เมนู

อพฺภนฺตรนิทานวณฺณนา

[5]

‘‘อถ พุทฺธาปทานานิ, สุณาถ สุทฺธมานสา;

ติํสปารมิสมฺปุณฺณา, ธมฺมราชา อสงฺขิยา’’ติฯ –

เอตฺถ อถาติ อธิการนฺตรูปทสฺสนตฺเถ นิปาตปทํ, วิภตฺติยุตฺตายุตฺตนิปาตทฺวเยสุ วิภตฺติยุตฺตนิปาตปทํฯ อถ วา –

‘‘อธิกาเร มงฺคเล เจว, นิปฺผนฺนตฺเถวธารเณ;

อนนฺตเรปคมเน, อถ-สทฺโท ปวตฺตติ’’ฯ

ตถา หิ –

‘‘อธิกิจฺจํ อธิฏฺฐานํ, อธิอตฺถํ วิภาสติ;

เสฏฺฐเชฏฺฐกภาเวน, อธิกาโร วิธียเต’’ติฯ –

วุตฺตตฺตา พุทฺธานํ สมตฺติํสปารมิธมฺมานํ อธิกิจฺจโต, เสฏฺฐเชฏฺฐโต อธิการฏฺเฐน อถ-สทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติฯ ติวิธโพธิสตฺตานํ ปูชามงฺคลสภาวโต ‘‘ปูชา จ ปูชเนยฺยานํ, เอตํ มงฺคลมุตฺตม’’นฺติ วจนโต (ขุ. ปา. 5.3; สุ. นิ. 262) มงฺคลฏฺเฐน อถ-สทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ ฯ พุทฺธาทีนํ ภควนฺตานํ สมฺปตฺติกิจฺจสฺส อรหตฺตมคฺเคน นิปฺผนฺนโต นิปฺผนฺนฏฺเฐน อถ-สทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ ฯ พุทฺธาทีนํ อรหตฺตมคฺคาทิกุสลโต อญฺญกุสลานํ อภาวโต อวธารณฏฺเฐน นิวารณฏฺเฐน อถ-สทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติฯ ขุทฺทกปาฐสงฺคหานนฺตรํ สงฺคหิตนฺติ อนนฺตรฏฺเฐน อถ-สทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติฯ อิโต ขุทฺทกปาฐโต ปฏฺฐายาติ อปคมนฏฺเฐน อถ-สทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติฯ

พุทฺโธติ เอตฺถ พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ, สพฺพญฺญุตาย พุทฺโธ, สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธ, อนญฺญเนยฺยตาย พุทฺโธ, วิสวิตาย พุทฺโธ, ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธ, นิรุปกฺกิเลสสงฺขาเตน พุทฺโธ, ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน พุทฺโธ, อทุติยฏฺเฐน พุทฺโธ, ตณฺหาปหานฏฺเฐน พุทฺโธ, เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธ, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ พุทฺโธ, อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภา พุทฺโธ, พุทฺธิ พุทฺธํ โพโธติ อนตฺถนฺตรเมตํฯ ยถา นีลาทิวณฺณโยคโต ปโฏ ‘‘นีโล ปโฏ, รตฺโต ปโฏ’’ติ วุจฺจติ, เอวํ พุทฺธคุณโยคโต พุทฺโธฯ อถ วา ‘‘โพธิ’’วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ, เตน ญาเณน สกลทิยฑฺฒสหสฺสกิเลสาริคเณ เขเปตฺวา นิพฺพานาธิคมนโต ญาณํ ‘‘โพธี’’ติ วุจฺจติฯ เตน สมฺปยุตฺโต สมงฺคีปุคฺคโล พุทฺโธฯ เตเนว ญาเณน ปจฺเจกพุทฺโธปิ สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา นิพฺพานมธิคจฺฉติฯ พุทฺธานํ ปน จตูสุ อสงฺเขฺยยฺเยสุ กปฺปสตสหสฺเสสุ จ ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิญาณสฺสาธิคตตฺตา จ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณมหากรุณาสมาปตฺติญาณยมกปาฏิหีรญาณสพฺพญฺญุตญฺญาณ- อนาวรณอาสยานุสยาทิอสาธารณญาณานํ สมธิคตตฺตา จ เอกายปิ ธมฺมเทสนาย อสงฺเขฺยยฺยาสตฺตนิกาเย ธมฺมามตํ ปาเยตฺวา นิพฺพานสฺส ปาปนโต จ ตเทว ญาณํ พุทฺธานเมวาธิกภาวโต เตสเมว สมฺพุทฺธานํ อปทานํ การณํ พุทฺธาปทานํฯ ตญฺหิ ทุวิธํ กุสลากุสลวเสนฯ ปจฺเจกพุทฺธา ปน น ตถา กาตุํ สมตฺถา, อนฺนาทิปจฺจยทายกานํ สงฺคหํ กโรนฺตาปิ –

‘‘อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ;

ปูเรนฺตุ จิตฺตสงฺกปฺปา, จนฺโท ปนฺนรโส ยถาฯ

‘‘อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ;

ปูเรนฺตุ จิตฺตสงฺกปฺปา, มณิ โชติรโส ยถา’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.95 ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปตฺติกถา; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.192; ธ. ป. อฏฺฐ. 1.สามาวตีวตฺถุ) –

อิมาหิ ทฺวีหิเยว คาถาหิ ธมฺมํ เทเสนฺติฯ เทเสนฺตาปิ อสงฺเขฺยยฺยสตฺตนิกาเย โพเธตุํ น สกฺกุณนฺติ, ตสฺมา น สพฺพญฺญุพุทฺธสทิสา หุตฺวา ปาฏิเอกฺกํ วิสุํ พุทฺธาติ ปจฺเจกพุทฺธาฯ เตสํ อปทานํ การณํ ปจฺเจกพุทฺธาปทานํ

จิรํ ฐิตาติ เถราฯ อถ วา ถิรตรสีลาจารมทฺทวาทิคุเณหิ ยุตฺตาติ เถราฯ อถ วา ถิรวรสีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนคุเณหิ ยุตฺตาติ เถราฯ อถ วา ถิรตรสงฺขาตปณีตานุตฺตรสนฺตินิพฺพานมธิคตาติ เถรา, เถรานํ อปทานานิ เถราปทานานิฯ ตถา ตาทิคุเณหิ ยุตฺตาติ เถรี, เถรีนํ อปทานานิ เถรีปทานานิฯ เตสุ พุทฺธาปทาเน ปญฺเจว อปทานานิ, ปญฺเจว สุตฺตนฺตาฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘ปญฺเจว อปทานานิ, ปญฺจ สุตฺตานิ ยสฺส จ;

อิทํ พุทฺธาปทานนฺติ, ปฐมํ อนุโลมโต’’ติฯ

ปจฺเจกพุทฺธาปทาเนปิ ปญฺเจว อปทานานิ, ปญฺเจว สุตฺตนฺตาฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘ปญฺเจว อปทานานิ, ปญฺจ สุตฺตานิ ยสฺส จ;

อิทํ ปจฺเจกพุทฺธาปทานนฺติ, ทุติยํ อนุโลมโต’’ติฯ

เถราปทาเนสุ ทสาธิกปญฺจสตาปทานานิ, วคฺคโต เอกปญฺญาส วคฺคาฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘ปญฺจสตทสปทานานิ, เอกปญฺญาส วคฺคโต;

อิทํ เถราปทานนฺติ, ตติยํ อนุโลมโต’’ติฯ

เถรีอปทาเนสุ จตฺตาลีสํ อปทานานิ, วคฺคโต จตุโร วคฺคาฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘จตฺตาลีสํปทานานิ, จตุวคฺคานิ ยสฺส จ;

อิทํ เถรีปทานนฺติ, จตุตฺถํ อนุโลมโต’’ติฯ

อปทานนฺติ เอตฺถ อปทาน-สทฺโท การณคหณอปคมนปฏิปาฏิอกฺโกสนาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา หิ เอส ‘‘ขตฺติยานํ อปทานํ, พฺราหฺมณานํ อปทาน’’นฺติอาทีสุ การเณ ทิสฺสติ, ขตฺติยานํ การณํ พฺราหฺมณานํ การณนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อุปาสกานํ อปทาน’’นฺติอาทีสุ คหเณ ทิสฺสติ, สํสุฏฺฐุ คหณนฺติ อตฺโถฯ ‘‘วาณิชานํ อปทานํ, สุทฺทานํ อปทาน’’นฺติอาทีสุ อปคมเน ทิสฺสติ, ตโต ตโต เตสํ อปคมนนฺติ อตฺโถฯ

‘‘ปิณฺฑปาติโก ภิกฺขุ สปทานจารวเสน ปิณฺฑาย จรตี’’ติอาทีสุ ปฏิปาฏิยา ทิสฺสติ, ฆรปฏิปาฏิยา จรตีติ อตฺโถฯ ‘‘อปคตา อิเม สามญฺญา, อปคตา อิเม พฺรหฺมญฺญาติ อปทาเนตี’’ติอาทีสุ อกฺโกสเน ทิสฺสติ, อกฺโกสติ ปริภาสตีติ อตฺโถฯ อิธ ปน การเณ ทิสฺสติฯ ตสฺมา พุทฺธานํ อปทานานิ พุทฺธาปทานิ, พุทฺธการณานีติ อตฺโถฯ คงฺคาวาลุกูปมานํ อเนเกสํ พุทฺธานํ ทานปารมิตาทิสมตฺติํสปารมิตา การณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ อธิการาทีสุ ยุตฺตอปทานานิ สุทฺธมานสา สุณาถาติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺถ สุทฺธมานสาติ อรหตฺตมคฺคญาเณน ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ เขเปตฺวา ฐิตตฺตา สุทฺธมานสา ปริสุทฺธจิตฺตา สุทฺธหทยา ปญฺจสตา ขีณาสวา อิมสฺมิํ ธมฺมสภาเย สนฺนิสินฺนา สุณาถ, โอหิตโสตา มนสิ กโรถาติ อตฺโถฯ

เอตฺถ ปน ‘‘อปทานานี’’ติ อวตฺวา ปจฺเจกพุทฺธาปทานเถราปทานเถรีอปทาเนสุ วิชฺชมาเนสุปิ ‘‘อถ พุทฺธาปทานานี’’ติ วจนํ ขนฺธยมกอายตนธาตุสจฺจสงฺขารอนุสยยมเกสุ วิชฺชมาเนสุปิ ปธานวเสน อาทิวเสน จ ‘‘มูลยมก’’นฺติ วจนํ วิย, เตรสสงฺฆาทิเสสทฺเวอนิยตติํสนิสฺสคฺคิเยสุ วิชฺชมาเนสุปิ ปธานวเสน อาทิวเสน จ ‘‘ปาราชิกกณฺโฑ’’ติ วจนํ วิย จ อิธาปิ ปธานวเสน อาทิวเสน จ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธาปทานานี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘วณฺณาคโม…เป.… ปญฺจวิธํ นิรุตฺต’’นฺติ นิรุตฺตินเยน วา ‘‘เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จา’’ติ สุตฺเตน วา ตติยตฺถวาจกสฺส สมฺมาตินิปาตปทสฺส, สยํสทฺทตฺถวาจกสฺส -นฺติอุปสคฺคปทสฺส จ โลปํ กตฺวา กิตนฺตวาจีพุทฺธสทฺทเมว คเหตฺวา คาถาพนฺธสุขตฺถํ ‘‘พุทฺธาปทานานี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺธาปทานานีติ อตฺโถฯ

อิติ วิสุทฺธชนวิลาสินิยา อปทาน-อฏฺฐกถาย

อพฺภนฺตรนิทานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. พุทฺธอปทานวณฺณนา

อิทานิ อพฺภนฺตรนิทานานนฺตรํ อปทานฏฺฐกถํ กเถตุกาโม –

‘‘สปทานํ อปทานํ, วิจิตฺรนยเทสนํ;

ยํ ขุทฺทกนิกายสฺมิํ, สงฺคายิํสุ มเหสโย;

ตสฺส ทานิ อนุปฺปตฺโต, อตฺถสํวณฺณนากฺกโม’’ติฯ

ตตฺถ ยํ อปทานํ ตาว ‘‘สกลํ พุทฺธวจนํ เอกวิมุตฺติรส’’นฺติ วุตฺตตฺตา เอกรเส สงฺคหํ คจฺฉติ, ธมฺมวินยวเสน ทฺวิธาสงฺคเห ธมฺเม สงฺคหํ คจฺฉติ, ปฐมมชฺฌิมปจฺฉิมพุทฺธวจเนสุ มชฺฌิมพุทฺธวจเน สงฺคหํ คจฺฉติ, วินยาภิธมฺมสุตฺตนฺตปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏเก สงฺคหํ คจฺฉติ, ทีฆนิกายมชฺฌิมสํยุตฺตองฺคุตฺตรขุทฺทกนิกาเยสุ ปญฺจสุ ขุทฺทกนิกาเย สงฺคหํ คจฺฉติ, สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สาสนงฺเคสุ คาถาย สงฺคหิตํฯ

‘‘ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหิํ, ทฺเวสหสฺสานิ ภิกฺขุโต;

จตุราสีติสหสฺสานิ, เยเม ธมฺมา ปวตฺติโน’’ติฯ –

เอวํ วุตฺตจตุราสีติสหสฺสธมฺมกฺขนฺเธสุ กติปยธมฺมกฺขนฺธสงฺคหิตํ โหตีติฯ

อิทานิ ตํ อปทานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ติํสปารมิสมฺปุณฺณา, ธมฺมราชา อสงฺขิยา’’ติ อาหฯ ตตฺถ ทสปารมิตาว ปจฺฉิมมชฺฌิมุกฺกฏฺฐวเสน ทสปารมีทสอุปปารมีทสปรมตฺถปารมีนํ วเสน สมตฺติํสปารมีฯ ตาหิ สํสุฏฺฐุ ปุณฺณา สมฺปุณฺณา สมนฺนาคตา สมงฺคีภูตา อชฺฌาปนฺนา สํยุตฺตาติ ติํสปารมิสมฺปุณฺณาฯ สกลโลกตฺตยวาสิเน สตฺตนิกาเย เมตฺตากรุณามุทิตาอุเปกฺขาสงฺขาตาหิ จตูหิ พฺรหฺมวิหารสมาปตฺตีหิ วา ผลสมาปตฺติวิหาเรน วา เอกจิตฺตภาเวน อตฺตโน จ กาเย รญฺเชนฺติ อลฺลียาเปนฺตีติ ราชาโน, ธมฺเมน ราชาโน ธมฺมราชา, อิตฺถมฺภูตา พุทฺธาฯ ทสสตํ สหสฺสํ ทสสหสฺสํ สตสหสฺสํ ทสสตสหสฺสํ โกฏิ ปโกฏิ โกฏิปฺปโกฏิ นหุตํ นินฺนหุตํ อกฺโขภิณิ พินฺทุ อพฺพุทํ นิรพฺพุทํ อหหํ อพพํ อฏฏํ โสคนฺธิกํ อุปฺปลํ กุมุทํ ปุณฺฑริกํ ปทุมํ กถานํ มหากถานํ อสงฺเขฺยยฺยานํ วเสน อสงฺขิยา สงฺขารหิตา ธมฺมราชาโน อตีตา วิคตา นิรุทฺธา อพฺภตฺถํ คตาติ อธิปฺปาโยฯ