ถูปเสฏฺฐสฺส สมฺมุขาติ เสฏฺฐสฺส อุตฺตมสฺส ธาตุนิหิตถูปสฺส เจติยสฺส สมฺมุขฏฺฐาเน วิจิตฺตทุสฺเส อเนกวณฺเณหิ วิสเมน วิสทิเสน จิตฺเตน มโนหเร จินปฏฺฏโสมารปฏฺฏาทิเก ทุสฺเส ฯ ลเคตฺวา โอลคฺเคตฺวา กปฺปรุกฺขํ ฐเปสิํ อหํ ปติฏฺฐเปสินฺติ อตฺโถฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

กปฺปรุกฺขิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

จตุตฺถวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

5. อุปาลิวคฺโค

1. ภาคิเนยฺยุปาลิตฺเถรอปทานวณฺณนา

ขีณาสวสหสฺเสหีติอาทิกํ อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺยุปาลิตฺเถรสฺส อปทานํฯ เอโส หิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา เคหํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปญฺจาภิญฺญาอฏฺฐสมาปตฺติลาภี หุตฺวา หิมวนฺเต วาสํ กปฺเปสิฯ ตสฺมิํ สมเย ปทุมุตฺตโร ภควา วิเวกกาโม หิมวนฺตํ ปาวิสิฯ ตาปโส ภควนฺตํ ปุณฺณจนฺทมิว วิโรจมานํ ทูรโตว ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อชินจมฺมํ อํเส กตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห วนฺทิตฺวา ฐิตโกว ทสนขสโมธานญฺชลิํ สิรสิ ปติฏฺฐเปตฺวา อเนกาหิ อุปมาหิ อเนเกหิ ถุติวจเนหิ ภควนฺตํ โถเมสิฯ ตํ สุตฺวา ภควา – ‘‘อยํ ตาปโส อนาคเต โคตมสฺส นาม ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา วินเย ติขิณปญฺญานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากรณมทาสิฯ โส ยาวตายุกํ ฐตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุนคเร อุปาลิตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺโย หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โส กเมน วุทฺธิปฺปตฺโต มาตุลสฺส อุปาลิตฺเถรส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิฯ โส อตฺตโน อาจริยสฺส สมีเป วสิตตฺตา วินยปญฺเห ติขิณญาโณ อโหสิฯ อถ ภควา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ วินยปญฺเห ติขิณปญฺญานํ ภิกฺขูนํ ยทิทํ ภาคิเนยฺยุปาลี’’ติ ตํ เอตทคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ

[1] โส เอวํ เอตทคฺคฏฺฐานํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ขีณาสวสหสฺเสหีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อา สมนฺตโต ยาวภวคฺคา สวนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อาสวาฯ กามาสวาทโย จตฺตาโร อาสวา, เต ขีณา โสสิตา วิโสสิตา วิทฺธํสิตา เยหิ เตติ ขีณาสวา, เตเยว สหสฺสา ขีณาสวสหสฺสา, เตหิ ขีณาสวสหสฺเสหิ ฯ ปเรโต ปริวุโต โลกนายโก โลกสฺส นิพฺพานปาปนโก วิเวกํ อนุยุตฺโต ปฏิสลฺลิตุํ เอกีภวิตุํ คจฺฉเตติ สมฺพนฺโธฯ

[2] อชิเนน นิวตฺโถหนฺติ อหํ อชินมิคจมฺเมน ปฏิจฺฉนฺโน, อชินจมฺมวสโนติ อตฺโถฯ ติทณฺฑปริธารโกติ กุณฺฑิกฏฺฐปนตฺถาย ติทณฺฑํ คเหตฺวา ธาเรนฺโตติ อตฺโถฯ ภิกฺขุสงฺเฆน ปริพฺยูฬฺหํ ปริวาริตํ โลกนายกํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธฯ เสสํ ปากฏเมวาติฯ

ภาคิเนยฺยุปาลิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

2. โสณโกฬิวิสตฺเถรอปทานวณฺณนา

อโนมทสฺสิสฺส มุนิโนติอาทิกํ อายสฺมโต โกฬิวิสตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมิํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต ปุตฺตทาเรหิ วฑฺฒิโต วิภวสมฺปนฺโน ภควโต จงฺกมนตฺถาย โสภนํ จงฺกมํ กาเรตฺวา สุธาปริกมฺมํ กาเรตฺวา อาทาสตลมิว สมํ วิชฺโชตมานํ กตฺวา ทีปธูปปุปฺผาทีหิ สชฺเชตฺวา ภควโต นิยฺยาเทตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตนาหาเรน ปูเชสิฯ โส เอวํ ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโตฯ ตตฺถ ปาฬิยา วุตฺตนเยน ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา อนฺตรา โอกฺกากกุลปฺปสุโตติ ตํ สพฺพํ ปาฬิยา วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ ปจฺฉิมภเว ปน โกลิยราชวํเส ชาโต วยปฺปตฺโต โกฏิอคฺฆนกสฺส กณฺณปิฬนฺธนสฺส ธาริตตฺตา โกฏิกณฺโณติ, กุฏิกณฺโณติ จ ปากโฏ อโหสิฯ โส ภควติ ปสนฺโน ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

[25] โส อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อโนมทสฺสิสฺส มุนิโนติอาทิมาหฯ ตตฺถ อโนมทสฺสิสฺสาติ อโนมํ อลามกํ สุนฺทรํ ทสฺสนํ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตตฺตา พฺยามปฺปภามณฺฑโลปโสภิตตฺตา อาโรหปริณาเหน สมนฺนาคตตฺตา จ ทสฺสนียํ สรีรํ ยสฺส ภควโต โส อโนมทสฺสี, ตสฺส อโนมทสฺสิสฺส มุนิโนติ อตฺโถฯ ตาทิโนติ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อกมฺปิยสภาวสฺสฯ สุธาย เลปนํ กตฺวาติ สุธาย อวลิตฺตํ กตฺวา ทีปธูปปุปฺผธชปฏากาทีหิ จ อลงฺกตํ จงฺกมํ การยิํ อกาสินฺติ อตฺโถฯ เสสคาถานํ อตฺโถ ปาฬิยา อนุสาเรน สุวิญฺเญยฺโยวฯ

[35] ปริวารสมฺปตฺติธนสมฺปตฺติสงฺขาตํ ยสํ ธาเรตีติ ยโสธโร, สพฺเพ เอเต สตฺตสตฺตติจกฺกวตฺติราชาโน ยโสธรนาเมน เอกนามกาติ สมฺพนฺโธฯ

[52] องฺคีรโสติ องฺคโต สรีรโต นิคฺคตา รสฺมิ ยสฺส โส องฺคีรโส, ฉนฺทโทสโมหภยาคตีหิ วา ปาปาจารวเสน วา จตุราปายํ น คจฺฉตีติ นาโค, มหนฺโต ปูชิโต จ โส นาโค เจติ มหานาโคฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

โกฬิวิสตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ