4. ทพฺพมลฺลปุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา

จตุตฺถาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต ทพฺพมลฺลปุตฺตตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร เสฏฺฐิปุตฺโต หุตฺวา ชาโต วิภวสมฺปนฺโน อโหสิ, สตฺถริ ปสนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ เสนาสนปญฺญาปกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา สตฺตาหจฺจเยน ภควโต ปาทมูเล นิปติตฺวา ตํ ฐานํ ปตฺเถสิฯ ภควาปิสฺส สมิชฺฌนภาวํ ญตฺวา พฺยากาสิฯ โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ตโต จุโต ตุสิตาทีสุ เทเวสุ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต อสปฺปุริสสํสคฺเคน ตสฺส สาวกํ ภิกฺขุํ อรหาติ ชานนฺโตปิ อพฺภูเตน อพฺภาจิกฺขิฯ ตสฺเสว สาวกานํ ขีรสลากภตฺตํ อทาสิฯ โส ยาวตายุกํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา กสฺสปทสพลสฺส กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต โอสานกาเล สาสเน ปพฺพชิโต ปรินิพฺพุเต ภควติ สกลโลเก โกลาหเล ชาเต สตฺต ภิกฺขโว ปพฺพชิโต ปจฺจนฺตชนปเท วนมชฺเฌ เอกํ ปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา ‘‘ชีวิตาสา โอโรหนฺตุ นิราลยา นิสีทนฺตู’’ติ นิสฺเสณิํ ปาเตสุํฯ เตสํ โอวาททายโก เชฏฺฐกตฺเถโร สตฺถาหพฺภนฺตเร อรหา อโหสิฯ ตทนนฺตรตฺเถโร อนาคามี, อิตเร ปญฺจ ปริสุทฺธสีลา ตโต จุตา เทวโลเก นิพฺพตฺตาฯ ตตฺถ เอกํ พุทฺธนฺตรํ ทิพฺพสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ปุกฺกุสาติ (ม. นิ. 3.342), สภิโย (สุ. นิ. สภิยสุตฺต), พาหิโย (อุทา. 10), กุมารกสฺสโปติ (ม. นิ. 1.249) อิเม จตฺตาโร ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺติํสุฯ อยํ ปน มลฺลรฏฺเฐ อนุปิยนคเร นิพฺพตฺติฯ ตสฺมิํ มาตุกุจฺฉิโต อนิกฺขนฺเตเยว มาตา กาลมกาสิ, อเถโก ตสฺสา สรีรํ ฌาปนตฺถาย จิตกสฺมิํ อาโรเปตฺวา กุมารํ ทพฺพนฺตเร ปติตํ คเหตฺวา ชคฺคาเปสิฯ ทพฺเพ ปติตตฺตา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโตติ ปากโฏ อโหสิฯ อปรภาเค ปุพฺพสมฺภารวเสน ปพฺพชิ, โส กมฺมฏฺฐานมนุยุตฺโต นจิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

อถ นํ สตฺถา มชฺฌตฺตภาเวน อานุภาวสมฺปนฺนภาเวน จ ภิกฺขูนํ เสนาสนํ ปญฺญาปเน ภตฺตุทฺเทสเน จ นิโยเชสิฯ สพฺโพ จ ภิกฺขุสงฺโฆ ตํ สมนฺเนสิฯ ตํ วินยขนฺธเก (จูฬว. 189-190) อาคตเมวฯ อปรภาเค เถโร เอกสฺส วรสลากทายกสฺส สลากภตฺตํ เมตฺติยภูมชกานํ ภิกฺขูนํ อุทฺทิสิฯ เต หฏฺฐตุฏฺฐา ‘‘สฺเว มยฺหํ มุคฺคฆตมธุมิสฺสกภตฺตํ ภุญฺชิสฺสามา’’ติ อุสฺสาหชาตา อเหสุํฯ โส ปน อุปาสโก เตสํ วารปฺปตฺตภาวํ สุตฺวา ทาสิํ อาณาเปสิ – ‘‘เย, เช, ภิกฺขู สฺเว อิธ อาคมิสฺสนฺติ, เต กณาชเกน พิลงฺคทุติเยน ปริวิสาหี’’ติฯ สาปิ ตเถว เต ภิกฺขู อาคเต โกฏฺฐกปมุเข นิสีทาเปตฺวา โภเชสิฯ เต ภิกฺขู อนตฺตมนา โกเปน ตฏตฏายนฺตา เถเร อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ‘‘มธุรภตฺตทายกํ อมฺหากํ อมธุรภตฺตํ ทาเปตุํ เอโสว นิโยเชสี’’ติ ทุกฺขี ทุมฺมนา นิสีทิํสุฯ อถ เต เมตฺติยา นาม ภิกฺขุนี ‘‘กิํ, ภนฺเต, ทุมฺมนา’’ติ ปุจฺฉิฯ

เต, ‘‘ภคินิ, กิํ อมฺเห ทพฺเพน มลฺลปุตฺเตน วิเหฐิยมาเน อชฺฌุเปกฺขสี’’ติ อาหํสุฯ ‘‘กิํ, ภนฺเต, มยา สกฺกา กาตุ’’นฺติ? ‘‘ตสฺส โทสํ อาโรเปหี’’ติฯ สา ตตฺถ ตตฺถ เถรสฺส อภูตาโรปนํ อกาสิฯ ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํฯ อถ ภควา ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา – ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ทพฺพ, เมตฺติยาย ภิกฺขุนิยา วิปฺปการมกาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ยถา มํ, ภนฺเต, ภควา ชานาตี’’ติฯ ‘‘น โข, ทพฺพ , ทพฺพา เอวํ นิพฺเพเฐนฺติ, การกภาวํ วา อการกภาวํ วา วเทหี’’ติฯ ‘‘อการโก อหํ, ภนฺเต’’ติฯ ภควา – ‘‘เมตฺติยํ ภิกฺขุนิํ นาเสตฺวา เต ภิกฺขู อนุยุญฺชถา’’ติ อาหฯ อุปาลิตฺเถรปฺปมุขา ภิกฺขู ตํ ภิกฺขุนิํ อุปฺปพฺพาเชตฺวา เมตฺติยภูมชเก ภิกฺขู อนุยุญฺชิตฺวา เตหิ ‘‘อมฺเหหิ นิโยชิตา สา ภิกฺขุนี’’ติ วุตฺเต ภควโต เอกมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ภควา เมตฺติยภูมชกานํ ภิกฺขูนํ อมูลกสงฺฆาทิเสสํ ปญฺญเปสิฯ

เตน จ สมเยน ทพฺพตฺเถโร ภิกฺขูนํ เสนาสนํ ปญฺญาเปนฺโต เวฬุวนวิหารสฺส สามนฺตา อฏฺฐารสมหาวิหาเร สภาเค ภิกฺขู เปเสนฺโต รตฺติภาเค อนฺธกาเร องฺคุลิยา ปทีปํ ชาเลตฺวา เตเนวาโลเกน อนิทฺธิมนฺเต ภิกฺขู เปเสสิฯ เอวํ เถรสฺส เสนาสนปญฺญาปนภตฺตุทฺเทสนกิจฺเจ ปากเฏ ชาเต สตฺถา อริยคณมชฺเฌ ทพฺพตฺเถรํ ฐานนฺตเร ฐเปนฺโต ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ เสนาสนปญฺญาปกานํ ยทิทํ ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. 1.209, 214) เอตทคฺเค ฐเปสิฯ

[108] เถโร อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวฯ อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสี นาม นายโก โลเก อุปฺปชฺชีติ สมฺพนฺโธฯ

[125] ทุฏฺฐจิตฺโตติ ทูสิตจิตฺโต อสาธุสงฺคเมน อปสนฺนจิตฺโตติ อตฺโถฯ อุปวทิํ สาวกํ ตสฺสาติ ตสฺส ภควโต ขีณาสวํ สาวกํ อุปวทิํ, อุปริ อภูตํ วจนํ อาโรเปสิํ, อพฺภกฺขานํ อกาสินฺติ อตฺโถฯ

[132] ทุนฺทุภิโยติ ทุนฺทุํ อิติ สทฺทายนโต ทุนฺทุภิสงฺขาตา เภริโยฯ นาทยิํสูติ สทฺทํ กริํสุฯ สมนฺตโต อสนิโยติ สพฺพทิสาภาคโต อสเน วินาสเน นิยุตฺโตติ อสนิโย, เทวทณฺฑา ภยาวหา ผลิํสูติ สมฺพนฺโธฯ

[133] อุกฺกา ปติํสุ นภสาติ อากาสโต อคฺคิกฺขนฺธา จ ปติํสูติ อตฺโถฯ ธูมเกตุ จ ทิสฺสตีติ ธูมราชิสหิโต อคฺคิกฺขนฺโธ จ ทิสฺสติ ปญฺญายตีติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

ทพฺพมลฺลปุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

5. กุมารกสฺสปตฺเถรอปทานวณฺณนา

ปญฺจมาปทาเน อิโต สตสหสฺสมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต กุมารกสฺสปตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ จิตฺตกถิกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถนฺโต ปณิธานํ กตฺวา ตทนุรูปานิ ปุญฺญานิ กโรนฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต ตสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต ทิพฺพสุขํ มานุสสุขญฺจ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห เอกิสฺสา เสฏฺฐิธีตาย กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโตฯ สา กิร กุมาริกากาเลเยว ปพฺพชิตุกามา มาตาปิตโร ยาจิตฺวา ปพฺพชฺชํ อลภมานา ปติกุลํ คนฺตฺวา คพฺภํ คณฺหิตฺวา ตํ อชานิตฺวา ‘‘สามิกํ อาราเธตฺวา ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ สา สามิกํ อาราเธนฺตี, อยฺยปุตฺต –

‘‘สเจ อิมสฺส กายสฺส, อนฺโต พาหิรโก สิยา;

ทณฺฑํ นูน คเหตฺวาน, กาเก โสเณ นิวารเย’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.122) –

อาทินา สรีรสฺส โทสํ ทสฺเสนฺตี ตํ อาราเธสิฯ