺติยาติ พุทฺธตฺตปฺปตฺติยาฯ พุทฺเธ ทตฺวานาติ พุทฺธสฺส ปริจฺจชิตฺวา ฯ มํ เคหนฺติ มม เคหํ, สพฺพํ สาปเตยฺยํ จตุปจฺจยตฺถาย พุทฺธสฺส ภควโต ปริจฺจชิตฺวาติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ พุทฺธสาสเนฯ พฺรหฺมนฺติ พฺรหฺมวิหารภาวนํ ภาเวตฺวาฯ

มงฺคลสฺส ปน ภควโต นครํ อุตฺตรํ นาม อโหสิ, ปิตาปิสฺส อุตฺตโร นาม ราชา ขตฺติโย, มาตาปิ อุตฺตรา นาม, สุเทโว จ ธมฺมเสโน จ ทฺเว อคฺคสาวกา, ปาลิโต นาม อุปฏฺฐาโก, สีวลา จ อโสกา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, นวุติวสฺสสหสฺสํ อายุปริมาณํ, ภริยา ปนสฺส ยสวตี นาม, สีวโล นาม ปุตฺโต, อสฺสยาเนน นิกฺขมิฯ อุตฺตราราเม วสิฯ อุตฺตโร นาม อุปฏฺฐาโก, ตสฺมิํ ปน นวุติวสฺสสหสฺสานิ ฐตฺวา ปรินิพฺพุเต ภควติ เอกปฺปหาเรเนว ทสจกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกนฺธการานิ อเหสุํฯ สพฺพจกฺกวาเฬสุ มนุสฺสานํ มหนฺตํ อาโรทนปริเทวนํ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[18]

‘‘อุตฺตรํ นาม นครํ, อุตฺตโร นาม ขตฺติโย;

อุตฺตรา นาม ชนิกา, มงฺคลสฺส มเหสิโนฯ

[23]

‘‘สุเทโว ธมฺมเสโน จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;

ปาลิโต นามุปฏฺฐาโก, มงฺคลสฺส มเหสิโนฯ

[24]

‘‘สีวลา จ อโสกา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;

โพธิ ตสฺส ภควโต, นาครุกฺโขติ วุจฺจติฯ

[26]

‘‘อฏฺฐาสีติ รตนานิ, อจฺจุคฺคโต มหามุนิ;

ตโต นิทฺธาวตี รํสี, อเนกสตสหสฺสิโยฯ

[27]

‘‘นวุติวสฺสสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;

ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ

[28]

‘‘ยถาปิ สาคเร อูมี, น สกฺกา ตา คเณตุเย;

ตเถว สาวกา ตสฺส, น สกฺกา เต คเณตุเยฯ

[29]

‘‘ยาว อฏฺฐาสิ สมฺพุทฺโธ, มงฺคโล โลกนายโก;

น ตสฺส สาสเน อตฺถิ, สกิเลสมรณํ ตทาฯ

[30]

‘‘ธมฺโมกฺกํ ธารยิตฺวาน, สนฺตาเรตฺวา มหาชนํ;

ชลิตฺวา ธุมเกตูว, นิพฺพุโต โส มหายโสฯ

[31]

‘‘สงฺขารานํ สภาวตฺตํ, ทสฺสยิตฺวา สเทวเก;

ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว, สูริโย อตฺถงฺคโต ยถา’’ติฯ

ตตฺถ ตโตติ ตสฺส มงฺคลสฺส สรีรโตฯ นิทฺธาวตีติ นิทฺธาวนฺติ, วจนวิปริยาโย ทฏฺฐพฺโพฯ รํสีติ รสฺมิโยฯ อเนกสตสหสฺสิโยติ อเนกสตสหสฺสาฯ อูมีติ วีจิโย ตรงฺคาฯ คเณตุเยติ คเณตุํ สงฺขาตุํฯ เอตฺตกา สาคเร อูมิโยติ ยถา น สกฺกา คเณตุํ, เอวํ ตสฺส ภควโต สาวกาปิ น สกฺกา คเณตุํ, อถ โข คณนปถํ วีติวตฺตาติ อตฺโถฯ ยาวาติ ยาวตกํ กาลํฯ สกิเลสมรณํ ตทาติ สห กิเลเสหิ สกิเลโส, สกิเลสสฺส มรณํ สกิเลสมรณํ, ตํ นตฺถิฯ ตทา กิร ตสฺส ภควโต สาสเน สาวกา สพฺเพ อรหตฺตํ ปตฺวาเยว ปรินิพฺพายิํสุฯ ปุถุชฺชนา วา โสตาปนฺนาทโย วา หุตฺวา น กาลมกํสูติ อตฺโถฯ เกจิ ‘‘สมฺโมหมารณํ ตทา’’ติ ปฐนฺติฯ

ธมฺโมกฺกนฺติ ธมฺมทีปกํฯ ธูมเกตูติ อคฺคิ วุจฺจติ, อิธ ปน ปทีโป ทฏฺฐพฺโพ ตสฺมา ปทีโป วิย ชลิตฺวา นิพฺพุโตติ อตฺโถฯ

มหายโสติ มหาปริวาโร ฯ เกจิ ‘‘นิพฺพุโต โส สสาวโก’’ติ ปฐนฺติฯ สงฺขารานนฺติ สงฺขาตธมฺมานํ สปฺปจฺจยธมฺมานํฯ สภาวตฺตนฺติ อนิจฺจาทิสามญฺญลกฺขณํฯ สูริโย อตฺถงฺคโต ยถาติ ยถา สหสฺสกิรโณ ทิวสกโร สพฺพํ ตมคณํ วิธมิตฺวา สพฺพญฺจ โลกํ โอภาเสตฺวา อตฺถมุปคจฺฉติ, เอวํ มงฺคลทิวสกโรปิ เวเนยฺยกมลวนวิกสนกโร สพฺพํ อชฺฌตฺติกพาหิรโลกตมํ วิธมิตฺวา อตฺตโน สรีรปฺปภาย ชลิตฺวา อตฺถงฺคโตติ อตฺโถฯ เสสคาถา สพฺพตฺถ อุตฺตานา เอวาติฯ

มงฺคลพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต ตติโย พุทฺธวํโสฯ

6. สุมนพุทฺธวํสวณฺณนา

เอวํ เอกปฺปหาเรเนว ทสสหสฺสิโลกธาตุํ เอกนฺธการํ กตฺวา ตสฺมิํ ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส อปรภาเค นวุติวสฺสสหสฺสายุเกสุ มนุสฺเสสุ อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา ทสวสฺเสสุ ชาเตสุ ปุน วฑฺฒิตฺวา อนุกฺกเมน อสงฺเขฺยยฺยายุกา หุตฺวา ปุน ปริหายิตฺวา นวุติวสฺสสหสฺสายุเกสุ ชาเตสุ สุมโน นาม โพธิสตฺโต ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา เมขลนคเร สุทตฺตสฺส นาม รญฺโญ กุเล สิริมาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ ปาฏิหาริยานิ ปุพฺเพ วุตฺตนยาเนวฯ

โส อนุกฺกเมน วุทฺธิปฺปตฺโต สิริวฑฺฒนโสมวฑฺฒนอิทฺธิวฑฺฒนนามเธยฺเยสุ ตีสุ ปาสาเทสุ เตสฏฺฐิยา นาฏกิตฺถิสตสหสฺเสหิ ปริจาริยมาโน สุรยุวตีหิ ปริจาริยมาโน เทวกุมาโร วิย นววสฺสสหสฺสานิ ทิพฺพสุขสทิสํ วิสยสุขมนุภวมาโน วฏํสิกาย นาม เทวิยา อนุปมํ นาม นิรุปมํ ปุตฺตํ ชเนตฺวา จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา หตฺถิยาเนน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ ปน ปพฺพชนฺตํ ติํสโกฏิโย อนุปพฺพชิํสุฯ