เมนู

5. นนฺทกตฺเถรอปทานวณฺณนา

ปญฺจมาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต นนฺทกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโรติอาทิ สพฺพํ ปาฐานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

นนฺทกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

6. กาฬุทายิตฺเถรอปทานวณฺณนา

ฉฏฺฐาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต กาฬุทายิตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ กุลปฺปสาทกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ตชฺชํ อภินีหารกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ สตฺถาปิ พฺยากาสิฯ โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส เทวโลกโต จวิตฺวา กปิลวตฺถุสฺมิํเยว อมจฺจกุเล ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ โพธิสตฺเตน สห เอกทิวเสเยว ชาโต, ตํทิวสํเยว นํ ทุกูลจุมฺพฏเกน นิปชฺชาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺฐานํ นยิํสุฯ โพธิสตฺเตน หิ สทฺธิํ โพธิรุกฺโข, ราหุลมาตา, จตฺตาโร นิธี , อาโรหนิยหตฺถี, กณฺฑโก, ฉนฺโน, กาฬุทายีติ อิเม สตฺต เอกทิวเส ชาตตฺตา สหชาตา นาม อเหสุํฯ อถสฺส นามคฺคหณทิวเส สกลนครสฺส อุทคฺคจิตฺตทิวเส ชาตตฺตา อุทายีตฺเวว นามํ กริํสุฯ โถกํ กาฬธาตุกตฺตา ปน กาฬุทายีติ ปญฺญายิตฺถฯ โส โพธิสตฺเตน สทฺธิํ กุมารกีฬํ กีฬนฺโต วุทฺธิํ อคมาสิฯ

อปรภาเค โลกนาเถ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อนุกฺกเมน สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ปุริสสหสฺสปริวารํ เอกํ อมจฺจํ ‘‘ปุตฺตํ เม อิธาเนหี’’ติ เปเสสิฯ

โส สตฺถุ ธมฺมเทสนาเวลายํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต ฐิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อถ เน สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิฯ สพฺเพ ตํขณํเยว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺฐิกตฺเถรา วิย อเหสุํฯ อรหตฺตปฺปตฺตโต ปฏฺฐาย อริยา นาม มชฺฌตฺตาว โหนฺติ, ตสฺมา รญฺญา เปสิตสาสนํ ทสพลสฺส นาโรเจสิฯ ราชา เนว คโต อาคจฺฉติ, น สาสนํ สุยฺยตีติ อปรมฺปิ อมจฺจํ ปุริสสหสฺสปริวารํ เปเสสิฯ ตสฺมิมฺปิ ตถา ปฏิปนฺเน อปรมฺปีติ เอเตน นเยน นวปุริสสหสฺสปริวาเร นว อมจฺเจ เปเสสิฯ สพฺเพ คนฺตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ตุณฺหีภูตา อเหสุํฯ

อถ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘เอตฺตกา ชนา มยิ สิเนหาภาเวน ทสพลสฺส อิธาคมนตฺถาย น กิญฺจิ กถยิํสุ, อยํ โข ปน อุทายี ทสพเลน สมวโย สหปํสุกีฬิโก, มยิ จ สิเนหวา, อิมํ เปเสสฺสามี’’ติฯ อถ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาต, ตฺวํ ปุริสสหสฺสปริวาโร คนฺตฺวา ทสพลํ อิธาเนหี’’ติ วตฺวา เปเสสิฯ โส ปน คจฺฉนฺโต ‘‘สจาหํ, เทว, ปพฺพชิตุํ ลภิสฺสามิ, เอวาหํ ภควนฺตํ อิธาเนสฺสามี’’ติ วตฺวา รญฺญา ‘‘ปพฺพชิโตปิ มม ปุตฺตํ ทสฺเสหี’’ติ วุตฺโต ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนาเวลาย ปริสปริยนฺเต ฐิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร อรหตฺตํ ปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเว ปติฏฺฐาสิฯ โส อรหตฺตํ ปตฺวา – ‘‘น ตาวายํ ทสพลสฺส กุลนครํ คนฺตุํ กาโล, วสฺสนฺเต ปน อุปคเต ปพฺพเตสุ วนสณฺเฑสุ หริตติณสญฺฉนฺนาย ภูมิยา คมนกาโล ภวิสฺสตี’’ติ คมนกาลํ อาคเมนฺโต วสฺสนฺเต สมฺปตฺเต สตฺถุ กุลนครํ คนฺตุํ คมนวณฺณํ สํวณฺเณสิฯ วุตฺตญฺเจตํ เถรคาถาย (เถรคา. 527-530) –

‘‘องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต, ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหาย;

เต อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺติ, สมโย มหาวีร ภาคี รสานํฯ

‘‘ทุมานิ ผุลฺลานิ มโนรมานิ, สมนฺตโต สพฺพทิสา ปวนฺติ;

ปตฺตํ ปหาย ผลมาสสานา, กาโล อิโต ปกฺกมนาย วีรฯ

‘‘เนวาติสีตํ น ปนาติอุณฺหํ, สุขา อุตุ อทฺธนิยา ภทนฺเต;

ปสฺสนฺตุ ตํ สากิยา โกฬิยา จ, ปจฺฉามุขํ โรหินิยํ ตรนฺตํฯ

‘‘อาสาย กสเต เขตฺตํ, พีชํ อาสาย วปฺปติ;

อาสาย วาณิชา ยนฺติ, สมุทฺทํ ธนหารกา;

ยาย อาสาย ติฏฺฐามิ, สา เม อาสา สมิชฺฌตุฯ

‘‘นาติสีตํ นาติอุณฺหํ, นาติทุพฺภิกฺขฉาตกํ;

สทฺทลา หริตา ภูมิ, เอส กาโล มหามุนิฯ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.225);

‘‘ปุนปฺปุนญฺเจว วปนฺติ พีชํ, ปุนปฺปุนํ วสฺสติ เทวราชา;

ปุนปฺปุนํ เขตฺตํ กสนฺติ กสฺสกา, ปุนปฺปุนํ ธญฺญมุเปติ รฏฺฐํฯ

‘‘ปุนปฺปุนํ ยาจนกา จรนฺติ, ปุนปฺปุนํ ทานปตี ททนฺติ;

ปุนปฺปุนํ ทานปตี ททิตฺวา, ปุนปฺปุนํ สคฺคมุเปนฺติ ฐานํฯ

‘‘วีโร หเว สตฺตยุคํ ปุเนติ; ยสฺมิํ กุเล ชายติ ภูริปญฺโญ;

มญฺญามหํ สกฺกติ เทวเทโว, ตยา หิ ชาโต มุนิ สจฺจนาโมฯ

‘‘สุทฺโธทโน นาม ปิตา มเหสิโน, พุทฺธสฺส มาตา ปน มายนามา;

ยา โพธิสตฺตํ ปริหริย กุจฺฉินา, กายสฺส เภทา ติทิวมฺหิ โมทติฯ

‘‘สา โคตมี กาลกตา อิโต จุตา, ทิพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูตา;

สา โมทติ กามคุเณหิ ปญฺจหิ, ปริวาริตา เทวคเณหิ เตหิฯ

‘‘พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหิ อสยฺหสาหิโน, องฺคีรสสฺสปฺปฏิมสฺส ตาทิโน;

ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสิ สกฺก, ธมฺเมน เม โคตม อยฺยโกสี’’ติฯ (เถรคา. 531-536);

‘‘อมฺพา ปนสา กปิฏฺฐา จ, ปุปฺผปลฺลวลงฺกตา;

ธุวปฺผลานิ สวนฺติ, ขุทฺทามธุกกูปมา;

เสวมาโน อุโภ ปสฺเส, คนฺตุกาโล มหายสฺสฯ

‘‘ชมฺพู สุมธุรา นีปา, มธุคณฺฑิทิวปฺผลา;

ตา อุโภสุ ปชฺโชตนฺติ, คนฺตุกาโล มหายสฯ

‘‘ติณฺฑุกานิ ปิยาลานิ, โสณฺณวณฺณา มโนรมา;

ขุทฺทกปฺปผลา นิจฺจํ, คนฺตุกาโล มหายสฯ

‘‘กทลี ปญฺจโมจฺจิ จ, สุปกฺกผลภูสิตา;

อุโภปสฺเสสุ ลมฺพนฺติ, คนฺตุกาโล มหายสฯ

‘‘มธุปฺผลธรา นิจฺจํ, โมรรุกฺขา มโนรมา;

ขุทฺทกปฺปผลา นิจฺจํ, คนฺตุกาโล มหายสฯ

‘‘หินฺตาลตาลปนฺตี จ, รชตกฺขนฺโธว โชตเร;

สุปกฺกผลสญฺฉนฺนา, ขุทฺทกปฺปา มธุสฺสวา;

ผลานิ ตานิ ขาทนฺเต, คนฺตุกาโล มหายสฯ

‘‘อุทุมฺพรารุณาวณฺณา , สทาสุมธุรปฺผลา;

อุโภปสฺเสสุ ลมฺพนฺติ, คนฺตุกาโล มหายสฯ

‘‘อิตฺถมฺภูตา อเนกา เต, นานาผลธรา ทุมา;

อุโภปสฺเสสุ ลมฺพนฺติ, คนฺตุกาโล มหายสฯ

‘‘จมฺปกา สลฬา นาคา, สุคนฺธา มาลุเตริตา;

สุปุปฺผิตคฺคา โชตนฺติ, สุคนฺเธนาภิปูชยุํ;

สาทรา วินตาเนว, คนฺตุกาโล มหายสฯ

‘‘ปุนฺนาคา คิริปุนฺนาคา, ปุปฺผิตา ธรณีรุหา;

สุปุปฺผิตคฺคา โชตนฺติ, สุคนฺเธนาภิปูชยุํ;

สาทรา วินตุคฺคคฺคา, คนฺตุกาโล มหายสฯ

‘‘อโสกา โกวิฬารา จ, โสมนสฺสกรา วรา;

สุคนฺธา กณฺณิกา พนฺธา, รตฺตวณฺเณหิ ภูสิตา;

สาทรา วินตุคฺคคฺคา, สมโย เต มหายสฯ

‘‘กณฺณิการา ผุลฺลิตา นิจฺจํ, โสวณฺณรํสิโชตกา;

ทิพฺพคนฺธา ปวายนฺติ, ทิสา สพฺพานิ โสภยํ;

สาทรา วินตาเนว, สมโย เต มหายสฯ

‘‘สุปตฺตา คนฺธสมฺปนฺนา, เกตกี ธนุเกตกี;

สุคนฺธา สมฺปวายนฺติ, ทิสา สพฺพาภิคนฺธิโน;

สาทรา ปูชยนฺตาว, สมโย เต มหายสฯ

‘‘มลฺลิกา ชาติสุมนา, สุคนฺธา ขุทฺทมลฺลิกา;

ทิสา สพฺพา ปวายนฺติ, อุโภ มคฺเค ปโสภยํ;

สาทรา เต ปลมฺพนฺติ, สมโย เต มหายสฯ

‘‘สินฺธุวารา สีตคนฺธา, สุคนฺธา มาลุเตริตา;

ทิสา สพฺพาภิปูเชนฺตา, อุโภ มคฺเค ปโสภยํ;

สาทรา วินตุคฺคคฺคา, สมโย เต มหายสฯ

‘‘สีหา เกสรสีหา จ, จตุปฺปทนิเสวิตา;

อจฺฉมฺภีตา สุราปาเน, มิคราชา ปตาปิโนฯ

‘‘สีหนาเทน ปูเชนฺติ, สาทรา เต มิคาภิภู;

มคฺคมฺหิ อุภโต วูฬฺหา, สมโย เต มหายสฯ

‘‘พฺยคฺฆา สินฺธวา นกุลา, สาธุรูปา ภยานกา;

อากาเส สมฺปตนฺตาว, นิพฺภีตา เยน เกนจิ;

เตหิ เต สาทรา นตา, สมโย เต มหายสฯ

‘‘ติธา ปภินฺนา ฉทฺทนฺตา, สุรูปา สุสฺสรา สุภา;

สตฺตปฺปติฏฺฐิตงฺคา เต, อุโภ มคฺเคสุ กูชิโน;

สาทรา หาสมานาว, สมโย เต มหายสฯ

‘‘มิคา วราหา ปสทา, จิตฺราสาวยวา สุภา;

อาโรหปริณาเหน, สุรูปา องฺคสํยุตา;

อุโภ มคฺเค คายมานาว, สมโย เต มหายสฯ

‘‘โคกณฺณา สรภา รุรู, อาโรหปริณาหิโน;

สุรูปา องฺคสมฺปนฺนา, เสวมานาว อจฺฉรุํ;

เสวมานา เตหิ ตทา, สมโย เต มหายสฯ

‘‘ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา จ, ตุทรา วรุณา สทา;

เต ทานิ สิกฺขิตา สพฺเพ, เมตฺตาย ตว ตาทิโน;

เต ปจฺจเสวกา อทฺธา, สมโย เต มหายสฯ

‘‘สสา สิงฺคาลา นกุลา, กลนฺทกาฬกา พหู;

กสฺตุรา สูรา คนฺธา เต, เกวลา คายมานาวฯ

สมโย เต มหายส;

‘‘มยูรา นีลคีวา เต, สุสิขา สุภปกฺขิกา;

สุปิญฺฉา เต สุนาทา จ, เวฬุริยมณิสนฺนิภา;

นาทํ กโรนฺตา ปูเชนฺติ, กาโล เต ปิตุทสฺสเนฯ

‘‘สุวณฺณจิตฺรหํสา จ, ชวหํสา วิหาจรา;

เต สพฺเพ อาสยา ฉุทฺธา, ชินทสฺสนพฺยาวฏา;

มธุรสฺสเรน กูชนฺติ, กาโล เต ปิตุทสฺสเนฯ

‘‘หํสา โกญฺจา สุนทา เต, จกฺกวากา นทีจรา;

พกา พลากา รุจิรา, ชลกากา สรกุกฺกุฏา;

สาทราภินาทิโน เอเต, กาโล เต ปิตุทสฺสเนฯ

‘‘จิตฺรา สุรูปา สุสฺสรา, สาฬิกา สุวตณฺฑิกา;

รุกฺขคฺคา สมฺปตนฺตา เต, อุโภ มคฺเคสุ กูชิโน;

เตสุ เตสุ นิกูชนฺติ, กาโล เต ปิตุทสฺสเนฯ

‘‘โกกิลา สกลา จิตฺรา, สทา มญฺชุสฺสรา วรา;

วิมฺหาปิตา เต ชนตํ, สทฺธิมิตฺตาทิเก สุรา;

สเรหิ ปูชยนฺตาว, กาโล เต ปิตุทสฺสเนฯ

‘‘ภิงฺกา กุรรา สารา, ปูริตา กานเน สทา;

นินฺนาทยนฺตา ปวนํ, อญฺญมญฺญสมงฺคิโน;

คายมานา สเรเนว, กาโล เต ปิตุทสฺสเนฯ

‘‘ติตฺติรา สุสรา สารา, สุสรา วนกุกฺกุฏา;

มญฺชุสฺสรา รามเณยฺยา, กาโล เต ปิตุทสฺสเนฯ

‘‘เสตวาลุกสญฺฉนฺนา, สุปติตฺถา มโนรมา;

มธุโรทกสมฺปุณฺณา, สรา โชตนฺติ เต สทา;

ตตฺถ นฺหตฺวา ปิวิตฺวา จ, สมโย เต ญาติทสฺสเนฯ

‘‘กุมฺภีรามกรากิณฺณา , วลยา มุญฺชโรหิตา;

มจฺฉกจฺฉปพฺยาวิทฺธา, สรา สีโตทกา สุภา;

ตตฺถ นฺหตฺวา ปิวิตฺวา จ, สมโย เต ญาติทสฺสเนฯ

‘‘นีลุปฺปลสมากิณฺณา, ตถา รตฺตุปฺปเลหิ จ;

กุมุทุปฺปลสํกิณฺณา, สรา โสภนฺติเนกธา;

ตตฺถ สีตลกา โตยา, สมโย เต ญาติทสฺสเนฯ

‘‘ปุณฺฑรีเกหิ สญฺฉนฺนา, ปทุเมหิ สโมหตา;

อุโภ มคฺเคสุ โสภนฺติ, โปกฺขรญฺโญ ตหิํ ตหิํ;

ตตฺโถทกานิ นฺหายนฺติ, สมโย เต ญาติทสฺสเนฯ

‘‘เสตปุลินสํกิณฺณา, สุปติตฺถา มโนรมา;

สีโตทกมโหเฆหิ, สมฺปุณฺณา ตา นที สุภา;

อุโภ มคฺเคหิ สนฺทนฺติ, สมโย เต ญาติทสฺสเนฯ

‘‘มคฺคสฺส อุภโตปสฺเส, คามนิคมสมากุลา;

สทฺธา ปสนฺนา ชนตา, รตนตฺตยมามกา;

เตสํ สมฺปุณฺณสงฺกปฺโป, สมโย เต ญาติทสฺสเนฯ

‘‘เตสุ เตสุ ปเทเสสุ, เทวา มานุสฺสกา อุโภ;

คนฺธมาลาภิปูเชนฺติ, สมโย เต ญาติทสฺสเน’’ติฯ

เอวํ เถโร สฏฺฐิมตฺตาหิ คาถาหิ สตฺถุ คมนวณฺณํ สํวณฺเณสิฯ

อถ โข ภควา ‘‘กาฬุทายี มม คมนํ ปตฺเถติ, ปูเรสฺสามิสฺส สงฺกปฺป’’นฺติ ตตฺถ คมเน พหูนํ วิเสสาธิคมํ ทิสฺวา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ราชคหโต อตุริตจาริกาวเสน วุตฺตปฺปการผลาผเล อนุภวนฺโต ทฺวิปทจตุปฺปทาทิสมูหานํ เสวนปูชาย ปูชิยมาโน วุตฺตปฺปการสุคนฺธปุปฺผคนฺเธหิ คนฺธิยมาโน คามนิคมวาสีนํ สงฺคหํ กุรุมาโน กปิลวตฺถุคามิมคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ เถโร อิทฺธิยา กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา รญฺโญ ปุรโต อากาเส ฐิโต อทิฏฺฐปุพฺพํ เวสํ ทิสฺวา, รญฺญา – ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิโต ‘‘สเจ อมจฺจปุตฺตํ ตยา ภควโต สนฺติเก เปสิตํ น ชานาสิ, เอวํ ชานาหี’’ติ วทนฺโต –

‘‘พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหิ อสยฺหสาหิโน, องฺคีรสสฺสปฺปฏิมสฺส ตาทิโน;

ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสิ สกฺก, ธมฺเมน เม โคตม อยฺยโกสี’’ติฯ (เถรคา. 536) – คาถมาห;

ตตฺถ พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหีติ สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส อุเร วายามชนิตาหิ ธมฺมเทสนาหิ ชาตตาย โอรสปุตฺโต อมฺหิฯ อสยฺหสาหิโนติ อภิสมฺโพธิโต ปุพฺเพ ฐเปตฺวา มหาโพธิสตฺตํ อญฺเญหิ สหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อสยฺหสฺส สกลโพธิสมฺภารสฺส, มหากรุณากรสฺส จ สหนโต ตโต ปรมฺปิ อญฺเญหิ สหิตุํ อภิภวิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อสยฺหานํ ปญฺจนฺนํ มารานํ สหนโต อภิภวนโต อาสยานุสยจริตาธิมุตฺติอาทิวิภาคาวโพเธน ยถารหํ เวเนยฺยานํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ อนุสาสนีสงฺขาตสฺส อญฺเญหิ อสยฺหสฺส พุทฺธกิจฺจสฺส สหนโต ตตฺถ วา สาธุการีภาวโต อสยฺหสาหิโนฯ องฺคีรสสฺสาติ องฺคีกตสีลาทิสมฺปตฺติกสฺสฯ ‘‘องฺคมงฺเคหิ นิจฺฉรณกโอภาสสฺสา’’ติ อปเรฯ เกจิ ปน ‘‘องฺคีรโส สิทฺธตฺโถติ อิมานิ ทฺเว นามานิ ปิตราเยว คหิตานี’’ติ วทนฺติฯ อปฺปฏิมสฺสาติ อนุปมสฺส อิฏฺฐาทีสุ ตาทิลขณสมฺปตฺติยา ตาทิโนฯ ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสีติ อริยชาติวเสน มยฺหํ ปิตุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โลกโวหารวเสน ตฺวํ ปิตา อสิฯ สกฺกาติ วํเสน ราชานํ อาลปติฯ ธมฺเมนาติ สภาเวน อริยชาติโลกิยชาตีหิ ทฺวินฺนํ ชาตีนํ สภาวสโมธาเนนฯ โคตมาติ โคตฺเตน ราชานํ อาลปติฯ อยฺยโกสีติ ปิตามโห อโหสิฯ เอตฺถ จ ‘‘พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหี’’ติอาทิํ วทนฺโต เถโร อญฺญํ พฺยากาสิฯ

เอวํ ปน อตฺตานํ ชานาเปตฺวา หฏฺฐตุฏฺเฐน รญฺญา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยาทิตสฺส นานคฺครสโภชนสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา ปตฺเต ทินฺเน คมนาการํ ทสฺเสสิฯ ‘‘กสฺมา คนฺตุกามตฺถ, ภุญฺชถา’’ติ วุตฺเต, สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภุญฺชิสฺสามีติฯ กหํ ปน สตฺถาติ? วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย มคฺคํ ปฏิปนฺโนติฯ ตุมฺเห อิมํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชถ, อญฺญํ ภควโต หรถฯ ยาว จ มม ปุตฺโต อิมํ นครํ ปาปุณาติ, ตาวสฺส อิโตเยว ปิณฺฑปาตํ หรถาติฯ เถโร ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา รญฺโญ จ ปริสาย จ ธมฺมํ เทเสตฺวา สตฺถุ อาคมนโต ปุเรตรเมว ราชนิเวสนํ รตนตฺตยคุเณสุ อภิปฺปสนฺนํ กโรนฺโต สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว สตฺถุ อาหริตพฺพภตฺตปุณฺณํ ปตฺตํ อากาเส วิสฺสชฺเชตฺวา สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปิณฺฑปาตํ อุปเนตฺวา สตฺถุ หตฺเถ ฐเปสิฯ สตฺถาปิ ตํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิฯ เอวํ สฏฺฐิโยชนํ มคฺคํ ทิวเส ทิวเส โยชนํ คจฺฉนฺตสฺส ภควโต ราชเคหโต ภตฺตํ อาหริตฺวา อทาสิฯ ภควา กเมน กปิลวตฺถุนครํ ปตฺวา ปุนทิวเส ราชวีถิยํ ปิณฺฑาย จรติฯ ตํ สุตฺวา สุทฺโธทนมหาราชา ตตฺถ คนฺตฺวา, ‘‘มา เอวํ กตฺตพฺพํ มญฺญิ, นยิทํ ราชวํสปฺปเวณี’’ติฯ ‘‘อยํ ตุมฺหากํ, มหาราช, วํโส, อีทิโส อมฺหากํ ปน พุทฺธวํโส’’ติ วตฺวา –

‘‘อุตฺติฏฺเฐ นปฺปมชฺเชยฺย, ธมฺมํ สุจริตํ จเร;

ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมิํ โลเก ปรมฺหิ จฯ

‘‘ธมฺมํ จเร สุจริตํ, น นํ ทุจฺจริตํ จเร;

ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมิํ โลเก ปรมฺหิ จา’’ติฯ (ธ. ป. 168-169) –

ธมฺมํ เทเสสิฯ ราชา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตโต ราชา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา สกมนฺทิเร โภเชตฺวา สมฺปวาเรตฺวา โภชนาวสาเน ธมฺมปาลชาตกํ (ชา. 1.10.92 อาทโย) สุตฺวา สปริโส อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิฯ อปรภาเค เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา นิปนฺโนว อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายิฯ

ตโต ภควา ราหุลมาตุยา พิมฺพาเทวิยา ปาสาทํ คนฺตฺวา ตสฺสา ธมฺมํ เทเสตฺวา โสกํ วิโนเทตฺวา จนฺทกินฺนรีชาตกเทสนาย (ชา. 1.14.18 อาทโย) ปสาทํ ชเนตฺวา นิคฺโรธารามํ อคมาสิฯ อถ พิมฺพาเทวี ปุตฺตํ ราหุลกุมารํ อาห – ‘‘คจฺฉ, ตว ปิตุ สนฺตกํ ธนํ ยาจาหี’’ติฯ

กุมาโร ‘‘ทายชฺชํ , เม สมณ, เทหี’’ติ วตฺวา ภควนฺตํ อนุพนฺธิตฺวา, ‘‘สุขา, เต สมณ, ฉายา’’ติ วทนฺโต คจฺฉติฯ ตํ ภควา นิคฺโรธารามํ เนตฺวา ‘‘โลกุตรทายชฺชํ คณฺหาหี’’ติ วตฺวา ปพฺพาเชสิฯ อถ ภควา อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ กุลปฺปสาทกานํ ยทิทํ กาฬุทายี’’ติ (อ. นิ. 1.219, 225) เถรํ เอตทคฺเค ฐเปสิฯ

[165] เถโร ปตฺตเอตทคฺคฏฺฐาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิคาถาโย อภาสิฯ ตตฺถ อนุตฺตานปทเมว วณฺณยิสฺสามฯ

[166] คุณาคุณวิทูติ คุณญฺจ อคุณญฺจ คุณาคุณํ, วณฺณาวณฺณํ, กุสลากุสลํ วา ตํ ชานาตีติ คุณาคุณวิทูฯ กตญฺญูติ อญฺเญหิ กตคุณํ ชานาตีติ กตญฺญู, เอกทิวสมฺปิ ภตฺตทานาทินา กตูปการสฺส รชฺชมฺปิ ทาตุํ สมตฺถตฺตา กตญฺญูฯ กตเวทีติ กตํ วินฺทติ อนุภวติ สมฺปฏิจฺฉตีติ กตเวทีฯ ติตฺเถ โยเชติ ปาณิเนติ สพฺพสตฺเต นิพฺพานปเวสนุปาเย กุสลปเถ มคฺเค ธมฺมเทสนาย โยเชติ สมฺปโยเชติ ปติฏฺฐาเปตีติ อตฺโถฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ คมนวณฺณนคาถานมตฺโถ เถรคาถายํ วุตฺโตเยวาติฯ

กาฬุทายิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

7. อภยตฺเถรอปทานวณฺณนา

สตฺตมาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต อภยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิปฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโตฯ โส วุทฺธิมนฺวาย เวทงฺคปารโค สกปรสมยกุสโล เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ภควนฺตํ คาถาหิ โถเมสิฯ โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ สุคตีสุเยวํ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พิมฺพิสารรญฺโญ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อภโยตฺเววสฺส นามํ กริํสุฯ โส วยปฺปตฺโต นิคณฺเฐหิ สทฺธิํ วิสฺสาสิโก หุตฺวา จรนฺโต เอกทิวสํ นิคณฺเฐน นาฏปุตฺเตน สตฺถุ วาทาโรปนตฺถาย เปสิโต นิปุณปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา นิปุณพฺยากรณํ สุตฺวา ปสนฺโน สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานานุรูปํ ญาณํ เปเสตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

[195] โส อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

อภยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

8. โลมสกงฺคิยตฺเถรอปทานวณฺณนา

อฏฺฐมาปทาเน อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเปติอาทิกํ อายสฺมโต โลมสกงฺคิยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต สทฺโธ ปสนฺโน อโหสิฯ อปโร จนฺทโน นาม ตสฺส สหาโย จาสิฯ เต ทฺเวปิ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานสา ปพฺพชิตฺวา ยาวชีวํ สีลํ รกฺขิตฺวา สุปริสุทฺธสีลา ตโต จุตา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ ทิพฺพสุขํ อนุภวิํสุฯ เตสุ อยํ อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สากิยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อปโร จนฺทโน เทวปุตฺโต หุตฺวา ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺติฯ อถ โส สกฺยกุลปฺปสาทเกน กาฬุทายินา อาราธิเตน ภควตา สกฺยราชูนํ มานมทฺทนาย กตํ เวสฺสนฺตรธมฺมเทสนายํ (ชา. 2.22.1655 อาทโย) โปกฺขรวสฺสอิทฺธิปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา มชฺฌิมนิกาเย วุตฺตํ ภทฺเทกรตฺตสุตฺตนฺตเทสนํ สุตฺวา อรญฺญวาสํ วสนฺโต ภทฺเทกรตฺตสุตฺตนฺตเทสนานุสาสนํ (ม. นิ. 3.286 อาทโย) สริตฺวา ตทนุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กริตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ