สมเยติ ตสฺส ตสฺส รุกฺขสฺส ปุปฺผนสมเย สมฺปตฺเตติ อตฺโถฯ ปุปฺผิโนติ ปุปฺผนกาฯ พุทฺธญาเณหีติ อฏฺฐารสหิ พุทฺธญาเณหิฯ ปุปฺผสูติ ปุปฺผสฺสุฯ ปูรยุนฺติ ปูรยิํสุฯ ปูรยาติ ปริปูรยฯ พุชฺฌเรติ พุชฺฌิํสุฯ ชินโพธิยนฺติ ชินานํ พุทฺธานํ โพธิยา, สพฺพญฺญุโพธิมูเลติ อตฺโถฯ ปุณฺณมาเยติ ปุณฺณมาสิยํฯ ปุณฺณมโนติ ปริปุณฺณมโนรโถฯ

ราหุมุตฺโตติ ราหุนา โสพฺภานุนา มุตฺโตฯ ตาเปนาติ ปตาเปน, อาโลเกนฯ โลกา มุจฺจิตฺวาติ โลกธมฺเมหิ อลิตฺโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ วิโรจาติ วิราชฯ สิริยาติ พุทฺธสิริยาฯ โอสรนฺตีติ มหาสมุทฺทํ ปวิสนฺติฯ โอสรนฺตูติ อุปคจฺฉนฺตุฯ ตวนฺติเกติ ตว สนฺติกํฯ เตหีติ เทเวหิฯ ถุตปฺปสตฺโถติ ถุโต เจว ปสตฺโถ จ, ถุเตหิ วา ทีปงฺกราทีหิ ปสตฺโถติ ถุตปฺปสตฺโถฯ ทส ธมฺเมติ ทส ปารมิธมฺเมฯ ปวนนฺติ มหาวนํ, ธมฺมิกปพฺพเต มหาวนํ ปาวิสีติ อตฺโถฯ เสสคาถา สุอุตฺตานา เอวาติฯ

อิติ มธุรตฺถวิลาสินิยา พุทฺธวํส-อฏฺฐกถาย

สุเมธปตฺถนากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ทีปงฺกรพุทฺธวํสวณฺณนา

รมฺมนครวาสิโนปิ เต อุปาสกา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ปุน ภควนฺตํ ภุตฺตาวิํ โอนีตปตฺตปาณิํ มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ทานานุโมทนํ โสตุกามา อุปนิสีทิํสุฯ อถ สตฺถา เตสํ ปรมมธุรํ หทยงฺคมํ ทานานุโมทนมกาสิ –

‘‘ทานํ นาม สุขาทีนํ, นิทานํ ปรมํ มตํ;

นิพฺพานํ ปน โสปานํ, ปติฏฺฐาติ ปวุจฺจติฯ

‘‘ทานํ ตาณํ มนุสฺสานํ, ทานํ พนฺธุ ปรายนํ;

ทานํ ทุกฺขาธิปนฺนานํ, สตฺตานํ ปรมา คติฯ

‘‘ทุกฺขนิตฺถรณฏฺเฐน , ทานํ นาวาติ ทีปิตํ;

ภยรกฺขณโต ทานํ, นครนฺติ จ วณฺณิตํฯ

‘‘ทานํ ทุราสทฏฺเฐน, วุตฺตมาสิวิโสติ จ;

ทานํ โลภมลาทีหิ, ปทุมํ อนุปลิตฺตโตฯ

‘‘นตฺถิ ทานสโม โลเก, ปุริสสฺส อวสฺสโย;

ปฏิปชฺชถ ตสฺมา ตํ, กิริยาชฺฌาสเยน จฯ

‘‘สคฺคโลกนิทานานิ, ทานานิ มติมา อิธ;

โก หิ นาม นโร โลเก, น ทเทยฺย หิเต รโตฯ

‘‘สุตฺวา เทเวสุ สมฺปตฺติํ, โก นโร ทานสมฺภวํ;

น ทชฺชา สุขปฺปทํ ทานํ, ทานํ จิตฺตปฺปโมทนํฯ

‘‘ทาเนน ปฏิปนฺเนน, อจฺฉราปริวาริโต;

รมเต สุจิรํ กาลํ, นนฺทเน สุรนนฺทเนฯ

‘‘ปีติมุฬารํ วินฺทติ ทาตา, คารวมสฺมิํ คจฺฉติ โลเก;

กิตฺติมนนฺตํ ยาติ จ ทาตา, วิสฺสสนีโย โหติ จ ทาตาฯ

‘‘ทตฺวา ทานํ ยาติ นโร โส, โภคสมิทฺธิํ ทีฆญฺจายุ;

สุสฺสรตมฺปิ จ วินฺทติ รูปํ, สคฺเค สทฺธิํ กีฬติ เทเวหิ;

วิมาเนสุ ฐตฺวา นานา, มตฺตมยูราภิรุเตสุฯ

‘‘โจราริราโชทกปาวกานํ, ธนํ อสาธารณเมว ทานํ;

ททาติ ตํ สาวกญาณภูมิํ, ปจฺเจกภูมิํ ปน พุทฺธภูมิ’’นฺติฯ –

เอวมาทินา นเยน ทานานุโมทนํ กตฺวา ทานานิสํสํ ปกาเสตฺวา ตทนนฺตรํ สีลกถํ กเถสิฯ สีลํ นาเมตํ อิธโลกปรโลกสมฺปตฺตีนํ มูลํฯ

‘‘สีลํ สุขานํ ปรมํ นิทานํ, สีเลน สีลี ติทิวํ ปยาติ;

สีลญฺหิ สํสารมุปาคตสฺส, ตาณญฺจ เลณญฺจ ปรายนญฺจฯ

‘‘อวสฺสโย สีลสโม ชนานํ, กุโต ปนญฺโญ อิธ วา ปรตฺถ;

สีลํ คุณานํ ปรมา ปติฏฺฐา, ยถา ธรา ถาวรชงฺคมานํฯ

‘‘สีลํ กิเรว กลฺยาณํ, สีลํ โลเก อนุตฺตรํ;

อริยวุตฺติสมาจาโร, เยน วุจฺจติ สีลวา’’ฯ (ชา. 1.3.118);

สีลาลงฺการสโม อลงฺกาโร นตฺถิ, สีลคนฺธสโม คนฺโธ นตฺถิ, สีลสมํ กิเลสมลวิโสธนํ นตฺถิ, สีลสมํ ปริฬาหูปสมํ นตฺถิ, สีลสมํ กิตฺติชนนํ นตฺถิ, สีลสมํ สคฺคาโรหณโสปานํ นตฺถิ, นิพฺพานนครปฺปเวสเน จ สีลสมํ ทฺวารํ นตฺถิฯ ยถาห –

‘‘โสภนฺเตวํ น ราชาโน, มุตฺตามณิวิภูสิตา;

ยถา โสภนฺติ ยติโน, สีลภูสนภูสิตาฯ

‘‘สีลคนฺธสโม คนฺโธ, กุโต นาม ภวิสฺสติ;

โย สมํ อนุวาเต จ, ปฏิวาเต จ วายติฯ (วิสุทฺธิ. 1.9);

‘‘น ปุปฺผคนฺโธ ปฏิวาตเมติ, น จนฺทนํ ตคฺครมลฺลิกา วา;

สตญฺจ คนฺโธ ปฏิวาตเมติ, สพฺพา ทิสา สปฺปุริโส ปวายติฯ

‘‘จนฺทนํ ตครํ วาปิ, อุปฺปลํ อถ วสฺสิกี;

เอเตสํ คนฺธชาตานํ, สีลคนฺโธ อนุตฺตโรฯ (ธ. ป. 54-55; มิ. ป. 5.4.1);

‘‘น คงฺคา ยมุนา จาปิ, สรภู วา สรสฺวตี;

นินฺนคา วาจิรวตี, มหี วาปิ มหานทีฯ

‘‘สกฺกุณนฺติ วิโสเธตุํ, ตํ มลํ อิธ ปาณินํ;

วิโสธยติ สตฺตานํ, ยํ เว สีลชลํ มลํฯ

‘‘น ตํ สชลทา วาตา, น จาปิ หริจนฺทนํ;

เนว หารา น มณโย, น จนฺทกิรณงฺกุราฯ

‘‘สมยนฺตีธ สตฺตานํ, ปริฬาหํ สุรกฺขิตํ;

ยํ สเมติ อิทํ อริยํ, สีลํ อจฺจนฺตสีตลํฯ

‘‘อตฺตานุวาทาทิภยํ, วิทฺธํสยติ สพฺพทา;

ชเนติ กิตฺติหาสญฺจ, สีลํ สีลวโต สทาฯ

‘‘สคฺคาโรหณโสปานํ, อญฺญํ สีลสมํ กุโต;

ทฺวารํ วา ปน นิพฺพาน, นครสฺส ปเวสเนฯ

‘‘คุณานํ มูลภูตสฺส, โทสานํ พลฆาติโน;

อิติ สีลสฺส ชานาถ, อานิสํสมนุตฺตร’’นฺติฯ (วิสุทฺธิ. 1.9);

เอวํ ภควา สีลานิสํสํ ทสฺเสตฺวา – ‘‘อิทํ ปน สีลํ นิสฺสาย อยํ สคฺโค ลภตี’’ติ ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สคฺคกถํ กเถสิฯ อยํ สคฺโค นาม อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป เอกนฺตสุโข นิจฺจเมตฺถ กีฬา นิจฺจํ สมฺปตฺติโย ลภนฺติฯ จาตุมหาราชิกา เทวา นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ ทิพฺพสุขํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ ปฏิลภนฺติฯ ตาวติํสา ติสฺโส วสฺสโกฏิโย สฏฺฐิ จ วสฺสสตสหสฺสานีติ เอวมาทิสคฺคคุณปฏิสํยุตฺตกถํ กเถสิฯ เอวํ สคฺคกถาย ปโลเภตฺวา ปุน – ‘‘อยมฺปิ สคฺโค อนิจฺโจ อธุโว น ตตฺถ ฉนฺทราโค กาตพฺโพ’’ติ กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ เนกฺขมฺเม อานิสํสญฺจ ปกาเสตฺวา อมตปริโยสานํ ธมฺมกถํ กเถสิฯ เอวํ ตสฺส มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา เอกจฺเจ สรเณสุ จ เอกจฺเจ ปญฺจสีเลสุ จ เอกจฺเจ โสตาปตฺติผเล จ เอกจฺเจ สกทาคามิผเล เอกจฺเจ อนาคามิผเล เอกจฺเจ จตูสุปิ ผเลสุ เอกจฺเจ ตีสุ วิชฺชาสุ เอกจฺเจ ฉสุ อภิญฺญาสุ เอกจฺเจ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา อุฏฺฐายาสนา รมฺมนครโต นิกฺขมิตฺวา สุทสฺสนมหาวิหารเมว ปาวิสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1]

‘‘ตทา เต โภชยิตฺวาน, สสงฺฆํ โลกนายกํ;

อุปคจฺฉุํ สรณํ ตสฺส, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโนฯ

[2]

‘‘สรณาคมเน กญฺจิ, นิเวเสติ ตถาคโต;

กญฺจิ ปญฺจสุ สีเลสุ, สีเล ทสวิเธ ปรํฯ

[3]

‘‘กสฺสจิ เทติ สามญฺญํ, จตุโร ผลมุตฺตเม;

กสฺสจิ อสเม ธมฺเม, เทติ โส ปฏิสมฺภิทาฯ

[4]

‘‘กสฺสจิ วรสมาปตฺติโย, อฏฺฐ เทติ นราสโภ;

ติสฺโส กสฺสจิ วิชฺชาโย, ฉฬภิญฺญา ปเวจฺฉติฯ

[5]

‘‘เตน โยเคน ชนกายํ, โอวทติ มหามุนิ;

เตน วิตฺถาริกํ อาสิ, โลกนาถสฺส สาสนํฯ

[6]

‘‘มหาหนุสภกฺขนฺโธ , ทีปงฺกรสนามโก;

พหู ชเน ตารยติ, ปริโมเจติ ทุคฺคติํฯ

[7]

‘‘โพธเนยฺยํ ชนํ ทิสฺวา, สตสหสฺเสปิ โยชเน;

ขเณน อุปคนฺตฺวาน, โพเธติ ตํ มหามุนี’’ติฯ

ตตฺถ เตติ รมฺมนครวาสิโน อุปาสกาฯ สรณนฺติ เอตฺถ สรณํ สรณคมนํ สรณสฺส คนฺตา จ เวทิตพฺพาฯ สรติ หิํสติ วินาเสตีติ สรณํ, กิํ ตํ? รตนตฺตยํฯ ตํ ปน สรณคตานํ เตเนว สรณคมเนน ภยํ สนฺตาสํ ทุกฺขํ ทุคฺคติํ ปริกฺกิเลสํ หนติ หิํสติ วินาเสตีติ สรณนฺติ วุจฺจตีติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘เย เกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมิํ;

ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺติฯ (ที. นิ. 2.332; สํ. นิ. 1.37);

‘‘เย เกจิ ธมฺมํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมิํ;

ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺติฯ (ที. นิ. 2.332; สํ. นิ. 1.37);

‘‘เย เกจิ สงฺฆํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมิํ;

ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺตี’’ติฯ (ที. นิ. 2.332; สํ. นิ. 1.37);

สรณคมนํ นาม รตนตฺตยปรายนาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโทฯ สรณสฺส คนฺตา นาม ตํสมงฺคีปุคฺคโลฯ เอวํ ตาว สรณํ สรณคมนํ สรณสฺส คนฺตา จาติ อิทํ ตยํ เวทิตพฺพํฯ

ตสฺสาติ ตํ ทีปงฺกรํ, อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อุปคจฺฉุํ สรณํ ตตฺถา’’ติปิ ปาโฐฯ สตฺถุโนติ สตฺถารํฯ สรณาคมเน กญฺจีติ กญฺจิ ปุคฺคลํ สรณคมเน นิเวเสตีติ อตฺโถฯ กิญฺจาปิ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน วุตฺตํ, อตีตกาลวเสน ปน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ‘‘กสฺสจิ สรณาคมเน’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺสปิ โสเยวตฺโถฯ กญฺจิ ปญฺจสุ สีเลสูติ กญฺจิ ปุคฺคลํ ปญฺจสุ วิรติสีเลสุ นิเวเสสีติ อตฺโถฯ ‘‘กสฺสจิ ปญฺจสุ สีเลสู’’ติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ สีเล ทสวิเธ ปรนฺติ อปรํ ปุคฺคลํ ทสวิเธ สีเล นิเวเสสีติ อตฺโถฯ ‘‘กสฺสจิ กุสเล ทสา’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺส กญฺจิ ปุคฺคลํ ทส กุสลธมฺเม สมาทเปสีติ อตฺโถฯ กสฺสจิ เทติ สามญฺญนฺติ เอตฺถ ปรมตฺถโต สามญฺญนฺติ มคฺโค วุจฺจติฯ ยถาห –

‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, สามญฺญํ? อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สามญฺญ’’นฺติ (สํ. นิ. 5.36)ฯ

จตุโร ผลมุตฺตเมติ จตฺตาริ อุตฺตมานิ ผลานีติ อตฺโถฯ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ ลิงฺควิปริยาเสน วุตฺตํฯ ยโถปนิสฺสยํ จตฺตาโร มคฺเค จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ กสฺสจิ อทาสีติ อตฺโถฯ กสฺสจิ อสเม ธมฺเมติ กสฺสจิ อสทิเส จตฺตาโร ปฏิสมฺภิทาธมฺเม อทาสิฯ

กสฺสจิ วรสมาปตฺติโยติ กสฺสจิ ปน นีวรณวิคเมน ปธานภูตา อฏฺฐ สมาปตฺติโย อทาสิฯ ติสฺโส กสฺสจิ วิชฺชาโยติ กสฺสจิ ปุคฺคลสฺส อุปนิสฺสยวเสน ทิพฺพจกฺขุญาณปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณอาสวกฺขยญาณานํ วเสน ติสฺโส วิชฺชาโยฯ ฉฬภิญฺญา ปเวจฺฉตีติ ฉ อภิญฺญาโย กสฺสจิ อทาสิฯ

เตน โยเคนาติ เตน นเยน เตนานุกฺกเมน จฯ ชนกายนฺติ ชนสมูหํฯ โอวทตีติ โอวทิฯ กาลวิปริยาเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิโต อุปริปิ อีทิเสสุ วจเนสุ อตีตกาลวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ ฯ เตน วิตฺถาริกํ อาสีติ เตน ทีปงฺกรสฺส ภควโต โอวาเทน อนุสาสนิยา วิตฺถาริกํ วิตฺถตํ วิสาลีภูตํ สาสนํ อโหสิฯ

มหาหนูติ มหาปุริสานํ กิร ทฺเวปิ หนูนิ ปริปุณฺณานิ ทฺวาทสิยา ปกฺขสฺส จนฺทสทิสาการานิ โหนฺตีติ มหนฺตานิ หนูนิ ยสฺส โส มหาหนุ, สีหหนูติ วุตฺตํ โหติฯ อุสภกฺขนฺโธติ อุสภสฺเสว ขนฺโธ ยสฺส ภวติ, โส อุสภกฺขนฺโธฯ สุวฏฺฏิตสุวณฺณาลิงฺคสทิสรุจิรกฺขนฺโธ สมวฏฺฏจารุกฺขนฺโธติ อตฺโถฯ ทีปงฺกรสนามโกติ ทีปงฺกรสนาโม ฯ พหู ชเน ตารยตีติ พหู พุทฺธเวเนยฺเย ชเน ตาเรสิฯ ปริโมเจตีติ ปริโมเจสิฯ ทุคฺคตินฺติ ทุคฺคติโตฯ นิสฺสกฺกตฺเถ อุปโยควจนํฯ

อิทานิ ตารณปริโมจนกรณาการทสฺสนตฺถํ ‘‘โพธเนยฺยํ ชน’’นฺติ คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ โพธเนยฺยํ ชนนฺติ โพธเนยฺยํ ปชํ, อยเมว วา ปาโฐฯ ทิสฺวาติ พุทฺธจกฺขุนา วา สมนฺตจกฺขุนา วา ทิสฺวาฯ สตสหสฺเสปิ โยชเนติ อเนกสตสหสฺเสปิ โยชเน ฐิตํฯ อิทํ ปน ทสสหสฺสิยํเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ทีปงฺกโร กิร สตฺถา พุทฺธตฺตํ ปตฺวา โพธิมูเล สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา อฏฺฐเม สตฺตาเห มหาพฺรหฺมุโน ธมฺมชฺเฌสนํ ปฏิญฺญาย สุนนฺทาราเม ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา โกฏิสตํ เทวมนุสฺสานํ ธมฺมามตํ ปาเยสิฯ อยํ ปฐโม อภิสมโย อโหสิฯ

อถ สตฺถา อตฺตโน ปุตฺตสฺส สมวฏฺฏกฺขนฺธสฺส อุสภกฺขนฺธสฺส นาม ญาณปริปากํ ญตฺวา ตํ อตฺรชํ ปมุขํ กตฺวา ราหุโลวาทสทิสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา เทวมนุสฺสานํ นวุติโกฏิโย ธมฺมามตํ ปาเยสิฯ อยํ ทุติโย อภิสมโย อโหสิฯ

ปุน ภควา อมรวตีนครทฺวาเร มหาสิรีสรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา มหาชนสฺส พนฺธนาโมกฺขํ กตฺวา เทวคณปริวุโต ทิวสกราติเรกชุติวิสรภวเน ตาวติํสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปรมสีตเล ปณฺฑุกมฺพลสิลาตเล นิสีทิตฺวา สพฺพเทวคณปีติสญฺชนนิํ อตฺตโน ชนนิํ สุเมธาเทวิํ ปมุขํ กตฺวา สพฺพโลกวิทิตวิสุทฺธิเทโว เทวเทโว ทีปงฺกโร ภควา สพฺพสตฺตหิตกรํ ปรมาติเรกคมฺภีรสุขุมํ พุทฺธิวิสทกรํ สตฺตปฺปกรณํ อภิธมฺมปิฏกํ เทเสตฺวา นวุติเทวโกฏิสหสฺสานํ ธมฺมามตํ ปาเยสิฯ อยํ ตติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[8]

‘‘ปฐมาภิสมเย พุทฺโธ, โกฏิสตมโพธยิ;

ทุติยาภิสมเย นาโถ, นวุติโกฏิมโพธยิฯ

[9]

‘‘ยทา จ เทวภวนมฺหิ, พุทฺโธ ธมฺมมเทสยิ;

นวุติโกฏิสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติฯ

ทีปงฺกรสฺส ปน ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํฯ ตตฺถ สุนนฺทาราเม โกฏิสตสหสฺสานํ ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[10]

‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน;

โกฏิสตสหสฺสานํ, ปฐโม อาสิ สมาคโม’’ติฯ

อถาปเรน สมเยน ทสพโล จตูหิ ภิกฺขุสตสหสฺเสหิ ปริวุโต คามนิคมนครปฏิปาฏิยา มหาชนานุคฺคหํ กโรนฺโต จาริกํ จรมาโน อนุกฺกเมน เอกสฺมิํ ปเทเส มหาชนกตสกฺการํ สพฺพโลกวิสฺสุตํ อมนุสฺสปริคฺคหิตํ อติภยานกํ โอลมฺพามฺพุธรปริจุมฺพิตกูฏํ วิวิธสุรภิตรุกุสุมวาสิตกูฏํ นานามิคคณวิจริตกูฏํ นารทกูฏํ นาม ปรมรมณียํ ปพฺพตํ สมฺปาปุณิฯ โส กิร ปพฺพโต นารเทน นาม ยกฺเขน ปริคฺคหิโต อโหสิฯ ตตฺถ ปน ตสฺส ยกฺขสฺส อนุสํวจฺฉรํ มหาชโน มนุสฺสพลิํ อุปสํหรติฯ

อถ ทีปงฺกโร กิร ภควา ตสฺส มหาชนสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ตโต ภิกฺขุสงฺฆํ จาตุทฺทิสํ เปเสตฺวา อทุติโย อสหาโย มหากรุณาพลวสงฺคตหทโย ตญฺจ ยกฺขํ วิเนตุํ ตํ นารทปพฺพตํ อภิรุหิฯ อถ โส มนุสฺสภกฺโข สกหิตนิรเปกฺโข ปรวธทกฺโข ยกฺโข มกฺขํ อสหมาโน โกธปเรตมานโส ทสพลํ ภิํสาเปตฺวา ปลาเปตุกาโม ตํ ปพฺพตํ จาเลสิฯ

โส กิร ปพฺพโต เตน จาลิยมาโน ภควโต อานุภาเวน ตสฺเสว มตฺถเก ปตมาโน วิย อโหสิฯ

ตโต โส ภีโต – ‘‘หนฺท นํ อคฺคินา ฌาเปสฺสามี’’ติ มหนฺตํ อติภีมทสฺสนํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพตฺเตสิฯ โส อคฺคิกฺขนฺโธ ปฏิวาเต ขิตฺโต วิย อตฺตโนว ทุกฺขํ ชเนสิ, น ปน ภควโต จีวเร อํสุมตฺตมฺปิ ทฑฺฒุํ สมตฺโถ อโหสิฯ ยกฺโข ปน ‘‘สมโณ ทฑฺโฒ, น ทฑฺโฒ’’ติ โอโลเกนฺโต ทสพลํ สรทสมยวิมลกรนิกรํ สพฺพชนรติกรํ รชนิกรมิว สีตลชลตลคตกมลกณฺณิกาย นิสินฺนํ วิย ภควนฺตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อโห อยํ สมโณ มหานุภาโว, ยํ ยํ อิมสฺสาหํ อนตฺถํ กโรมิ, โส โส มมูปริเยว ปตติ, อิมํ ปน สมณํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ เม ปฏิสรณํ ปรายนํ นตฺถิ, ปถวิยํ อุปกฺขลิตา ปถวิํเยว นิสฺสาย อุฏฺฐหนฺติ, หนฺทาหํ อิมํเยว สมณํ สรณํ คมิสฺสามี’’ติฯ

อเถวํ ปน โส จินฺเตตฺวา ภควโต จกฺกาลงฺกตตเลสุ ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา – ‘‘อจฺจโย มํ, ภนฺเต, อจฺจคมา’’ติ วตฺวา ภควนฺตํ สรณมคมาสิฯ อถสฺส ภควา อนุปุพฺพิกถํ กเถสิฯ โส เทสนาปริโยสาเน ทสหิ ยกฺขสหสฺเสหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตสฺมิํ กิร ทิวเส สกลชมฺพุทีปตลวาสิโน มนุสฺสา ตสฺส พลิกมฺมตฺถํ เอเกกคามโต เอเกกํ ปุริสํ อาหริํสุฯ อญฺญญฺจ พหุติลตณฺฑุลกุลตฺถมุคฺคมาสาทิํ สปฺปินวนีตเตลมธุผาณิตาทิญฺจ อาหริํสุฯ อถ โส ยกฺโข ตํ ทิวสํ อาภตตณฺฑุลาทิกํ สพฺพํ เตสํเยว ทตฺวา เต พลิกมฺมตฺถาย อานีตมนุสฺเส ทสพลสฺส นิยฺยาเตสิฯ

อถ สตฺถา เต มนุสฺเส เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา อนฺโตสตฺตาเหเยว สพฺเพ อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา มาฆปุณฺณมาย โกฏิสตภิกฺขุมชฺฌคโต จตุรงฺคสมนฺนาคเต สนฺนิปาเต ปาติโมกฺขมุทฺทิสิฯ จตุรงฺคานิ นาม สพฺเพว เอหิภิกฺขู โหนฺติ, สพฺเพ ฉฬภิญฺญา โหนฺติ, สพฺเพ อนามนฺติตาว อาคตา, ปนฺนรสูโปสถทิวโส จาติ อิมานิ จตฺตาริ องฺคานิ นามฯ อยํ ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[11]

‘‘ปุน นารทกูฏมฺหิ, ปวิเวกคเต ชิเน;

ขีณาสวา วีตมลา, สมิํสุ สตโกฏิโย’’ติฯ

ตตฺถ ปวิเวกคเตติ คณํ ปหาย คเตฯ สมิํสูติ สนฺนิปติํสุฯ

ยทา ปน ทีปงฺกโร โลกนายโก สุทสฺสนนามเก ปพฺพเต วสฺสาวาสมุปคญฺฉิ, ตทา กิร ชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา อนุสํวจฺฉรํ คิรคฺคสมชฺชํ กโรนฺติฯ ตสฺมิํ กิร สมชฺเช สนฺนิปติตา มนุสฺสา ทสพลํ ทิสฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา ตตฺร ปสีทิตฺวา ปพฺพชิํสุฯ มหาปวารณทิวเส สตฺถา เตสํ อชฺฌาสยานุกูลํ วิปสฺสนากถํ กเถสิฯ ตํ สุตฺวา เต สพฺเพ สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา วิปสฺสนานุปุพฺเพน มคฺคานุปุพฺเพน จ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ อถ สตฺถา นวุติโกฏิสหสฺเสหิ สทฺธิํ ปวาเรสิฯ อยํ ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[12]

‘‘ยมฺหิ กาเล มหาวีโร, สุทสฺสนสิลุจฺจเย;

นวุติโกฏิสหสฺเสหิ, ปวาเรสิ มหามุนิฯ

‘‘อหํ เตน สมเยน, ชฏิโล อุคฺคตาปโน;

อนฺตลิกฺขมฺหิ จรโณ, ปญฺจาภิญฺญาสุ ปารคู’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา);

อยํ คาถา อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถาย นิทานวณฺณนาย ทีปงฺกรพุทฺธวํเส ลิขิตาฯ อิมสฺมิํ ปน พุทฺธวํเส นตฺถิฯ นตฺถิภาโวเยว ปนสฺสา ยุตฺตตโรฯ กสฺมาติ เจ? เหฏฺฐา สุเมธกถาสุ กถิตตฺตาติฯ

ทีปงฺกเร กิร ภควติ ธมฺมํ เทเสนฺเต ทสสหสฺสานญฺจ วีสติสหสฺสานญฺจ ธมฺมาภิสมโย อโหสิเยวฯ เอกสฺส ปน ทฺวินฺนํ ติณฺณํ จตุนฺนนฺติ จ อาทิวเสน อภิสมยานํ อนฺโต นตฺถิฯ ตสฺมา ทีปงฺกรสฺส ภควโต สาสนํ วิตฺถาริกํ พาหุชญฺญํ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[13]

‘‘ทสวีสสหสฺสานํ , ธมฺมาภิสมโย อหุ;

เอกทฺวินฺนํ อภิสมยา, คณนาโต อสงฺขิยา’’ติฯ

ตตฺถ ทสวีสสหสฺสานนฺติ ทสสหสฺสานํ วีสติสหสฺสานญฺจฯ ธมฺมาภิสมโยติ จตุสจฺจธมฺมปฺปฏิเวโธฯ

เอกทฺวินฺนนฺติ เอกสฺส เจว ทฺวินฺนญฺจ , ติณฺณํ จตุนฺนํ…เป.… ทสนฺนนฺติอาทินา นเยน อสงฺเขฺยยฺยาติ อตฺโถฯ เอวํ อสงฺเขฺยยฺยาภิสมยตฺตา จ วิตฺถาริกํ มหนฺตปฺปตฺตํ พหูหิ ปณฺฑิเตหิ เทวมนุสฺเสหิ นิยฺยานิกนฺติ ชญฺญํ ชานิตพฺพํ อธิสีลสิกฺขาทีหิ อิทฺธญฺจ สมาธิอาทีหิ ผีตญฺจ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[14]

‘‘วิตฺถาริกํ พาหุชญฺญํ, อิทฺธํ ผีตํ อหู ตทา;

ทีปงฺกรสฺส ภควโต, สาสนํ สุวิโสธิต’’นฺติฯ

ตตฺถ สุวิโสธิตนฺติ สุฏฺฐุ ภควตา โสธิตํ วิสุทฺธํ กตํฯ ทีปงฺกรํ กิร สตฺถารํ สพฺพกาลํ ฉฬภิญฺญานํ มหิทฺธิกานํ ภิกฺขูนํ จตฺตาริ สตสหสฺสานิ ปริวาเรนฺติฯ เตน จ สมเยน เย เสกฺขา กาลกิริยํ กโรนฺติ, เต ครหิตา ภวนฺติ, สพฺเพ ขีณาสวา หุตฺวาว ปรินิพฺพายนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสนํ สุปุปฺผิตํ สุสมิทฺธํ ขีณาสเวหิ ภิกฺขูหิ อติวิย โสภิตฺถฯ เตน วุตฺตํ –

[15]

‘‘จตฺตาริ สตสหสฺสานิ, ฉฬภิญฺญา มหิทฺธิกา;

ทีปงฺกรํ โลกวิทุํ, ปริวาเรนฺติ สพฺพทาฯ

[16]

‘‘เย เกจิ เตน สมเยน, ชหนฺติ มานุสํ ภวํ;

อปฺปตฺตมานสา เสขา, ครหิตา ภวนฺติ เตฯ

[17]

‘‘สุปุปฺผิตํ ปาวจนํ, อรหนฺเตหิ ตาทิหิ;

ขีณาสเวหิ วิมเลหิ, อุปโสภติ สพฺพทา’’ติฯ

ตตฺถ จตฺตาริ สตสหสฺสานีติ คณนาย ทสฺสิตา เอวํ ทสฺสิตคณนา อิเม ภิกฺขูติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ฉฬภิญฺญา มหิทฺธิกา’’ติ วุตฺตนฺติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ อถ วา ฉฬภิญฺญา มหิทฺธิกาติ ฉฬภิญฺญานํ มหิทฺธิกานนฺติ สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปริวาเรนฺติ สพฺพทาติ นิจฺจกาลํ ทสพลํ ปริวาเรนฺติ, ภควนฺตํ มุญฺจิตฺวา กตฺถจิ น คจฺฉนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ เตน สมเยนาติ ตสฺมิํ สมเยฯ อยํ ปน สมย-สทฺโท สมวายาทีสุ นวสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ ยถาห –

‘‘สมวาเย ขเณ กาเล, สมูเห เหตุทิฏฺฐิสุ;

ปฏิลาเภ ปหาเน จ, ปฏิเวเธ จ ทิสฺสตี’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.1; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.1; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.1; ธ. ส. อฏฺฐ. 1 กามาวจรกุสลปทภาชนีย; ขุ. ปา. อฏฺฐ. มํคลสุตฺตวณฺณนา, เอวมิจฺจาทิปาฐวณฺณนา; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.184);

อิธ โส กาเล ทฏฺฐพฺโพ; ตสฺมิํ กาเลติ อตฺโถฯ มานุสํ ภวนฺติ มนุสฺสภาวํฯ อปฺปตฺตมานสาติ อปฺปตฺตํ อนธิคตํ มานสํ เยหิ เต อปฺปตฺตมานสาฯ มานสนฺติ ราคสฺส จ จิตฺตสฺส จ อรหตฺตสฺส จ อธิวจนํฯ ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส’’ติ (สํ. นิ. 1.151; มหาว. 33) หิ เอตฺถ ปน ราโค ‘‘มานโส’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑร’’นฺติ (ธ. ส. 6; วิภ. 184; มหานิ. 1; จูฬนิ. ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทส 114) เอตฺถ จิตฺตํฯ ‘‘อปฺปตฺตมานโส เสโข, กาลํ กยิรา ชเนสุตา’’ติ (สํ. นิ. 1.159) เอตฺถ อรหตฺตํฯ อิธาปิ อรหตฺตเมว อธิปฺเปตํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 5 กามาวจรกุสลนิทฺเทสวารกถา; มหานิ. อฏฺฐ. 1)ฯ ตสฺมา อปฺปตฺตอรหตฺตผลาติ อตฺโถฯ เสขาติ เกนฏฺเฐน เสขา? เสขธมฺมปฏิลาภฏฺเฐน เสขาฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, เสโข โหตีติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เสขาย สมฺมาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต โหติ…เป.… เสเขน สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโต โหติฯ เอตฺตาวตา โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เสโข โหตี’’ติ (สํ. นิ. 5.13)ฯ อปิ จ สิกฺขนฺตีติ เสขาฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘สิกฺขติ, สิกฺขตีติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา เสโขติ วุจฺจติฯ กิญฺจ สิกฺขติ? อธิสีลมฺปิ สิกฺขติ อธิจิตฺตมฺปิ อธิปญฺญมฺปิ สิกฺขตีติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา เสโขติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 3.86)ฯ

สุปุปฺผิตนฺติ สุฏฺฐุ วิกสิตํฯ ปาวจนนฺติ ปสตฺถํ วจนํ, วุทฺธิปฺปตฺตํ วา วจนํ ปวจนํ, ปวจนเมว ปาวจนํ, สาสนนฺติ อตฺโถฯ อุปโสภตีติ อภิราชติ อติวิโรจติฯ สพฺพทาติ สพฺพกาลํฯ ‘‘อุปโสภติ สเทวเก’’ติปิ ปาโฐฯ

ตสฺส ทีปงฺกรสฺส ภควโต รมฺมวตี นาม นครํ อโหสิ, สุเทโว นาม ขตฺติโย ปิตา, สุเมธา นาม เทวี มาตา, สุมงฺคโล จ ติสฺโส จาติ ทฺเว อคฺคสาวกา, สาคโต นาม อุปฏฺฐาโก, นนฺทา จ สุนนฺทา จาติ ทฺเว อคฺคสาวิกา, โพธิ ตสฺส ภควโต ปิปฺผลิรุกฺโข อโหสิ, อสีติหตฺถุพฺเพโธ, สตสหสฺสวสฺสานิ อายูติฯ

กิํ ปนิเมสํ ชาตนคราทีนํ ทสฺสเน ปโยชนนฺติ เจ? วุจฺจเต – ยสฺส ยทิ เนว ชาตนครํ น ปิตา น มาตา ปญฺญาเยยฺย, อิมสฺส ปน เนว ชาตนครํ น ปิตา น มาตา ปญฺญายติ, เทโว วา สกฺโก วา ยกฺโข วา มาโร วา พฺรหฺมา วา เอส มญฺเญ, เทวานมฺปิ อีทิสํ ปาฏิหาริยํ อนจฺฉริยนฺติ มญฺญมานา น โสตพฺพํ น สทฺทหิตพฺพํ มญฺเญยฺยุํ, ตโต อภิสมโย น ภเวยฺย, อสติ อภิสมเย นิรตฺถโก พุทฺธุปฺปาโท ภเวยฺย, อนิยฺยานิกํ สาสนํฯ ตสฺมา สพฺพพุทฺธานํ ชาตนคราทิโก ปริจฺเฉโท ทสฺเสตพฺโพฯ เตน วุตฺตํ –

[18]

‘‘นครํ รมฺมวตี นาม, สุเทโว นาม ขตฺติโย;

สุเมธา นาม ชนิกา, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโนฯ

[24]

‘‘สุมงฺคโล จ ติสฺโส จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;

สาคโต นามุปฏฺฐาโก, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโนฯ

[25]

‘‘นนฺทา เจว สุนนฺทา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;

โพธิ ตสฺส ภควโต, ปิปฺผลีติ ปวุจฺจติฯ

[27]

‘‘อสีติหตฺถมุพฺเพโธ, ทีปงฺกโร มหามุนิ;

โสภติ ทีปรุกฺโขว, สาลราชาว ผุลฺลิโตฯ

[28]

‘‘สตสหสฺสวสฺสานิ, อายุ ตสฺส มเหสิโน;

ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ

[29]

‘‘โชตยิตฺวาน สทฺธมฺมํ, สนฺตาเรตฺวา มหาชนํ;

ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว, นิพฺพุโต โส สสาวโกฯ

[30]

‘‘สา จ อิทฺธิ โส จ ยโส, ตานิ จ ปาเทสุ จกฺกรตนานิ;

สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา’’ติฯ

ตตฺถ สุเทโว นาม ขตฺติโยติ สุเทโว นามสฺส ขตฺติโย ปิตา อโหสีติ อตฺโถฯ ชนิกาติ ชเนตฺติฯ ปิปฺผลีติ ปิลกฺขกปีตนรุกฺโข โพธิฯ อสีติหตฺถมุพฺเพโธติ อสีติหตฺถํ อุจฺจคฺคโตฯ

ทีปรุกฺโข วาติ สมฺปชฺชลิตทีปมาลากุโล ทีปรุกฺโข วิย อาโรหปริณาหสณฺฐานปาริปูริสมฺปนฺโน ทฺวตฺติํสวรลกฺขณานุพฺยญฺชนสมลงฺกตสรีโร วิปฺผุริตรํสิชาลาวิสรตาราคณสมุชฺชลมิว คคนตลํ ภควา ธรมานกาเล โสภตีติ โสภิตฺถฯ สาลราชาว ผุลฺลิโตติ ปุปฺผิโต สพฺพผาลิผุลฺโล สาลราชรุกฺโข วิย จ สพฺพผาลิผุลฺโล โยชนสตุพฺเพโธ ปาริจฺฉตฺโต วิย จ อสีติหตฺถุพฺเพโธ ภควา อติวิย โสภติฯ

สตสหสฺสวสฺสานีติ วสฺสสตสหสฺสานิ ตสฺส อายูติ อตฺโถฯ ตาวตา ติฏฺฐมาโนติ ตาวตกํ กาลํ ติฏฺฐมาโนฯ ชนตนฺติ ชนสมูหํฯ สนฺตาเรตฺวา มหาชนนฺติ ตารยิตฺวา มหาชนํฯ ‘‘สนฺตาเรตฺวา สเทวก’’นฺติปิ ปาโฐ, ตสฺส สเทวกํ โลกนฺติ อตฺโถฯ สา จ อิทฺธีติ สา จ สมฺปตฺติ อานุภาโวฯ โส จ ยโสติ โส จ ปริวาโรฯ สพฺพํ ตมนฺตรหิตนฺติ ตํ สพฺพํ วุตฺตปฺปการํ สมฺปตฺติชาตํ อนฺตรหิตํ อปคตนฺติ อตฺโถฯ นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขาราติ สพฺเพ ปน สงฺขตธมฺมา นนุ ริตฺตา ตุจฺฉา, นิจฺจสาราทิรหิตาติ อตฺโถฯ

เอตฺถ ปน นคราทิปริจฺเฉโท ปาฬิยมาคโตวฯ สมฺพหุลวาโร ปน นาคโต, โส อาเนตฺวา ทีเปตพฺโพฯ เสยฺยถิทํ – ปุตฺตปริจฺเฉโท, ภริยาปริจฺเฉโท, ปาสาทปริจฺเฉโท, อคารวาสปริจฺเฉโท, นาฏกิตฺถิปริจฺเฉโท, อภินิกฺขมนปริจฺเฉโท, ปธานปริจฺเฉโท, วิหารปริจฺเฉโท, อุปฏฺฐากปริจฺเฉโทติฯ เอเตสมฺปิ ทีปเน การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ตสฺส ปน ทีปงฺกรสฺส ภริยานํ ติสตสหสฺสํ อโหสิฯ ตสฺส อคฺคมเหสี ปทุมา นาม, ตสฺส ปน ปุตฺโต อุสภกฺขนฺโธ นามฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ภริยา ปทุมา นาม, วิพุทฺธปทุมานนา;

อตฺรโช อุสภกฺขนฺโธ, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโนฯ

‘‘หํสา โกญฺจา มยูราขฺยา, ปาสาทาปิ ตโย มตา;

ทสวสฺสสหสฺสานิ, อคารํ อวสี กิรฯ

‘‘หตฺถิยาเนน นิกฺขนฺโต, นนฺทาราเม ชิโน วสี;

นนฺโท นามสฺสุปฏฺฐาโก, โลกานนฺทกโร กิรา’’ติฯ

สพฺพพุทฺธานํ ปน ปญฺจ เวมตฺตานิ โหนฺติ อายุเวมตฺตํ ปมาณเวมตฺตํ กุลเวมตฺตํ ปธานเวมตฺตํ รสฺมิเวมตฺตนฺติฯ

ตตฺถ อายุเวมตฺตํ นาม เกจิ ทีฆายุกา โหนฺติ เกจิ อปฺปายุกาฯ ตถา หิ ทีปงฺกรสฺส ปน ภควโต วสฺสสตสหสฺสํ อายุปฺปมาณํ อโหสิ, อมฺหากํ ภควโต วสฺสสตํฯ

ปมาณเวมตฺตํ นาม เกจิ ทีฆา โหนฺติ เกจิ รสฺสาฯ ตถา หิ ทีปงฺกโร อสีติหตฺถปฺปมาโณ อโหสิ, อมฺหากํ ปน ภควา อฏฺฐารสหตฺถปฺปมาโณฯ

กุลเวมตฺตํ นาม เกจิ ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺตนฺติ เกจิ พฺราหฺมณกุเลฯ ตถา หิ ทีปงฺกราทโย ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺติํสุ, กกุสนฺธโกณาคมนาทโย พฺราหฺมณกุเลฯ

ปธานเวมตฺตํ นาม เกสญฺจิ ปธานํ อิตฺตรเมว โหติ ยถา กสฺสปสฺส ภควโต , เกสญฺจิ อทฺธนิยํ อมฺหากํ ภควโต วิยฯ

รสฺมิเวมตฺตํ นาม มงฺคลสฺส ภควโต สรีรสฺมิ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิ, อมฺหากํ ภควโต พฺยามมตฺตํฯ ตตฺร รสฺมิเวมตฺตํ อชฺฌาสยปฏิพทฺธํ โหติฯ โย ยตฺตกํ อิจฺฉสิ, ตสฺส ตตฺตกํ สรีรปฺปภา ผรติฯ มงฺคลสฺส ปน ‘‘ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผรตู’’ติ อชฺฌาสโย อโหสิฯ ปฏิวิทฺธคุเณสุ ปน กสฺสจิ เวมตฺตํ นาม นตฺถิ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.12 อาทโย)ฯ

ตถา สพฺพพุทฺธานํ จตฺตาริ อวิชหิตฏฺฐานานิ นาม โหนฺติฯ โพธิปลฺลงฺโก อวิชหิโต เอกสฺมิํเยว ฐาเน โหติฯ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนฏฺฐานํ อิสิปตเน มิคทาเย อวิชหิตเมว โหติฯ เทโวโรหณกาเล สงฺกสฺสนครทฺวาเร ปฐมปาทกฺกโม อวิชหิโตว โหติฯ เชตวเน คนฺธกุฏิยา จตฺตาริ มญฺจปาทฏฺฐานานิ อวิชหิตาเนว โหนฺติฯ วิหาโรปิ อวิชหิโตวฯ โส ปน ขุทฺทโก วา มหนฺโต วา โหติฯ

อปรํ ปน อมฺหากํเยว ภควโต สหชาตปริจฺเฉทญฺจ นกฺขตฺตปริจฺเฉทญฺจ วิเสสํฯ อมฺหากํ สพฺพญฺญุโพธิสตฺเตน กิร สทฺธิํ ราหุลมาตา อานนฺทตฺเถโร ฉนฺโน กณฺฑโก อสฺสราชา นิธิกุมฺภา มหาโพธิรุกฺโข กาฬุทายีติ อิมานิ สต สหชาตานิฯ

มหาปุริโส กิร อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตเนว มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมิ, มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิ , ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิฯ วิสาขนกฺขตฺเตน ชาโต จ อภิสมฺพุทฺโธ จ ปรินิพฺพุโต จ, มาฆนกฺขตฺเตน ตสฺส สาวกสนฺนิปาโต เจว อายุสงฺขารโวสชฺชนญฺจ อโหสิ, อสฺสยุชนกฺขตฺเตน เทโวโรหณนฺติ เอตฺตกํ อาหริตฺวา ทีเปตพฺพํฯ อยํ สมฺพหุลวารปริจฺเฉโทฯ เสสคาถา สอุตฺตานา เอวาติฯ

อิติ ภควา ทีปงฺกโร ยาวตายุกํ ฐตฺวา สพฺพพุทฺธกิจฺจํ กตฺวา อนุกฺกเมน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ

ยสฺมิํ กิร กปฺเป ทีปงฺกรทสพโล อุทปาทิ, ตสฺมิํ อญฺเญปิ ตณฺหงฺกโร, เมธงฺกโร, สรณงฺกโรติ ตโย พุทฺธา อเหสุํฯ เตสํ สนฺติเก โพธิสตฺตสฺส พฺยากรณํ นตฺถิฯ ตสฺมา เต อิธ น ทสฺสิตาฯ อฏฺฐกถายํ ปน ตมฺหา กปฺปา อาทิโต ปฏฺฐายุปฺปนฺนุปฺปนฺเน สพฺพพุทฺเธ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ –

‘‘ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร, อโถปิ สรณงฺกโร;

ทีปงฺกโร จ สมฺพุทฺโธ, โกณฺฑญฺโญ ทฺวิปทุตฺตโมฯ

‘‘มงฺคโล จ สุมโน จ, เรวโต โสภิโต มุนิ;

อโนมทสฺสี ปทุโม, นารโท ปทุมุตฺตโรฯ

‘‘สุเมโธ จ สุชาโต จ, ปิยทสฺสี มหายโส;

อตฺถทสฺสี ธมฺมทสฺสี, สิทฺธตฺโถ โลกนายโกฯ

‘‘ติสฺโส ผุสฺโส จ สมฺพุทฺโธ, วิปสฺสี สิขิ เวสฺสภู;

กกุสนฺโธ โกณาคมโน, กสฺสโป จาปิ นายโกฯ

‘‘เอเต อเหสุํ สมฺพุทฺธา, วีตราคา สมาหิตา;

สตรํสีว อุปฺปนฺนา, มหาตมวิโนทนา;

ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺธาว, นิพฺพุตา เต สสาวกา’’ติฯ (อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; จริยา. อฏฺฐ. นิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา);

เอตฺตาวตา นาติสงฺเขปวิตฺถารวเสน กตาย

มธุรตฺถวิลาสินิยา พุทฺธวํส-อฏฺฐกถาย

ทีปงฺกรพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต ปฐโม พุทฺธวํโสฯ

4. โกณฺฑญฺญพุทฺธวํสวณฺณนา

ทีปงฺกเร กิร ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส สาสนํ วสฺสสตสหสฺสํ ปวตฺติตฺถฯ อถ พุทฺธานุพุทฺธานํ สาวกานํ อนฺตรธาเนน สาสนมฺปิสฺส อนฺตรธายิฯ อถสฺส อปรภาเค เอกมสงฺเขฺยยฺยมติกฺกมิตฺวา เอกสฺมิํ กปฺเป โกณฺฑญฺโญ นาม สตฺถา อุทปาทิฯ โส ปน ภควา โสฬสอสงฺเขฺยยฺยํ กปฺปานญฺจ สตสหสฺสํ ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิญาณํ ปริปาเจตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาวสทิเส อตฺตภาเว ฐตฺวา ตโต จวิตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา เทวตานํ ปฏิญฺญํ ทตฺวา ตุสิตปุรโต จวิตฺวา รมฺมวตีนคเร สุนนฺทสฺส นาม รญฺโญ กุเล สุชาตาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ ตสฺสปิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทีปงฺกรพุทฺธวํเส วุตฺตปฺปการานิ ทฺวตฺติํส ปาฏิหาริยานิ นิพฺพตฺติํสุฯ โส เทวตาหิ กตารกฺขสํวิธาโน ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา สพฺพสตฺตุตฺตโร อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา สพฺพา จ ทิสา วิโลเกตฺวา อาสภิํ วาจํ นิจฺฉาเรสิ – ‘‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ (ที. นิ. 2.31; ม. นิ. 3.207)ฯ

ตโต กุมารสฺส นามกรณทิวเส นามํ กโรนฺตา ‘‘โกณฺฑญฺโญ’’ติ นามมกํสุฯ โส หิ ภควา โกณฺฑญฺญโคตฺโต อโหสิฯ ตสฺส กิร ตโย ปาสาทา อเหสุํ – ราม, สุราม, สุภนามกา ปรมรมณียาฯ เตสุ ตีณิ สตสหสฺสานิ นาฏกิตฺถีนํ นจฺจคีตวาทิตกุสลานํ สพฺพกาลํ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ ตสฺส รุจิเทวี นาม อคฺคมเหสี อโหสิฯ วิชิตเสโน นามสฺส ปุตฺโต อโหสิฯ โส ทสวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ

โส ปน ชิณฺณพฺยาธิมตปพฺพชิเต ทิสฺวา อาชญฺญรเถน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ทส มาเส ปธานจริยํ จริฯ โกณฺฑญฺญกุมารํ ปน ปพฺพชนฺตํ ทส ชนโกฏิโย อนุปพฺพชิํสุฯ