5. อุพฺพิริเถรีคาถาวณฺณนา

อมฺม, ชีวาติอาทิกา อุพฺพิริยา เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺตา เอกทิวสํ มาตาปิตูสุ มงฺคลํ อนุภวิตุํ เคหนฺตรคเตสุ อทุติยา สยํ เคเห โอหีนา อุปกฏฺฐาย เวลาย ภควโต สาวกํ เอกํ ขีณาสวตฺเถรํ เคหทฺวารสมีเปน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ภิกฺขํ ทาตุกามา, ‘‘ภนฺเต, อิธ ปวิสถา’’ติ วตฺวา เถเร เคหํ ปวิฏฺเฐ ปญฺจปติฏฺฐิเตน เถรํ วนฺทิตฺวา โคนกาทีหิ อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิฯ นิสีทิ เถโร ปญฺญตฺเต อาสเนฯ สา ปตฺตํ คเหตฺวา ปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา เถรสฺส หตฺเถ ฐเปสิฯ เถโร อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ สา เตน ปุญฺญกมฺเมน ตาวติํเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ อุฬารทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา ตโต จุตา สุคตีสุเยว สํสรนฺตี อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุพฺพิรีติ ลทฺธนามา อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา อโหสิฯ สา วยปฺปตฺตกาเล โกสลรญฺญา อตฺตโน เคหํ นีตา, กติปยสํวจฺฉราติกฺกเมน เอกํ ธีตรํ ลภิฯ ตสฺสา ชีวนฺตีติ นามํ อกํสุ ฯ ราชา ตสฺสา ธีตรํ ทิสฺวา ตุฏฺฐมานโส อุพฺพิริยา อภิเสกํ อทาสิฯ ธีตา ปนสฺสา อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล กาลมกาสิฯ มาตา ยตฺถ ตสฺสา สรีรนิกฺเขโป กโต, ตํ สุสานํ คนฺตฺวา ทิวเส ทิวเส ปริเทวติฯ เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา โถกํ นิสีทิตฺวา คตา อจิรวตีนทิยา ตีเร ฐตฺวา ธีตรํ อารพฺภ ปริเทวติฯ ตํ ทิสฺวา สตฺถา คนฺธกุฏิยํ ยถานิสินฺโนว อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กสฺมา วิปฺปลปสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มม ธีตรํ อารพฺภ วิปฺปลปามิ, ภควา’’ติฯ ‘‘อิมสฺมิํ สุสาเน ฌาปิตา ตว ธีตโร จตุราสีติสหสฺสมตฺตา, ตาสํ กตร สนฺธาย วิปฺปลปสี’’ติฯ ตาสํ ตํ ตํ อาฬาหนฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา –

[51]

‘‘อมฺม ชีวาติ วนมฺหิ กนฺทสิ, อตฺตานํ อธิคจฺฉ อุพฺพิริ;

จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, สพฺพา ชีวสนามิกา;

เอตมฺหาฬาหเน ทฑฺฒา, ตาสํ กมนุโสจสี’’ติฯ – สอุปฑฺฒคาถมาห;

ตตฺถ, อมฺม, ชีวาติ มาตุปจารนาเมน ธีตุยา อาลปนํ, อิทญฺจสฺสา วิปฺปลปนาการทสฺสนํฯ วนมฺหิ กนฺทสีติ วนมชฺเฌ ปริเทวสิฯ อตฺตานํ อธิคจฺฉ อุพฺพิรีติ อุพฺพิริ ตว อตฺตานเมว ตาว พุชฺฌสฺสุ ยาถาวโต ชานาหิฯ จุลฺลาสีติสหสฺสานีติ จตุราสีติสหสฺสานิฯ สพฺพา ชีวสนามิกาติ ตา สพฺพาปิ ชีวนฺติ, ยา สมานนามิกาฯ เอตมฺหาฬาหเน ทฑฺฒาติ เอตมฺหิ สุสาเน ฌาปิตาฯ

ตาสํ กมนุโสจสีติ ตาสุ ชีวนฺตีนามาสุ จตุราสีติสหสฺสมตฺตาสุ กํ สนฺธาย ตฺวํ อนุโสจสิ อนุโสกํ อาปชฺชสีติ เอวํ สตฺถารา ธมฺเม เทสิเต เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา สตฺถุ เทสนาวิลาเสน อตฺตโน จ เหตุสมฺปตฺติยา ยถาฐาตาว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถรี 2.2.37-60) –

‘‘นคเร หํสวติยา, อโหสิํ พาลิกา ตทา;

มาตา จ เม ปิตา เจว, กมฺมนฺตํ อคมํสุ เตฯ

‘‘มชฺฌนฺหิกมฺหิ สูริเย, อทฺทสํ สมณํ อหํ;

วีถิยา อนุคจฺฉนฺตํ, อาสนํ ปญฺญเปสหํฯ

‘‘โคนกาวิกติกาหิ, ปญฺญเปตฺวา มมาสนํ;

ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, อิทํ วจนมพฺรวิํฯ

‘‘สนฺตตฺตา กุถิตา ภูมิ, สูโร มชฺฌนฺหิเก ฐิโต;

มาลุตา จ น วายนฺติ, กาโล เจเวตฺถ เมหิติฯ

‘‘ปญฺญตฺตมาสนมิทํ, ตวตฺถาย มหามุนิ;

อนุกมฺปํ อุปาทาย, นิสีท มม อาสเนฯ

‘‘นิสีทิ ตตฺถ สมโณ, สุทนฺโต สุทฺธมานโส;

ตสฺส ปตฺตํ คเหตฺวาน, ยถารนฺธํ อทาสหํฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ

‘‘ตตฺถ เม สุกตํ พฺยมฺหํ, อาสเนน สุนิมฺมิตํ;

สฏฺฐิโยชนมุพฺเพธํ, ติํสโยชนวิตฺถตํฯ

‘‘โสณฺณมยา มณิมยา, อโถปิ ผลิกามยา;

โลหิตงฺคมยา เจว, ปลฺลงฺกา วิวิธา มมฯ

‘‘ตูลิกาวิกติกาหิ, กฏฺฏิสฺสจิตฺตกาหิ จ;

อุทฺธเอกนฺตโลมี จ, ปลฺลงฺกา เม สุสณฺฐิตาฯ

‘‘ยทา อิจฺฉามิ คมนํ, หาสขิฑฺฑสมปฺปิตา;

สห ปลฺลงฺกเสฏฺเฐน, คจฺฉามิ มม ปตฺถิตํฯ

‘‘อสีติเทวราชูนํ, มเหสิตฺตมการยิํ;

สตฺตติจกฺกวตฺตีนํ, มเหสิตฺตมการยิํฯ

‘‘ภวาภเว สํสรนฺตี, มหาโภคํ ลภามหํ;

โภเค เม อูนตา นตฺถิ, เอกาสนสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘ทุเว ภเว สํสรามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;

อญฺเญ ภเว น ชานามิ, เอกาสนสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘ทุเว กุเล ปชายามิ, ขตฺติเย จาปิ พฺราหฺมเณ;

อุจฺจากุลีนา สพฺพตฺถ, เอกาสนสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘โทมนสฺสํ น ชานามิ, จิตฺตสนฺตาปนํ มม;

เววณฺณิยํ น ชานามิ, เอกาสนสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘ธาติโย มํ อุปฏฺฐนฺติ, ขุชฺชา เจลาปิกา พหู;

องฺเกน องฺกํ คจฺฉามิ, เอกาสนสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘อญฺญา นฺหาเปนฺติ โภเชนฺติ, อญฺญา รเมนฺติ มํ สทา;

อญฺญา คนฺธํ วิลิมฺปนฺติ, เอกาสนสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘มณฺฑเป รุกฺขมูเล วา, สุญฺญาคาเร วสนฺติยา;

มม สงฺกปฺปมญฺญาย, ปลฺลงฺโก อุปติฏฺฐติฯ

‘‘อยํ ปจฺฉิมโก มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;

อชฺชาปิ รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา, ปพฺพชิํ อนคาริยํฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทานมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, เอกาสนสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺเต ปน ปติฏฺฐาย อตฺตนา อธิคตวิเสสํ ปกาเสนฺตี –

[52]

‘‘อพฺพหี ตว เม สลฺลํ, ทุทฺทสํ หทยสฺสิตํ;

ยํ เม โสกปเรตาย, ธีตุโสกํ พฺยปานุทิฯ

[53]

‘‘สาชฺช อพฺพูฬฺหสลฺลาหํ, นิจฺฉาตา ปรินิพฺพุตา;

พุทฺธํ ธมฺมญฺจ สงฺฆญฺจ, อุเปมิ สรณํ มุนิ’’นฺติฯ –

อิมา ทฺเว คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ อพฺพหี วต เม สลฺลํ, ทุทฺทสํ หทยสฺสิตนฺติ อนุปจิตกุสลสมฺภาเรหิ ยาถาวโต ทุทฺทสํ มม จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ ปีฬาชนนโต ทุนฺนีหรณโต อนฺโต ตุทนโต จ ‘‘สลฺล’’นฺติ ลทฺธนามํ โสกํ ตณฺหญฺจ อพฺพหี วต นีหริ วตฯ ยํ เม โสกปเรตายาติ ยสฺมา โสเกน อภิภูตาย มยฺหํ ธีตุโสกํ พฺยปานุทิ อนวเสสโต นีหริ, ตสฺมา อพฺพหี วต เม สลฺลนฺติ โยชนาฯ

สาชฺช อพฺพูฬฺหสลฺลาหนฺติ สา อหํ อชฺช สพฺพโส อุทฺธฏตณฺหาสลฺลา ตโต เอว นิจฺฉาตา ปรินิพฺพุตาฯ มุนินฺติ สพฺพญฺญุพุทฺธํ ตทุปเทสิตมคฺคผลนิพฺพานปเภทํ นววิธโลกุตฺตรธมฺมญฺจ, ตตฺถ ปติฏฺฐิตํ อฏฺฐอริยปุคฺคลสมูหสงฺขาตํ สงฺฆญฺจ, อนุตฺตเรหิ เตหิ โยชนโต สกลวฏฺฏทุกฺขวินาสนโต จ สรณํ ตาณํ เลณํ ปรายณนฺติ, อุเปมิ อุปคจฺฉามิ พุชฺฌามิ เสวามิ จาติ อตฺโถฯ

อุพฺพิริเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สุกฺกาเถรีคาถาวณฺณนา

กิํเม กตา ราชคเหติอาทิกา สุกฺกาย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พนฺธุมตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺตา อุปาสิกาหิ สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺธา ปพฺพชิตฺวา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ปฏิภานวตี อโหสิฯ สา ตตฺถ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา ปุถุชฺชนกาลกิริยเมว กตฺวา ตุสิเต นิพฺพตฺติฯ ตถา สิขิสฺส ภควโต, เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเลติ เอวํ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สาสเน สีลํ รกฺขิตฺวา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา อโหสิ, ตถา กกุสนฺธสฺส, โกณาคมนสฺส, กสฺสปสฺส จ ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิสุทฺธสีลา พหุสฺสุตา ธมฺมกถิกา อโหสิฯ

เอวํ สา ตตฺถ ตตฺถ พหุํ ปุญฺญํ อุปจินิตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺตี อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคหนคเร คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, สุกฺกาติสฺสา นามํ อโหสิฯ