4. วงฺคีสตฺเถรอปทานวณฺณนา

จตุตฺถาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต วงฺคีสตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ธมฺมํ โสตุํ คจฺฉนฺเตหิ นครวาสีหิ สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกภิกฺขุํ ปฏิภานวนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สตฺถุ อธิการกมฺมํ กตฺวา – ‘‘อหมฺปิ อนาคเต ปฏิภานวนฺตานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ กตฺวา สตฺถารา พฺยากโต ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มาตุ ปริพฺพาชิกาภาเวน อปรภาเค ปริพฺพาชโกติ ปากโฏ วงฺคีโสติ จ ลทฺธนาโม ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา ตโต อาจริยํ อาราเธตฺวา ฉวสีสชานนมนฺตํ นาม สิกฺขิตฺวา ฉวสีสํ นเขน อาโกเฏตฺวา – ‘‘อยํ สตฺโต อสุกโยนิยํ นิพฺพตฺโต’’ติ ชานาติฯ

พฺราหฺมณา ‘‘อยํ อมฺหากํ ชิวิกาย มคฺโค’’ติ วงฺคีสํ คเหตฺวา คามนิคมราชธานิโย วิจริํสุฯ วงฺคีโส ติวสฺสมตฺถเก มตานมฺปิ สีสํ อาหราเปตฺวา นเขน อาโกเฏตฺวา – ‘‘อยํ สตฺโต อสุกโยนิยํ นิพฺพตฺโต’’ติ วตฺวา มหาชนสฺส กงฺขาจฺเฉทนตฺถํ เต เต ชเน อาวาเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน คติํ กถาเปติฯ เตน ตสฺมิํ มหาชโน อภิปฺปสีทติฯ โส ตํ นิสฺสาย มหาชนสฺส หตฺถโต สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ลภติฯ พฺราหฺมณา วงฺคีสํ อาทาย ยถารุจิ วิจริํสุฯ วงฺคีโส สตฺถุ คุเณ สุตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตุกาโม อโหสิฯ พฺราหฺมณา ‘‘สมโณ โคตโม มายาย ตํ อาวฏฺเฏสฺสตี’’ติ ปฏิกฺขิปิํสุฯ

วงฺคีโส เตสํ วจนํ อนาทิยิตฺวา, สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ปฏิสนฺถารํ กตฺวา, เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา ตํ ปุจฺฉิ – ‘‘วงฺคีส, กิญฺจิ สิปฺปํ ชานาตี’’ติ? ‘‘อาม, โภ โคตม, ฉวสีสมนฺตํ นาเมกํ ชานามิ, เตน ติวสฺสมตฺถเก มตานมฺปิ สีสํ นเขน อาโกเฏตฺวา นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ชานามี’’ติฯ อถ สตฺถา ตสฺส เอกํ นิรเย นิพฺพตฺตสฺส สีสํ, เอกํ มนุสฺเสสุ, เอกํ เทเวสุ, เอกํ ปรินิพฺพุตสฺส สีสํ อาหราเปตฺวา ทสฺเสสิฯ โส ปฐมสีสํ อาโกเฏตฺวา, ‘‘โภ โคตม, อยํ สตฺโต นิรเย นิพฺพตฺโต’’ติ อาหฯ สาธุ วงฺคีส, สุฏฺฐุ ตยา ทิฏฺฐํ, ‘‘อยํ สตฺโต กุหิํ นิพฺพตฺโต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มนุสฺสโลเก’’ติฯ ‘‘อยํ กุหิ’’นฺติ? ‘‘เทวโลเก’’ติฯ ติณฺณนฺนมฺปิ นิพฺพตฺตฏฺฐานํ กเถสิฯ

ปรินิพฺพุตสฺส ปน สีสํ นเขน อาโกเฏนฺโต เนว อนฺตํ น โกฏิํ ปสฺสิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘น สกฺโกสิ, วงฺคีสา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปสฺสถ, โภ โคตม, อุปปริกฺขามิ ตาวาติ ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตตฺวาปิ พาหิรกมนฺเตน ขีณาสวสฺส สีสํ ชานิตุํ น สกฺโกติฯ อถสฺส มตฺถกโต เสโท มุจฺจิฯ โส ลชฺชิตฺวา ตุณฺหี อโหสิ’’ฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘กิลมสิ, วงฺคีสา’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, โภ โคตม, อิมสฺส นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ชานิตุํ น สกฺโกมิฯ สเจ ตุมฺเห ชานาถ, กเถถา’’ติฯ ‘‘วงฺคีส, อหํ เอตมฺปิ ชานามิ, อิโต อุตฺตริปิ ชานามี’’ติ วตฺวา –

‘‘จุติํ โย เวทิ สตฺตานํ, อุปปตฺติญฺจ สพฺพโส;

อสตฺตํ สุคตํ พุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํฯ

‘‘ยสฺส คติํ น ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา;

ขีณาสวํ อรหนฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติฯ (ธ. ป. 419-420; สุ. นิ. 648-649) –

อิมา ทฺเว คาถาโย อภาสิฯ โส เตน หิ, โภ โคตม, ตํ วิชฺชํ เม เทถาติ อปจิติํ ทสฺเสตฺวา สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิฯ สตฺถา ‘‘อมฺเหหิ สมานลิงฺคสฺส เทมา’’ติ อาหฯ วงฺคีโส ‘‘ยํ กิญฺจิ กตฺวา มยา อิมํ มนฺตํ คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ พฺราหฺมเณ อุปคนฺตฺวา อาห – ‘‘ตุมฺเห มยิ ปพฺพชนฺเต มา จินฺตยิตฺถ, อหํ มนฺตํ อุคฺคณฺหิตฺวา สกลชมฺพุทีเป เชฏฺฐโก ภวิสฺสามิ, ตุมฺหากมฺปิ เตน ภทฺทเมว ภวิสฺสตี’’ติ โส มนฺตตฺถาย สตฺถุ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ ตทา จ เถโร นิคฺโรธกปฺโป ภควโต สนฺติเก ฐิโต โหติ, ตํ ภควา อาณาเปสิ – ‘‘นิคฺโรธกปฺป, อิมํ ปพฺพาเชหี’’ติฯ เถโร สตฺถุ อาณาย ตํ ปพฺพาเชตฺวา ‘‘มนฺตปริวารํ ตาว อุคฺคณฺหาหี’’ติ ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐานํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานญฺจ อาจิกฺขิฯ โส ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐานํ สชฺฌายนฺโตว วิปสฺสนาย กมฺมฏฺฐานํ ปฏฺฐเปสิฯ พฺราหฺมณา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา – ‘‘กิํ, โภ วงฺคีส, สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคหิต’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘อาม สิกฺขิตํ’’ฯ ‘‘เตน หิ เอหิ คมิสฺสามา’’ติฯ ‘‘กิํ สิปฺปสิกฺขเนน, คจฺฉถ ตุมฺเห น มยฺหํ ตุมฺเหหิ กตฺตพฺพกิจฺจ’’นฺติฯ พฺราหฺมณา ‘‘ตฺวมฺปิ ทานิ สมณสฺส โคตมสฺส วสํ อาปนฺโน, มายาย อาวฏฺฏิโต, กิํ มยํ ตว สนฺติเก กริสฺสามา’’ติ อาคตมคฺเคเนว ปกฺกมิํสุฯ วงฺคีโส วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ

[96] เอวํ เถโร อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาหฯ อนุตฺตานตฺถเมว วณฺณยิสฺสามฯ

[99] ปภาหิ อนุรญฺชนฺโตติ โส ปทุมุตฺตโร ภควา นีลปีตาทิฉพฺพณฺณปภาหิ รํสีหิ อนุรญฺชนฺโต ชลนฺโต โสภยมาโน วิชฺโชตมาโนติ อตฺโถฯ เวเนยฺยปทุมานิ โสติ ปทุมุตฺตรสูริโย อตฺตโน วจนสงฺขาเตน สูริยรํสิยา เวเนยฺยชนสงฺขาตปทุมานิ วิเสเสน โพเธนฺโต ปโพเธนฺโต อรหตฺตมคฺคาธิคเมน ผุลฺลิตานิ กโรตีติ อตฺโถฯ

[100] เวสารชฺเชหิ สมฺปนฺโนติ –

‘‘อนฺตราเย จ นิยฺยาเน, พุทฺธตฺเต อาสวกฺขเย;

เอเตสุ จตุฏฺฐาเนสุ, พุทฺโธ สุฏฺฐุ วิสารโท’’ติฯ –

เอวํ วุตฺตจตุเวสารชฺชญาเณหิ สมฺปนฺโน สมงฺคีภูโต สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ

[105] วาคีโส วาทิสูทโนติ วาทีนํ ปณฺฑิตชนานํ อีโส ปธาโน ‘‘วาทีโส’’ติ วตฺตพฺเพ ท-การสฺส ค-การํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สกตฺถปรตฺถวาทํ สูทติ ปคฺฆราเปติ ปากฏํ กโรตีติ วาทิสูทโนฯ

[110] มารมสนาติ ขนฺธมาราทโย ปญฺจมาเร มสติ ปรามสติ วิทฺธํเสตีติ มารมสโนฯ ทิฏฺฐิสูทนาติ โวหารปรมตฺถสงฺขาตํ ทิฏฺฐิทสฺสนํ สูทติ ปคฺฆรํ ทีเปตีติ ทิฏฺฐิสูทโนฯ

[111] วิสฺสามภูมิ สนฺตานนฺติ สกลสํสารสาคเร สนฺตานํ กิลมนฺตานํ โสตาปตฺติมคฺคาทิอธิคมาปเนน วิสฺสมภูมิ วิสฺสมฏฺฐานํ วูปสมนฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ

[132] ตโตหํ วิหตารมฺโภติ ตโต ปจฺเจกพุทฺธสฺส สรีรทสฺสเนน อหํ วิหตารมฺโภ วินฏฺฐสารมฺโภ, วินฏฺฐมาโน นิมฺมโท หุตฺวา ปพฺพชฺชํ สํ สุฏฺฐุ ยาจิํ สํยาจิํ อาโรเจสินฺติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

วงฺคีสตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

5. นนฺทกตฺเถรอปทานวณฺณนา

ปญฺจมาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต นนฺทกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโรติอาทิ สพฺพํ ปาฐานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

นนฺทกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

6. กาฬุทายิตฺเถรอปทานวณฺณนา

ฉฏฺฐาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต กาฬุทายิตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ กุลปฺปสาทกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ตชฺชํ อภินีหารกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ สตฺถาปิ พฺยากาสิฯ โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส เทวโลกโต จวิตฺวา กปิลวตฺถุสฺมิํเยว อมจฺจกุเล ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ โพธิสตฺเตน สห เอกทิวเสเยว ชาโต, ตํทิวสํเยว นํ ทุกูลจุมฺพฏเกน นิปชฺชาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺฐานํ นยิํสุฯ โพธิสตฺเตน หิ สทฺธิํ โพธิรุกฺโข, ราหุลมาตา, จตฺตาโร นิธี , อาโรหนิยหตฺถี, กณฺฑโก, ฉนฺโน, กาฬุทายีติ อิเม สตฺต เอกทิวเส ชาตตฺตา สหชาตา นาม อเหสุํฯ อถสฺส นามคฺคหณทิวเส สกลนครสฺส อุทคฺคจิตฺตทิวเส ชาตตฺตา อุทายีตฺเวว นามํ กริํสุฯ โถกํ กาฬธาตุกตฺตา ปน กาฬุทายีติ ปญฺญายิตฺถฯ โส โพธิสตฺเตน สทฺธิํ กุมารกีฬํ กีฬนฺโต วุทฺธิํ อคมาสิฯ

อปรภาเค โลกนาเถ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อนุกฺกเมน สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ปุริสสหสฺสปริวารํ เอกํ อมจฺจํ ‘‘ปุตฺตํ เม อิธาเนหี’’ติ เปเสสิฯ