3. ปจฺจาคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา

สินฺธุยา นทิยา ตีเรติอาทิกํ อายสฺมโต ปจฺจาคมนิยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล สินฺธุยา คงฺคาย สมีเป จกฺกวากโยนิยํ นิพฺพตฺโต ปุพฺพสมฺภารยุตฺตตฺตา ปาณิโน อขาทนฺโต เสวาลเมว ภกฺขยนฺโต จรติฯ ตสฺมิํ สมเย วิปสฺสิภควา สตฺตานุคฺคหํ กโรนฺโต ตตฺถ อคมาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ โส จกฺกวาโก วิชฺโชตมานํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตุณฺเฑน สาลรุกฺขโต สาลปุปฺผํ ฉินฺทิตฺวา อาคมฺม ปูเชสิฯ โส เตเนว จิตฺตปฺปสาเทน ตโต จุโต เทวโลเก อุปฺปนฺโน อปราปรํ ฉกามาวจรสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก อุปฺปชฺชิตฺวา จกฺกวตฺติสมฺปตฺติอาทโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมิํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺโต ปุพฺพจริตวเสน สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ, จกฺกวาโก หุตฺวา ภควนฺตํ ทิสฺวา กตฺถจิ คนฺตฺวา ปุปฺผมาหริตฺวา ปูชิตตฺตา ปุพฺพปุญฺญนาเมน ปจฺจาคมนิยตฺเถโรติ ปากโฏฯ

[13] อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สินฺธุยา นทิยา ตีเรติอาทิมาหฯ สีติ สทฺทํ กุรุมานา ธุนาติ กมฺปตีติ สินฺธุ, นทติ สทฺทํ กโรนฺโต คจฺฉตีติ นทิฯ จกฺกวาโก อหํ ตทาติ จกฺกํ สีฆํ คจฺฉนฺตํ อิว อุทเก วา ถเล วา อากาเส วา สีฆํ วาติ คจฺฉตีติ จกฺกวาโกฯ ตทา วิปสฺสิํ ภควนฺตํ ทสฺสนกาเล อหํ จกฺกวาโก อโหสินฺติ อตฺโถฯ สุทฺธเสวาลภกฺโขหนฺติ อญฺญโคจรอมิสฺสตฺตา สุทฺธเสวาลเมว ขาทนฺโต อหํ วสามิฯ ปาเปสุ จ สุสญฺญโตติ ปุพฺพวาสนาวเสน ปาปกรเณ สุฏฺฐุ สญฺญโต ตีหิ ทฺวาเรหิ สญฺญโต สุสิกฺขิโตฯ

[14] อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธนฺติ ราคโทสโมหวิรหิตตฺตา วิรชํ นิกฺกิเลสํ พุทฺธํ อทฺทสํ อทฺทกฺขิํฯ คจฺฉนฺตํ อนิลญฺชเสติ อนิลญฺชเส อากาสปเถ คจฺฉนฺตํ พุทฺธํฯ ตุณฺเฑน มยฺหํ มุขตุณฺเฑน ตาลํ สาลปุปฺผํ ปคฺคยฺห ปคฺคเหตฺวา วิปสฺสิสฺสาภิโรปยิํ วิปสฺสิสฺส ภควโต ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

ปจฺจาคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

4. ปรปฺปสาทกตฺเถรอปทานวณฺณนา

อุสภํ ปวรํ วีรนฺติอาทิกํ อายสฺมโต ปรปฺปสาทกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู อิติหาสปญฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย นาเมน เสลพฺราหฺมโณติ ปากโฏ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขเณหิ อสีติอนุพฺยญฺชเนหิ จาติ สยํ โสภมานํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อเนเกหิ การเณหิ อเนกาหิ อุปมาหิ โถมนํ ปกาเสสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก สกฺกมาราทโย ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมิํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิสฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว จตุปฏิสมฺภิทาฉฬภิญฺญปฺปตฺโต มหาขีณาสโว อโหสิ, พุทฺธสฺส ถุติยา สตฺตานํ สพฺเพสํ จิตฺตปฺปสาทกรณโต ปรปฺปสาทกตฺเถโรติ ปากโฏฯ

[20] เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อุสภํ ปวรํ วีรนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุสภนฺติ วสโภ นิสโภ วิสโภ อาสโภติ จตฺตาโร เชฏฺฐปุงฺควาฯ ตตฺถ ควสตเชฏฺฐโก วสโภ, ควสหสฺสเชฏฺฐโก นิสโภ, ควสตสหสฺสเชฏฺฐโก วิสโภ, ควโกฏิสตสหสฺสเชฏฺฐโก อาสโภติ จ ยสฺส กสฺสจิ ถุติํ กโรนฺตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา พหุสฺสุตา อตฺตโน อตฺตโน ปญฺญาวเสน ถุติํ กโรนฺติ, พุทฺธานํ ปน สพฺพากาเรน ถุติํ กาตุํ สมตฺโถ เอโกปิ นตฺถิฯ อปฺปเมยฺโย หิ พุทฺโธฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ, กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร, วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.304; 3.141; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.425; อุทา. อฏฺฐ. 53) –

อาทิกํฯ อยมฺปิ พฺราหฺมโณ มุขารูฬฺหวเสน เอกปสีทนวเสน ‘‘อาสภ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘อุสภ’’นฺติอาทิมาหฯ วริตพฺโพ ปตฺเถตพฺโพติ วโรฯ อเนเกสุ กปฺปสตสหสฺเสสุ กตวีริยตฺตา วีโรฯ มหนฺตํ สีลกฺขนฺธาทิกํ เอสติ คเวสตีติ มเหสี, ตํ มเหสิํ พุทฺธํฯ วิเสเสน กิเลสขนฺธมาราทโย มาเร ชิตวาติ วิชิตาวี, ตํ วิชิตาวินํ สมฺพุทฺธํฯ สุวณฺณสฺส วณฺโณ อิว วณฺโณ ยสฺส สมฺพุทฺธสฺส โส สุวณฺณวณฺโณ, ตํ สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ ทิสฺวา โก นาม สตฺโต นปฺปสีทตีติฯ

ปรปฺปสาทกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ