ตตฺถ สุญฺญตสฺสานิมิตฺตสฺส, ลาภินีหํ ยทิจฺฉกนฺติ สุญฺญตสมาปตฺติยา จ อนิมิตฺตสมาปตฺติยา จ อหํ ยทิจฺฉกํ ลาภินี, ตตฺถ ยํ ยํ สมาปชฺชิตุํ อิจฺฉามิ ยตฺถ ยตฺถ ยทา ยทา, ตํ ตํ ตตฺถ ตตฺถ ตทา ตทา สมาปชฺชิตฺวา วิหรามีติ อตฺโถฯ ยทิปิ หิ สุญฺญตาปฺปณิหิตาทินามกสฺส ยสฺส กสฺสจิปิ มคฺคสฺส สุญฺญตาทิเภทํ ติวิธมฺปิ ผลํ สมฺภวติฯ อยํ ปน เถรี สุญฺญตานิมิตฺตสมาปตฺติโยว สมาปชฺชติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สุญฺญตสฺสานิมิตฺตสฺส, ลาภินีหํ ยทิจฺฉก’’นฺติฯ เยภุยฺยวเสน วา เอตํ วุตฺตํฯ นิทสฺสนมตฺตเมตนฺติ อปเรฯ

เย ทิพฺพา เย จ มานุสาติ เย เทวโลกปริยาปนฺนา เย จ มนุสฺสโลกปริยาปนฺนา วตฺถุกามา, เต สพฺเพปิ ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน มยา สมฺมเทว อุจฺฉินฺนา, อปริโภคารหา กตา ฯ วุตฺตญฺหิ – ‘‘อภพฺโพ, อาวุโส, ขีณาสโว ภิกฺขุ กาเม ปริภุญฺชิตุํฯ เสยฺยถาปิ ปุพฺเพ อคาริยภูโต’’ติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

อปรา อุตฺตมาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ทนฺติกาเถรีคาถาวณฺณนา

ทิวาวิหารา นิกฺขมฺมาติอาทิกา ทนฺติกาย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี พุทฺธสุญฺญกาเล จนฺทภาคาย นทิยา ตีเร กินฺนรโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ สา เอกทิวสํ กินฺนเรหิ สทฺธิํ กีฬนฺตี วิจรมานา อทฺทส อญฺญตรํ ปจฺเจกพุทฺธํ อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ทิวาวิหารํ นิสินฺนํฯ ทิสฺวาน ปสนฺนมานสา อุปสงฺกมิตฺวา สาลปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกามิฯ สา เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตี อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ โกสลรญฺโญ ปุโรหิตพฺราหฺมณสฺส เคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา เชตวนปฏิคฺคหเณ ปฏิลทฺธสทฺธา อุปาสิกา หุตฺวา ปจฺฉา มหาปชาปติโคตมิยา สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ราชคเห วสมานา เอกทิวสํ ปจฺฉาภตฺตํ คิชฺฌกูฏํ อภิรุหิตฺวา ทิวาวิหารํ นิสินฺนา หตฺถาโรหกสฺส อภิรุหนตฺถาย ปาทํ ปสาเรนฺตํ หตฺถิํ ทิสฺวา ตเทว อารมฺมณํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถรี 2.2.86-96) –

‘‘จนฺทภาคานทีตีเร , อโหสิํ กินฺนรี ตทา;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สยมฺภุํ อปราชิตํฯ

‘‘ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, เวทชาตา กตญฺชลี;

สาลมาลํ คเหตฺวาน, สยมฺภุํ อภิปูชยิํฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา กินฺนรีเทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ

‘‘ฉตฺติํสเทวราชูนํ, มเหสิตฺตมการยิํ;

มนสา ปตฺถิตํ มยฺหํ, นิพฺพตฺตติ ยถิจฺฉิตํฯ

‘‘ทสนฺนํ จกฺกวตฺตีนํ, มเหสิตฺตมการยิํ;

โอจิตตฺตาว หุตฺวาน, สํสรามิ ภเวสฺวหํฯ

‘‘กุสลํ วิชฺชเต มยฺหํ, ปพฺพชิํ อนคาริยํ;

ปูชารหา อหํ อชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเนฯ

‘‘วิสุทฺธมนสา อชฺช, อเปตมนปาปิกา;

สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, สาลมาลายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปีติโสมนสฺสชาตา อุทานวเสน –

[48]

‘‘ทิวาวิหารา นิกฺขมฺม, คิชฺฌกูฏมฺหิ ปพฺพเต;

นาคํ โอคาหมุตฺติณฺณํ, นทีตีรมฺหิ อทฺทสํฯ

[49]

‘‘ปุริโส องฺกุสมาทาย, ‘เทหิ ปาท’นฺติ ยาจติ;

นาโค ปสารยี ปาทํ, ปุริโส นาคมารุหิฯ

[50]

‘‘ทิสฺวา อทนฺตํ ทมิตํ, มนุสฺสานํ วสํ คตํ;

ตโต จิตฺตํ สมาเธสิํ, ขลุ ตาย วนํ คตา’’ติฯ – อิมา คาถา อภาสิ;

ตตฺถ นาคํ โอคาหมุตฺติณฺณนฺติ หตฺถินาคํ นทิยํ โอคาหํ กตฺวา โอคยฺห ตโต อุตฺติณฺณํฯ ‘‘โอคยฺห มุตฺติณฺณ’’นฺติ วา ปาโฐฯ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ นทีตีรมฺหิ อทฺทสนฺติ จนฺทภาคาย นทิยา ตีเร อปสฺสิํฯ

กิํ กโรนฺตนฺติ เจตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปุริโส’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘เทหิ ปาท’นฺติ ยาจตีติ ‘‘ปาทํ เทหิ’’อิติ ปิฏฺฐิอาโรหนตฺถํ ปาทํ ปสาเรตุํ สญฺญํ เทติ, ยถาปริจิตญฺหิ สญฺญํ เทนฺโต อิธ ยาจตีติ วุตฺโตฯ

ทิสฺวา อทนฺตํ ทมิตนฺติ ปกติยา ปุพฺเพ อทนฺตํ อิทานิ หตฺถาจริเยน หตฺถิสิกฺขาย ทมิตทมถํ อุปคมิตํฯ กีทิสํ ทมิตํ? มนุสฺสานํ วสํ คตํ ยํ ยํ มนุสฺสา อาณาเปนฺติ, ตํ ตํ ทิสฺวาติ โยชนาฯ ตโต จิตฺตํ สมาเธสิํ, ขลุ ตาย วนํ คตาติ ขลูติ อวธารณตฺเถ นิปาโตฯ ตโต หตฺถิทสฺสนโต ปจฺฉา, ตาย หตฺถิโน กิริยาย เหตุภูตาย, วนํ อรญฺญํ คตา จิตฺตํ สมาเธสิํเยวฯ กถํ? ‘‘อยมฺปิ นาม ติรจฺฉานคโต หตฺถี หตฺถิทมกสฺส วเสน ทมถํ คโต, กสฺมา มนุสฺสภูตาย จิตฺตํ ปุริสทมกสฺส สตฺถุ วเสน ทมถํ น คมิสฺสตี’’ติ สํเวคชาตา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อคฺคมคฺคสมาธินา มม จิตฺตํ สมาเธสิํ อจฺจนฺตสมาธาเนน สพฺพโส กิเลเส เขเปสินฺติ อตฺโถฯ

ทนฺติกาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อุพฺพิริเถรีคาถาวณฺณนา

อมฺม, ชีวาติอาทิกา อุพฺพิริยา เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺตา เอกทิวสํ มาตาปิตูสุ มงฺคลํ อนุภวิตุํ เคหนฺตรคเตสุ อทุติยา สยํ เคเห โอหีนา อุปกฏฺฐาย เวลาย ภควโต สาวกํ เอกํ ขีณาสวตฺเถรํ เคหทฺวารสมีเปน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ภิกฺขํ ทาตุกามา, ‘‘ภนฺเต, อิธ ปวิสถา’’ติ วตฺวา เถเร เคหํ ปวิฏฺเฐ ปญฺจปติฏฺฐิเตน เถรํ วนฺทิตฺวา โคนกาทีหิ อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิฯ นิสีทิ เถโร ปญฺญตฺเต อาสเนฯ สา ปตฺตํ คเหตฺวา ปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา เถรสฺส หตฺเถ ฐเปสิฯ เถโร อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ สา เตน ปุญฺญกมฺเมน ตาวติํเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ อุฬารทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา ตโต จุตา สุคตีสุเยว สํสรนฺตี อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุพฺพิรีติ ลทฺธนามา อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา อโหสิฯ สา วยปฺปตฺตกาเล โกสลรญฺญา อตฺตโน เคหํ นีตา, กติปยสํวจฺฉราติกฺกเมน เอกํ ธีตรํ ลภิฯ ตสฺสา ชีวนฺตีติ นามํ อกํสุ ฯ ราชา ตสฺสา ธีตรํ ทิสฺวา ตุฏฺฐมานโส อุพฺพิริยา อภิเสกํ อทาสิฯ ธีตา ปนสฺสา อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล กาลมกาสิฯ มาตา ยตฺถ ตสฺสา สรีรนิกฺเขโป กโต, ตํ สุสานํ คนฺตฺวา ทิวเส ทิวเส ปริเทวติฯ เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา โถกํ นิสีทิตฺวา คตา อจิรวตีนทิยา ตีเร ฐตฺวา ธีตรํ อารพฺภ ปริเทวติฯ ตํ ทิสฺวา สตฺถา คนฺธกุฏิยํ ยถานิสินฺโนว อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กสฺมา วิปฺปลปสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มม ธีตรํ อารพฺภ วิปฺปลปามิ, ภควา’’ติฯ ‘‘อิมสฺมิํ สุสาเน ฌาปิตา ตว ธีตโร จตุราสีติสหสฺสมตฺตา, ตาสํ กตร สนฺธาย วิปฺปลปสี’’ติฯ ตาสํ ตํ ตํ อาฬาหนฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา –

[51]

‘‘อมฺม ชีวาติ วนมฺหิ กนฺทสิ, อตฺตานํ อธิคจฺฉ อุพฺพิริ;

จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, สพฺพา ชีวสนามิกา;

เอตมฺหาฬาหเน ทฑฺฒา, ตาสํ กมนุโสจสี’’ติฯ – สอุปฑฺฒคาถมาห;

ตตฺถ, อมฺม, ชีวาติ มาตุปจารนาเมน ธีตุยา อาลปนํ, อิทญฺจสฺสา วิปฺปลปนาการทสฺสนํฯ วนมฺหิ กนฺทสีติ วนมชฺเฌ ปริเทวสิฯ อตฺตานํ อธิคจฺฉ อุพฺพิรีติ อุพฺพิริ ตว อตฺตานเมว ตาว พุชฺฌสฺสุ ยาถาวโต ชานาหิฯ จุลฺลาสีติสหสฺสานีติ จตุราสีติสหสฺสานิฯ สพฺพา ชีวสนามิกาติ ตา สพฺพาปิ ชีวนฺติ, ยา สมานนามิกาฯ เอตมฺหาฬาหเน ทฑฺฒาติ เอตมฺหิ สุสาเน ฌาปิตาฯ