4. โกณฺฑญฺญพุทฺธวํสวณฺณนา
ทีปงฺกเร กิร ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส สาสนํ วสฺสสตสหสฺสํ ปวตฺติตฺถฯ อถ พุทฺธานุพุทฺธานํ สาวกานํ อนฺตรธาเนน สาสนมฺปิสฺส อนฺตรธายิฯ อถสฺส อปรภาเค เอกมสงฺเขฺยยฺยมติกฺกมิตฺวา เอกสฺมิํ กปฺเป โกณฺฑญฺโญ นาม สตฺถา อุทปาทิฯ โส ปน ภควา โสฬสอสงฺเขฺยยฺยํ กปฺปานญฺจ สตสหสฺสํ ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิญาณํ ปริปาเจตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาวสทิเส อตฺตภาเว ฐตฺวา ตโต จวิตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา เทวตานํ ปฏิญฺญํ ทตฺวา ตุสิตปุรโต จวิตฺวา รมฺมวตีนคเร สุนนฺทสฺส นาม รญฺโญ กุเล สุชาตาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ ตสฺสปิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทีปงฺกรพุทฺธวํเส วุตฺตปฺปการานิ ทฺวตฺติํส ปาฏิหาริยานิ นิพฺพตฺติํสุฯ โส เทวตาหิ กตารกฺขสํวิธาโน ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา สพฺพสตฺตุตฺตโร อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา สพฺพา จ ทิสา วิโลเกตฺวา อาสภิํ วาจํ นิจฺฉาเรสิ – ‘‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ (ที. นิ. 2.31; ม. นิ. 3.207)ฯ
ตโต กุมารสฺส นามกรณทิวเส นามํ กโรนฺตา ‘‘โกณฺฑญฺโญ’’ติ นามมกํสุฯ โส หิ ภควา โกณฺฑญฺญโคตฺโต อโหสิฯ ตสฺส กิร ตโย ปาสาทา อเหสุํ – ราม, สุราม, สุภนามกา ปรมรมณียาฯ เตสุ ตีณิ สตสหสฺสานิ นาฏกิตฺถีนํ นจฺจคีตวาทิตกุสลานํ สพฺพกาลํ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ ตสฺส รุจิเทวี นาม อคฺคมเหสี อโหสิฯ วิชิตเสโน นามสฺส ปุตฺโต อโหสิฯ โส ทสวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ
โส ปน ชิณฺณพฺยาธิมตปพฺพชิเต ทิสฺวา อาชญฺญรเถน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ทส มาเส ปธานจริยํ จริฯ โกณฺฑญฺญกุมารํ ปน ปพฺพชนฺตํ ทส ชนโกฏิโย อนุปพฺพชิํสุฯ
โส เตหิ ปริวุโต ทส มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย สุนนฺทคาเม สมสหิตฆนปโยธราย ยโสธราย นาม เสฏฺฐิธีตาย ทินฺนํ ปรมมธุรํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา ผลปลฺลวงฺกุรสมลงฺกเต สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย คณํ ปหาย สุนนฺทกาชีวเกน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา สาลกลฺยาณิรุกฺขํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุพฺพทิสาภาคํ โอโลเกตฺวา โพธิรุกฺขํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา อฏฺฐปณฺณาสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐาย มารพลํ วิธมิตฺวา รตฺติยา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ วิโสเธตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปจฺจยาการํ สมฺมสิตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺฐาย ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสิตฺวา อุทยพฺพยวเสน สมปญฺญาส ลกฺขณานิ ทิสฺวา ยาว โคตฺรภุญาณํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา จตฺตาริ มคฺคญาณานิ จตฺตาริ จ ผลญาณานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ ฉ อสาธารณญาณานิ สกเล จ พุทฺธคุเณ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปริปุณฺณสงฺกปฺโป โพธิมูเล นิสินฺโนว –
‘‘อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ;
คหการํ คเวสนฺโต, ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํฯ
‘‘คหการก ทิฏฺโฐสิ, ปุน เคหํ น กาหสิ;
สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, คหกูฏํ วิสงฺขตํ;
วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ, ตณฺหานํ ขยมชฺฌคาฯ (ธ. ป. 153-154);
‘‘อโยฆนหตสฺเสว, ชลโต ชาตเวทโส;
อนุปุพฺพูปสนฺตสฺส, ยถา น ญายเต คติฯ
‘‘เอวํ สมฺมา วิมุตฺตานํ, กามพนฺโธฆตารินํ;
ปญฺญาเปตุํ คตี นตฺถิ, ปตฺตานํ อจลํ สุข’’นฺติฯ (อุทา. 80) –
เอวํ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิมูเลเยว ผลสมาปตฺติสุเขน วีตินาเมตฺวา อฏฺฐเม สตฺตาเห พฺรหฺมุโน อชฺเฌสนํ ปฏิจฺจ – ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ (ม. นิ. 1.284; 2.341; มหาว. 10) อุปธาเรนฺโต อตฺตนา สทฺธิํ ปพฺพชิตา ทส ภิกฺขุโกฏิโย อทฺทสฯ
‘‘อิเม ปน กุลปุตฺตา สมุปจิตกุสลมูลา มํ ปพฺพชนฺตํ อนุปพฺพชิตา มยา สทฺธิํ ปธานํ จริตฺวา มํ อุปฏฺฐหิํสุ, หนฺทาหํ อิเมสํ สพฺพปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ เอวํ อุปธาเรตฺวา – ‘‘อิทานิ ปน เต กตฺถ วสนฺตี’’ติ โอโลเกนฺโต – ‘‘อิโต อฏฺฐารสโยชนิเก อรุนฺธวตีนคเร เทววเน วิหรนฺตี’’ติ ทิสฺวา – ‘‘เตสํ ธมฺมํ เทเสตุํ คมิสฺสามี’’ติ ปตฺตจีวรมาทาย เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิญฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิญฺเชยฺย, เอวเมว โพธิมูเล อนฺตรหิโต เทววเน ปาตุรโหสิฯ
ตสฺมิญฺจ สมเย ตา ทส ภิกฺขุโกฏิโย อรุนฺธวตีนครํ อุปนิสฺสาย เทววเน วิหรนฺติฯ เต ปน ภิกฺขู ทสพลํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานสา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา, ภควโต ปตฺตจีวรํ ปฏิคฺคเหตฺวา, พุทฺธาสนํ ปญฺญาเปตฺวา, สตฺถุ คารวํ กตฺวา, ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา, ปริวาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ ตตฺร โกณฺฑญฺโญ ทสพโล มุนิคณปริวุโต พุทฺธาสเน นิสินฺโน ติทสคณปริวุโต ทสสตนยโน วิย วิมลคคนตลคโต สรทสมยรชนิกโร วิย ตาราคณปริวุโต ปุณฺณจนฺโท วิย วิโรจิตฺถฯ อถ สตฺถา เตสํ สพฺพพุทฺธนิเสวิตํ อนุตฺตรํ ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตํ กเถตฺวา ทสภิกฺขุโกฏิปฺปมุขา สตสหสฺสเทวมนุสฺสโกฏิโย ธมฺมามตํ ปาเยสิฯ เตน วุตฺตํ –
[1]
‘‘ทีปงฺกรสฺส อปเรน, โกณฺฑญฺโญ นาม นายโก;
อนนฺตเตโช อมิตยโส, อปฺปเมยฺโย ทุราสโทฯ
[2]
‘‘ธรณูปโม ขมเนน, สีเลน สาครูปโม;
สมาธินา เมรูปโม, ญาเณน คคนูปโมฯ
[3]
‘‘อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺค-มคฺคสจฺจปฺปกาสนํ;
ปกาเสสิ สทา พุทฺโธ หิตาย สพฺพปาณินํฯ
[4]
‘‘ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺเต, โกณฺฑญฺเญ โลกนายเก;
โกฏิสตสหสฺสานํ, ปฐมาภิสมโย อหู’’ติฯ
ตตฺถ ทีปงฺกรสฺส อปเรนาติ ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน อปรภาเคติ อตฺโถฯ โกณฺฑญฺโญ นามาติ อตฺตโน โคตฺตวเสน สมธิคตนามเธยฺโยฯ นายโกติ วินายโกฯ อนนฺตเตโชติ อตฺตโน สีลคุณญาณปุญฺญเตเชน อนนฺตเตโชฯ
เหฏฺฐโต อวีจิ อุปริ ภวคฺคํ ติริยโต อนนฺตา โลกธาตุโย เอตฺถนฺตเร เอกปุคฺคโลปิ ตสฺส มุขํ โอโลเกตฺวา ฐาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนนฺตเตโช’’ติฯ อมิตยโสติ อนนฺตปริวาโรฯ ตสฺส หิ ภควโต วสฺสสตสหสฺสานิ ยาว ปรินิพฺพานสมยํ เอตฺถนฺตเร ภิกฺขุปริสาย คณนปริจฺเฉโท นาม นาโหสิฯ ตสฺมา ‘‘อมิตยโส’’ติ วุจฺจติฯ อมิตคุณกิตฺติปิ ‘‘อมิตยโส’’ติ วุจฺจติฯ อปฺปเมยฺโยติ คุณคณปริมาณวเสน นปฺปเมยฺโยติ อปฺปเมยฺโยฯ ยถาห –
‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ, กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;
ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร, วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.304; 3.141; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.425; อุทา. อฏฺฐ. 53; จริยา. อฏฺฐ. นิทานกถา);
ตสฺมา อปฺปเมยฺยคุณคณตฺตา ‘‘อปฺปเมยฺโย’’ติ วุจฺจติฯ ทุราสโทติ ทุรุปสงฺกมนีโย, อาสชฺช ฆฏฺเฏตฺวา อุปสงฺกมิตุมสกฺกุเณยฺยภาวโต ทุราสโท, ทุรภิภวนีโยติ อตฺโถฯ
ธรณูปโมติ ธรณีสโมฯ ขมเนนาติ ขนฺติยา, จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา มหาปถวี วิย ปกติวาเตน ลาภาลาภอิฏฺฐานิฏฺฐาทีหิ อกมฺปนภาวโต ‘‘ธรณูปโม’’ติ วุจฺจติฯ สีเลน สาครูปโมติ สีลสํวเรน เวลานาติกฺกมนภาเวน สาครสโมฯ ‘‘มหาสมุทฺโท, ภิกฺขเว, ฐิตธมฺโม เวลํ นาติวตฺตตี’’ติ (อ. นิ. 8.19; จูฬว. 384; มิ. ป. 6.2.10) หิ วุตฺตํฯ
สมาธินา เมรูปโมติ สมาธิปฏิปกฺขภูตธมฺมชนิตกมฺปาภาวโต เมรุนา คิริวเรน สโม, สทิโสติ อตฺโถฯ เมรุคิริวโร วิย ถิรตรสรีโรติ วาฯ ญาเณน คคนูปโมติ เอตฺถ ภควโต ญาณสฺส อนนฺตภาเวน อนนฺตากาเสน อุปมา กตาฯ จตฺตาริ อนนฺตานิ วุตฺตานิ ภควตาฯ ยถาห –
‘‘สตฺตกาโย จ อากาโส, จกฺกวาฬา จนนฺตกา;
พุทฺธญาณํ อปฺปเมยฺยํ, น สกฺกา เอเต วิชานิตุ’’นฺติฯ (พุ. วํ. 1.64);
ตสฺมา อนนฺตสฺส ญาณสฺส อนนฺเตน อากาเสน อุปมา กตาติฯ
อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคสจฺจปฺปกาสนนฺติ เอเตสํ อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคสจฺจานํ คหเณน สติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานิทฺธิปาทาปิ คหิตาว โหนฺติฯ ตสฺมา อินฺทฺริยาทีนํ จตุสงฺเขปานํ วเสน สตฺตตฺติํสโพธิปกฺขิยธมฺมานํ ปกาสนธมฺมํ ปกาเสสิ, เทเสสีติ อตฺโถฯ หิตายาติ หิตตฺถํฯ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺเตติ เทสนาญาเณ ปวตฺติยมาเนฯ
ตโต อปรภาเค มหามงฺคลสมาคเม ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตาโย สุขุเม อตฺตภาเว มาเปตฺวา อิมสฺมิญฺเญว จกฺกวาเฬ สนฺนิปติํสุฯ ตตฺถ กิร อญฺญตโร เทวปุตฺโต โกณฺฑญฺญทสพลํ มงฺคลปญฺหํ ปุจฺฉิฯ ตสฺส ภควา มงฺคลานิ กเถสิฯ ตตฺถ นวุติโกฏิสหสฺสานิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ โสตาปนฺนาทีนํ คณนปริจฺเฉโท นาม นาโหสิฯ เตน วุตฺตํ –
[5]
‘‘ตโต ปรมฺปิ เทเสนฺเต, นรมรูนํ สมาคเม;
นวุติโกฏิสหสฺสานํ, ทุติยาภิสมโย อหู’’ติฯ
ตตฺถ ตโต ปรมฺปีติ ตโต อปรภาเคปิฯ เทเสนฺเตติ ภควติ ธมฺมํ เทเสนฺเตฯ นรมรูนนฺติ นรานญฺเจว อมรานญฺจ, ยทา ปน ภควา คคนตเล ติตฺถิยมานมทฺทนํ ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺโต ธมฺมํ เทเสสิ ตทา อสีติโกฏิสหสฺสานิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ ตีสุ ผเลสุ ปติฏฺฐิตา คณนปถํ วีติวตฺตาฯ เตน วุตฺตํ –
[6]
‘‘ติตฺถิเย อภิมทฺทนฺโต, ยทา ธมฺมมเทสยิ;
อสีติโกฏิสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติฯ
ตตฺถ ตทา-สทฺทํ อาเนตฺวา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยทา ภควา ธมฺมํ เทเสสิ, ตทา อสีติโกฏิสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อหูติฯ
โกณฺฑญฺโญ กิร สตฺถา อภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ปฐมวสฺสํ จนฺทวตีนครํ อุปนิสฺสาย จนฺทาราเม วิหาสิฯ ตตฺถ สุจินฺธรสฺส นาม พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺโต ภทฺทมาณโว นาม ยโสธรพฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต สุภทฺทมาณโว จ โกณฺฑญฺญสฺส พุทฺธสฺส สมฺมุขา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานสา ทสหิ มาณวกสหสฺเสหิ สทฺธิํ ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ
อถ โกณฺฑญฺโญ สตฺถา เชฏฺฐมาสปุณฺณมาย สุภทฺทตฺเถรปฺปมุเขน โกฏิสตสหสฺเสน ปริวุโต ปาติโมกฺขมุทฺทิสิ, โส ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิฯ ตโต อปรภาเค โกณฺฑญฺญสตฺถุโน ปุตฺเต วิชิตเสเน นาม อรหตฺตํ ปตฺเต ตํปมุขสฺส โกฏิสหสฺสสฺส มชฺเฌ ภควา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ อถาปเรน สมเยน ทสพโล ชนปทจาริกํ จรนฺโต อุเทนราชานํ นาม นวุติโกฏิชนปริวารํ ปพฺพาเชสิ สทฺธิํ ตาย ปริสายฯ ตสฺมิํ ปน อรหตฺตํ ปตฺเต ตํปมุเขหิ นวุติยา อรหนฺตโกฏีหิ ภควา ปริวุโต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –
[7]
‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, โกณฺฑญฺญสฺส มเหสิโน;
ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํฯ
[8]
‘‘โกฏิสตสหสฺสานํ, ปฐโม อาสิ สมาคโม;
ทุติโย โกฏิสหสฺสานํ, ตติโย นวุติโกฏิน’’นฺติฯ
ตทา กิร อมฺหากํ โพธิสตฺโต วิชิตาวี นาม จกฺกวตฺตี หุตฺวา จนฺทวตีนคเร ปฏิวสติฯ โส กิร อเนกนรวรปริวุโต สลิลนิธินิวสนํ สเมรุยุคนฺธรํ อปริมิตวสุธรํ วสุนฺธรํ อทณฺเฑน อสตฺเถน ธมฺเมน ปริปาเลติฯ อถ โกณฺฑญฺโญ พุทฺโธปิ โกฏิสตสหสฺสขีณาสวปริวุโต ชนปทจาริกํ จรมาโน อนุปุพฺเพน จนฺทวตีนครํ สมฺปาปุณิฯ
โส วิชิตาวี กิร ราชา – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ กิร อมฺหากํ นครํ อนุปฺปตฺโต’’ติ สุตฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ภควโต วสนฏฺฐานํ สํวิทหิตฺวา สฺวาตนาย สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆน นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส ภตฺตวิธิํ สุฏฺฐุ ปฏิยาเทตฺวา โกฏิสตสหสฺสสงฺขสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิฯ โพธิสตฺโต ภควนฺตํ โภเชตฺวา อนุโมทนาวสาเน – ‘‘ภนฺเต, เตมาสํ มหาชนสงฺคหํ กโรนฺโต อิเธว วสถา’’ติ ยาจิตฺวา ตโย มาเส นิรนฺตรํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อสทิสมหาทานํ อทาสิฯ
อถ สตฺถา โพธิสตฺตํ – ‘‘อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากริตฺวา ธมฺมมสฺส เทเสสิฯ
โส สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ จ อภิญฺญาโย อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ เตน วุตฺตํ –
[9]
‘‘อหํ เตน สมเยน, วิชิตาวี นาม ขตฺติโย;
สมุทฺทํ อนฺตมนฺเตน, อิสฺสริยํ วตฺตยามหํฯ
[10]
‘‘โกฏิสตสหสฺสานํ, วิมลานํ มเหสินํ;
สห โลกคฺคนาเถน, ปรมนฺเนน ตปฺปยิํฯ
[11]
‘‘โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, โกณฺฑญฺโญ โลกนายโก;
อปริเมยฺยิโต กปฺเป, พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติฯ
[12]
‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน, กตฺวา ทุกฺกรการิกํ;
อสฺสตฺถมูเล สมฺพุทฺโธ, พุชฺฌิสฺสติ มหายโสฯ
[13]
‘‘อิมสฺส ชนิกา มาตา, มายา นาม ภวิสฺสติ;
ปิตา สุทฺโธทโน นาม, อยํ เหสฺสติ โคตโมฯ
[14]
‘‘โกลิโต อุปติสฺโส จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา;
อานนฺโท นามุปฏฺฐาโก, อุปฏฺฐิสฺสติ ตํ ชินํฯ
[15]
‘‘เขมา อุปฺปลวณฺณา จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา;
โพธิ ตสฺส ภควโต, อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจติฯ
[16]
‘‘จิตฺโต จ หตฺถาฬวโก, อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺฐกา;
นนฺทมาตา จ อุตฺตรา, อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺฐิกา;
อายุ วสฺสสตํ ตสฺส, โคตมสฺส ยสสฺสิโนฯ
[17]
‘‘อิทํ สุตฺวาน วจนํ, อสมสฺส มเหสิโน;
อาโมทิตา นรมรู, พุทฺธพีชํ กิร อยํฯ
[18]
‘‘อุกฺกุฏฺฐิสทฺทา วตฺตนฺติ, อปฺโผเฏนฺติ หสนฺติ จ;
กตญฺชลี นมสฺสนฺติ, ทสสหสฺสิเทวตาฯ
[19]
‘‘ยทิมสฺส โลกนาถสฺส, วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ
[20]
‘‘ยถา มนุสฺสา นทิํ ตรนฺตา, ปฏิติตฺถํ วิรชฺฌิย;
เหฏฺฐาติตฺเถ คเหตฺวาน, อุตฺตรนฺติ มหานทิํฯ
[21]
‘‘เอวเมว มยํ สพฺเพ, ยทิ มุญฺจามิมํ ชินํ;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ
[22]
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยิํ;
ตเมว อตฺถํ สาเธนฺโต, มหารชฺชํ ชิเน อทํ;
มหารชฺชํ ททิตฺวาน, ปพฺพชิํ ตสฺส สนฺติเกฯ
[23]
‘‘สุตฺตนฺตํ วินยํ จาปิ, นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ;
สพฺพํ ปริยาปุณิตฺวาน, โสภยิํ ชินสาสนํฯ
[24]
‘‘ตตฺถปฺปมตฺโต วิหรนฺโต, นิสชฺชฏฺฐานจงฺกเม;
อภิญฺญาปารมิํ คนฺตฺวา, พฺรหฺมโลกมคญฺฉห’’นฺติฯ
ตตฺถ อหํ เตน สมเยนาติ อหํ ตสฺมิํ สมเยฯ วิชิตาวี นามาติ เอวํนามโก จกฺกวตฺติราชา อโหสิํฯ สมุทฺทํ อนฺตมนฺเตนาติ เอตฺถ จกฺกวาฬปพฺพตํ สีมํ มริยาทํ กตฺวา ฐิตํ สมุทฺทํ อนฺตํ กตฺวา อิสฺสริยํ วตฺตยามีติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา น ปากฏํ โหติฯ
ราชา กิร จกฺกวตฺตี จกฺกรตนานุภาเวน วามปสฺเสน สิเนรุํ กตฺวา สมุทฺทสฺส อุปริภาเคน อฏฺฐโยชนสหสฺสปฺปมาณํ ปุพฺพวิเทหํ คจฺฉติฯ ตตฺถ ราชา จกฺกวตฺตี – ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ นาทาตพฺพํ, กาเมสุมิจฺฉา น จริตพฺพา, มุสา น ภาสิตพฺพา, มชฺชํ น ปาตพฺพํ, ยถาภุตฺตญฺจ ภุญฺชถา’’ติ (ที. นิ. 2.244; 3.85; ม. นิ. 3.257) โอวาทํ เทติฯ เอวํ โอวาเท ทินฺเน ตํ จกฺกรตนํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุรตฺถิมํ สมุทฺทํ อชฺโฌคาหติฯ ยถา ยถา จ ตํ อชฺโฌคาหติ, ตถา ตถา สํขิตฺตอูมิวิปฺผารํ หุตฺวา โอคจฺฉมานํ มหาสมุทฺทสลิลํ โยชนมตฺตํ โอคฺคนฺตฺวา อนฺโตสมุทฺทํ อุโภสุ ปสฺเสสุ เวฬุริยมณิภิตฺติ วิย ปรมทสฺสนียํ หุตฺวา ติฏฺฐติ, เอวํ ปุรตฺถิมสาครปริยนฺตํ คนฺตฺวา ตํ จกฺกรตนํ ปฏินิวตฺตติฯ
ปฏินิวตฺตมาเน จ ตสฺมิํ สา ปริสา อคฺคโต โหติ, มชฺเฌ ราชา จกฺกวตฺตี อนฺเต จกฺกรตนํ โหติฯ ตมฺปิ ชลํ ชลนฺเตน วิโยคํ อสหมานมิว เนมิมณฺฑลปริยนฺตํ อภิหนนฺตเมว ตีรมุปคจฺฉติฯ
เอวํ ราชา จกฺกวตฺตี ปุรตฺถิมสมุทฺทปริยนฺตํ ปุพฺพวิเทหํ อภิวิชินิตฺวา ทกฺขิณสมุทฺทปริยนฺตํ ชมฺพุทีปํ วิเชตุกาโม จกฺกรตนเทสิเตน มคฺเคน ทกฺขิณสมุทฺทาภิมุโข คจฺฉติฯ ตํ ทสสหสฺสโยชนปฺปมาณํ ชมฺพุทีปํ อภิวิชินิตฺวา ทกฺขิณสมุทฺทโต ปจฺจุตฺตริตฺวา สตฺตโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อปรโคยานํ วิเชตุํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว คนฺตฺวา ตมฺปิ สาครปริยนฺตํ อภิวิชินิตฺวา ปจฺฉิมสมุทฺทโตปิ อุตฺตริตฺวา อฏฺฐโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อุตฺตรกุรุํ วิเชตุํ ตเถว คนฺตฺวา ตํ สมุทฺทปริยนฺตํ กตฺวา ตเถว อภิวิชิย อุตฺตรสมุทฺทโตปิ ปจฺจุตฺตรติฯ เอตฺตาวตา รญฺญา จกฺกวตฺตินา สาครปริยนฺตาย ปถวิยา อิสฺสริยํ อธิคตํ โหติฯ เตน วุตฺตํ สมุทฺทํ อนฺตมนฺเตน, อิสฺสริยํ วตฺตยามห’’นฺติฯ
โกฏิสตสหสฺสานนฺติ โกฏิสตสหสฺสานิฯ อยเมว วา ปาโฐฯ วิมลานนฺติ ขีณาสวานํฯ สห โลกคฺคนาเถนาติ สทฺธิํ ทสพเลน โกฏิสตสหสฺสานนฺติ อตฺโถฯ ปรมนฺเนนาติ ปณีเตน อนฺเนนฯ ตปฺปยินฺติ ตปฺเปสิํฯ อปริเมยฺยิโต กปฺเปติ อิโต ปฏฺฐาย สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ ตีณิ อสงฺเขฺยยฺยานิ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมิํ ภทฺทกปฺเปติ อตฺโถฯ
ปธานนฺติ วีริยํฯ ตเมว อตฺถํ สาเธนฺโตติ ตเมว พุทฺธการกมตฺถํ ทานปารมิํ ปูเรนฺโต สาเธนฺโต นิปฺผาเทนฺโตติ อตฺโถฯ มหารชฺชนฺติ จกฺกวตฺติรชฺชํฯ ชิเนติ ภควติ, สมฺปทานตฺเถ วา ภุมฺมํ ทฏฺฐพฺพํฯ อทนฺติ อทาสิํฯ เอวมตฺถํ สาเธนฺโตติ อิมินา สมฺพนฺโธ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘มหารชฺชํ ชิเน ททิ’’นฺติ ปฐนฺติ เกจิฯ ททิตฺวานาติ จชิตฺวาฯ สุตฺตนฺตนฺติ สุตฺตนฺตปิฏกํฯ วินยนฺติ วินยปิฏกํฯ นวงฺคนฺติ สุตฺตเคยฺยาทินวงฺคํฯ โสภยิํ ชินสาสนนฺติ อาคมาธิคเมหิ โลกิเยหิ สมลงฺกริํฯ ตตฺถาติ ตสฺส ภควโต สาสเนฯ อปฺปมตฺโตติ สติสมฺปนฺโนฯ พฺรหฺมโลกมคญฺฉหนฺติ พฺรหฺมโลกํ อคญฺฉิํ อหํฯ
อิมสฺส ปน โกณฺฑญฺญพุทฺธสฺส รมฺมวตี นาม นครํ อโหสิ, สุนนฺโท นาม ราชา ปิตา, สุชาตา นาม เทวี มาตา, ภทฺโท จ สุภทฺโท จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อนุรุทฺโธ นามุปฏฺฐาโก, ติสฺสา จ อุปติสฺสา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, สาลกลฺยาณิรุกฺโข โพธิ, อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ , วสฺสสตสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ อโหสิ, ตสฺส รุจิเทวี นาม อคฺคมเหสี อโหสิ, วิชิตเสโน นามสฺส ปุตฺโต, จนฺโท นามุปฏฺฐาโก ราชาฯ จนฺทาราเม กิร วสีติฯ เตน วุตฺตํ –
[25]
‘‘นครํ รมฺมวตี นาม, สุนนฺโท นาม ขตฺติโย;
สุชาตา นาม ชนิกา, โกณฺฑญฺญสฺส มเหสิโนฯ
[30]
‘‘ภทฺโท เจว สุภทฺโท จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;
อนุรุทฺโธ นามุปฏฺฐาโก, โกณฺฑญฺญสฺส มเหสิโนฯ
[31]
‘‘ติสฺสา จ อุปติสฺสา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;
สาลกลฺยาณิโก โพธิ, โกณฺฑญฺญสฺส มเหสิโนฯ
[33]
‘‘โส อฏฺฐาสีติ หตฺถานิ, อจฺจุคฺคโต มหามุนิ;
โสภเต อุฬุราชาว, สูริโย มชฺฌนฺหิเก ยถาฯ
[34]
‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ
[35]
‘‘ขีณาสเวหิ วิมเลหิ, วิจิตฺตา อาสิ เมทนี;
ยถา หิ คคนมุฬูภิ, เอวํ โส อุปโสภถฯ
[36]
‘‘เตปิ นาคา อปฺปเมยฺยา, อสงฺโขภา ทุราสทา;
วิชฺชุปาตํว ทสฺเสตฺวา, นิพฺพุตา เต มหายสาฯ
[37]
‘‘สา จ อตุลิยา ชินสฺส อิทฺธิ, ญาณปริภาวิโต จ สมาธิ;
สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา’’ติฯ
ตตฺถ สาลกลฺยาณิโกติ สาลกลฺยาณิรุกฺโข, โส พุทฺธกาเล เจว จกฺกวตฺติกาเล จ นิพฺพตฺตติ, นาญฺญทาฯ โส เอกาเหเนว อุฏฺฐาติ กิรฯ ขีณาสเวหิ วิมเลหิ, วิจิตฺตา อาสิ เมทนีติ อยํ เมทนี ขีณาสเวหิ เอกกาสาวปชฺโชตา วิจิตฺตา ปรมทสฺสนียา อโหสิฯ ยถา หีติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโตฯ
อุฬูภีติ นกฺขตฺเตหิ, ตาราคเณหิ คคนตลํ วิย ขีณาสเวหิ วิจิตฺตา อยํ เมทนี โสภิตฺถาติ อตฺโถฯ
อสงฺโขภาติ อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ อกฺโขภา อวิการาฯ วิชฺชุปาตํว ทสฺเสตฺวาติ วิชฺชุปาตํ วิย ทสฺสยิตฺวา, ‘‘วิชฺชุปฺปาตํวา’’ติปิ ปาโฐฯ โกณฺฑญฺญพุทฺธสฺส กิร กาเล ปรินิพฺพายมานา ภิกฺขู สตฺตตาลปฺปมาณมากาสมพฺภุคฺคนฺตฺวา อสิตชลธรวิวรคตา วิชฺชุลตา วิย สมนฺตโต วิชฺโชตมานา เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นิรุปาทานา ทหนา วิย ปรินิพฺพายิํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วิชฺชุปาตํว ทสฺเสตฺวา’’ติฯ อตุลิยาติ อตุลฺยา อสทิสาฯ ญาณปริภาวิโตติ ญาเณน วฑฺฒิโตฯ เสสคาถา เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานา เอวาติฯ
‘‘โกณฺฑญฺโญ นาม สมฺพุทฺโธ, จนฺทาราเม มโนรเม;
นิพฺพายิ เจติโย ตสฺส, สตฺตโยชนิโก กโตฯ
‘‘น เหว ธาตุโย ตสฺส, สตฺถุโน, วิกิริํสุ ตา;
ฐิตา เอกฆนา หุตฺวา, สุวณฺณปฏิมา วิย’’ฯ
สกลชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา สมาคนฺตฺวา สตฺตโยชนิกํ สตฺตรตนมยํ หริตาลมโนสิลาย มตฺติกากิจฺจํ เตลสปฺปีหิ อุทกกิจฺจํ กตฺวา นิฏฺฐาเปสุนฺติฯ
โกณฺฑญฺญพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิฏฺฐิโต ทุติโย พุทฺธวํโสฯ
5. มงฺคลพุทฺธวํสวณฺณนา
โกณฺฑญฺเญ กิร สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ตสฺส สาสนํ วสฺสสตสหสฺสํ ปวตฺติตฺถฯ พุทฺธานุพุทฺธานํ สาวกานํ อนฺตรธาเนน สาสนมสฺส อนฺตรธายิฯ โกณฺฑญฺญสฺส ปน อปรภาเค เอกมสงฺเขฺยยฺยมติกฺกมิตฺวา เอกสฺมิํเยว กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา นิพฺพตฺติํสุ มงฺคโล, สุมโน, เรวโต, โสภิโตติฯ ตตฺถ มงฺคโล ปน โลกนายโก กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ โสฬส อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ปญฺจสุ ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ พุทฺธโกลาหลํ นาม อุทปาทิ, ตทา ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวตาโย เอกสฺมิํ จกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา อายาจนฺติ –
‘‘กาโล โข เต มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ;
สเทวกํ ตารยนฺโต, พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปท’’นฺติฯ (พุ. วํ. 1.67);
เอวํ เทเวหิ อายาจิโต กตปญฺจวิโลกโน ตุสิตา กายา จวิตฺวา สพฺพนครุตฺตเม อุตฺตรนคเร อนุตฺตรสฺส อุตฺตรสฺส นาม รญฺโญ กุเล อุตฺตราย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตทา อเนกานิ ปาฏิหาริยานิ ปาตุรหุํฯ ตานิ ทีปงฺกรพุทฺธวํเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ ตสฺสา อุตฺตราย กิร มหาเทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ สพฺพโลกมงฺคลสฺส มงฺคลสฺส มหาสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐาย สรีรปฺปภา รตฺตินฺทิวํ อสีติหตฺถปฺปมาณํ ปเทสํ ผริตฺวา จนฺทาโลกสูริยาโลเกหิ อนภิภวนียา หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ สา จ อญฺเญนาโลเกน วินา อตฺตโน สรีรปฺปภาสมุทเยเนว อนฺธการํ วิธมิตฺวา อฏฺฐสฏฺฐิยา ธาตีหิ ปริจาริยมานา วิจรติฯ
สา กิร เทวตาหิ กตารกฺขา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน ปรมสุรภิกุสุมผลธรสาขาวิฏเป กมลกุวลยสมลงฺกเต รุรุ-สีห-พฺยคฺฆ-คช-ควย-มหิํสปสทวิวิธมิคคณวิจริเต ปรมรมณีเย อุตฺตรมธุรุยฺยาเน นาม มงฺคลุยฺยาเน มงฺคลมหาปุริสํ วิชายิ ฯ โส ชาตมตฺโตว มหาสตฺโต สพฺพา ทิสา วิโลเกตฺวา อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา อาสภิํ วาจํ นิจฺฉาเรสิฯ ตสฺมิญฺจ ขเณ สกลทสสหสฺสิโลกธาตูสุ เทวตา ทิสฺสมานสรีรา ทิพฺพมาลาทีหิ สมลงฺกตคตฺตา ตตฺถ ตตฺถ ฐตฺวา ชยมงฺคลถุติวจนานิ สมฺปวตฺเตสุํฯ ปาฏิหาริยานิ วุตฺตนยาเนวฯ นามคฺคหณทิวเส ปนสฺส ลกฺขณปาฐกา สพฺพมงฺคลสมฺปตฺติยา ชาโตติ ‘‘มงฺคลกุมาโร’’ ตฺเวว นามํ กริํสุฯ
ตสฺส กิร ยสวา รุจิมา สิริมาติ ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ ยสวตีเทวิปฺปมุขานิ ติํสนาฏกิตฺถิสหสฺสานิ อเหสุํฯ