3. สุมงฺคลมาตุเถรีคาถาวณฺณนา

สุมุตฺติกาติอาทิกา สุมงฺคลมาตาย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺตา อญฺญตรสฺส นฬการสฺส ทินฺนา ปฐมคพฺเภเยว ปจฺฉิมภวิกํ ปุตฺตํ ลภิฯ ตสฺส สุมงฺคโลติ นามํ อโหสิฯ ตโต ปฏฺฐาย สา สุมงฺคลมาตาติ ปญฺญายิตฺถฯ ยสฺมา ปนสฺสา นามโคตฺตํ น ปากฏํ, ตสฺมา ‘‘อญฺญตรา เถรี ภิกฺขุนี อปญฺญาตา’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ โสปิสฺสา ปุตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺโต ปพฺพชิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา สุมงฺคลตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิฯ ตสฺส มาตา ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี เอกทิวสํ คิหิกาเล อตฺตนา ลทฺธทุกฺขํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สํเวคชาตา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา อุทาเนนฺตี –

[23]

‘‘สุมุตฺติกา สุมุตฺติกา, สาธุมุตฺติกามฺหิ มุสลสฺส;

อหิริโก เม ฉตฺตกํ วาปิ, อุกฺขลิกา เม เทฑฺฑุภํ วาติฯ

[24]

‘‘ราคญฺจ อหํ โทสญฺจ, จิจฺจิฏิ จิจฺจิฏีติ วิหนามิ;

สา รุกฺขมูลมุปคมฺม, ‘อโห สุข’นฺติ สุขโต ฌายามี’’ติฯ –

อิมา ทฺเว คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ สุมุตฺติกาติ สุมุตฺตาฯ ก-กาโร ปทปูรณมตฺตํ, สุฏฺฐุ มุตฺตา วตาติ อตฺโถฯ สา สาสเน อตฺตนา ปฏิลทฺธสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ปสาทวเสน, ตสฺสา วา ปสํสาวเสน อามนฺเตตฺวา วุตฺตํ ‘‘สุมุตฺติกา สุมุตฺติกา’’ติฯ ยํ ปน คิหิกาเล วิเสสโต ชิคุจฺฉติ, ตโต วิมุตฺติํ ทสฺเสนฺตี ‘‘สาธุมุตฺติกามฺหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สาธุมุตฺติกามฺหีติ สมฺมเทว มุตฺตา วต อมฺหิฯ มุสลสฺสาติ มุสลโตฯ อยํ กิร ทลิทฺทภาเวน คิหิกาเล สยเมว มุสลกมฺมํ กโรติ, ตสฺมา เอวมาหฯ อหิริโก เมติ มม สามิโก อหิริโก นิลฺลชฺโช, โส มม น รุจฺจตีติ วจนเสโสฯ ปกติยาว กาเมสุ วิรตฺตจิตฺตตาย กามาธิมุตฺตานํ ปวตฺติํ ชิคุจฺฉนฺตี วทติฯ ฉตฺตกํ วาปีติ ชีวิตเหตุเกน กรียมานํ ฉตฺตกมฺปิ เม น รุจฺจตีติ อตฺโถฯ

วา-สทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน เปฬาจงฺโกฏกาทิํ สงฺคณฺหาติฯ เวฬุทณฺฑาทีนิ คเหตฺวา ทิวเส ทิวเส ฉตฺตาทีนํ กรณวเสน ทุกฺขชีวิตํ ชิคุจฺฉนฺตี วทติฯ ‘‘อหิตโก เม วาโต วาตี’’ติ เกจิ วตฺวา อหิตโก ชราวโห คิหิกาเล มม สรีเร วาโต วายตีติ อตฺถํ วทนฺติฯ อปเร ปน ‘‘อหิตโก ปเรสํ ทุคฺคนฺธตโร จ มม สรีรโต วาโต วายตี’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ อุกฺขลิกา เม เทฑฺฑุภํ วาตีติ เม มม ภตฺตปจนภาชนํ จิรปาริวาสิกภาเวน อปริสุทฺธตาย อุทกสปฺปคนฺธํ วายติ, ตโต อหํ สาธุมุตฺติกามฺหีติ โยชนาฯ

ราคญฺจ อหํ โทสญฺจ, จิจฺจิฏิ จิจฺจิฏีติ วิหนามีติ อหํ กิเลสเชฏฺฐกํ ราคญฺจ โทสญฺจ จิจฺจิฏิ จิจฺจิฏีติ อิมินา สทฺเทน สทฺธิํ วิหนามิ วินาเสมิ, ปชหามีติ อตฺโถฯ สา กิร อตฺตโน สามิกํ ชิคุจฺฉนฺตี เตน ทิวเส ทิวเส ผาลิยมานานํ สุกฺขานํ เวฬุทณฺฑาทีนํ สทฺทํ ครหนฺตี ตสฺส ปหานํ ราคโทสปหาเนน สมํ กตฺวา อโวจฯ สา รุกฺขมูลมุปคมฺมาติ สา อหํ สุมงฺคลมาตา วิวิตฺตํ รุกฺขมูลํ อุปสงฺกมิตฺวาฯ สุขโต ฌายามีติ สุขนฺติ ฌายามิ, กาเลน กาลํ สมาปชฺชนฺตี ผลสุขํ นิพฺพานสุขญฺจ ปฏิสํเวทิยมานา ผลชฺฌาเนน ฌายามีติ อตฺโถฯ อโห สุขนฺติ อิทํ ปนสฺสา สมาปตฺติโต ปจฺฉา ปวตฺตมนสิการวเสน วุตฺตํ, ปุพฺพาโภควเสนาติปิ ยุชฺชเตวฯ

สุมงฺคลมาตุเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อฑฺฒกาสิเถรีคาถาวณฺณนา

ยาว กาสิชนปโทติอาทิกา อฑฺฒกาสิยา เถริยา คาถาฯ อยํ กิร กสฺสปสฺส ทสพลสฺส กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา ภิกฺขุนีนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺธา ปพฺพชิตฺวา ภิกฺขุนิสีเล ฐิตํ อญฺญตรํ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตํ ขีณาสวตฺเถริํ คณิกาวาเทน อกฺโกสิตฺวา, ตโต จุตา นิรเย ปจฺจิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กาสิกรฏฺเฐ อุฬารวิภเว เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิปฺปตฺตา ปุพฺเพ กตสฺส วจีทุจฺจริตสฺส นิสฺสนฺเทน ฐานโต ปริภฏฺฐา คณิกา อโหสิฯ นาเมน อฑฺฒกาสี นามฯ ตสฺสา ปพฺพชฺชา จ ทูเตน อุปสมฺปทา จ ขนฺธเก อาคตาเยวฯ วุตฺตญฺเหตํ –

เตน โข ปน สมเยน อฑฺฒกาสี คณิกา ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชิตา โหติฯ สา จ สาวตฺถิํ คนฺตุกามา โหติ ‘‘ภควโต สนฺติเก อุปสมฺปชฺชิสฺสามี’’ติฯ อสฺโสสุํ โข ธุตฺตา – ‘‘อฑฺฒกาสี กิร คณิกา สาวตฺถิํ คนฺตุกามา’’ติฯ เต มคฺเค ปริยุฏฺฐิํสุฯ อสฺโสสิ โข อฑฺฒกาสี คณิกา ‘‘ธุตฺตา กิร มคฺเค ปริยุฏฺฐิตา’’ติฯ ภควโต สนฺติเก ทูตํ ปาเหสิ – ‘‘อหญฺหิ อุปสมฺปชฺชิตุกามา, กถํ นุ โข มยา ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ? อถ โข ภควา เอตสฺมิํ นิทาเน เอตสฺมิํ ปกรเณ ธมฺมิํ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทูเตนปิ อุปสมฺปาเทตุ’’นฺติ (จูฬว. 430)ฯ

เอวํ ลทฺธูปสมฺปทา ปน วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี น จิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถรี 2.4.168-183) –

‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;

กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโรฯ

‘‘ตทาหํ ปพฺพชิตฺวาน, ตสฺส พุทฺธสฺส สาสเน;

สํวุตา ปาติโมกฺขมฺหิ, อินฺทฺริเยสุ จ ปญฺจสุฯ

‘‘มตฺตญฺญุนี จ อสเน, ยุตฺตา ชาคริเยปิ จ;

วสนฺตี ยุตฺตโยคาหํ, ภิกฺขุนิํ วิคตาสวํฯ

‘‘อกฺโกสิํ ทุฏฺฐจิตฺตาหํ, คณิเกติ ภณิํ ตทา;

เตน ปาเปน กมฺเมน, นิรยมฺหิ อปจฺจิสํฯ

‘‘เตน กมฺมาวเสเสน, อชายิํ คณิกากุเล;

พหุโสว ปราธีนา, ปจฺฉิมาย จ ชาติยํฯ

‘‘กาสีสุ เสฏฺฐิกุลชา, พฺรหฺมจารีพเลนหํ;

อจฺฉรา วิย เทเวสุ, อโหสิํ รูปสมฺปทาฯ

‘‘ทิสฺวาน ทสฺสนียํ มํ, คิริพฺพชปุรุตฺตเม;

คณิกตฺเต นิเวเสสุํ, อกฺโกสนพเลน เมฯ