15. จตฺตาลีสนิปาโต

1. อิสิทาสีเถรีคาถาวณฺณนา

จตฺตาลีสนิปาเต นครมฺหิ กุสุมนาเมติอาทิกา อิสิทาสิยา เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุริสตฺตภาเว ฐตฺวา วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี จริมภวโต สตฺตเม ภเว อกลฺยาณสนฺนิสฺสเยน ปรทาริกกมฺมํ กตฺวา, กายสฺส เภทา นิรเย นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ พหูนิ วสฺสสตานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา, ตโต จุตา ตีสุ ชาตีสุ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุตา ทาสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นปุํสโก หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตโต ปน จุตา เอกสฺส ทลิทฺทสฺส สากฏิกสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตํ วยปฺปตฺตํ คิริทาโส นาม อญฺญตรสฺส สตฺถวาหสฺส ปุตฺโต อตฺตโน ภริยํ กตฺวา เคหํ อาเนสิฯ ตสฺส จ ภริยา อตฺถิ สีลวตี กลฺยาณธมฺมาฯ ตสฺสํ อิสฺสาปกตา สามิโน ตสฺสา วิทฺเทสนกมฺมํ อกาสิฯ สา ตตฺถ ยาวชีวํ ฐตฺวา กายสฺส เภทา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อุชฺเชนิยํ กุลปเทสสีลาจาราทิคุเณหิ อภิสมฺมตสฺส วิภวสมฺปนฺนสฺส เสฏฺฐิสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อิสิทาสีติสฺสา นามํ อโหสิฯ

ตํ วยปฺปตฺตกาเล มาตาปิตโร กุลรูปวยวิภวาทิสทิสสฺส อญฺญตรสฺส เสฏฺฐิปุตฺตสฺส อทํสุฯ สา ตสฺส เคเห ปติเทวตา หุตฺวา มาสมตฺตํ วสิฯ อถสฺสา กมฺมพเลน สามิโก วิรตฺตรูโป หุตฺวา ตํ ฆรโต นีหริฯ ตํ สพฺพํ ปาฬิโต เอว วิญฺญายติฯ เตสํ เตสํ ปน สามิกานํ อรุจฺจเนยฺยตาย สํเวคชาตา ปิตรํ อนุชานาเปตฺวา, ชินทตฺตาย เถริยา สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี นจิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา, ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน จ วีตินาเมนฺตี เอกทิวสํ ปาฏลิปุตฺตนคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา มหาคงฺคายํ วาลุกปุลิเน นิสีทิตฺวา โพธิตฺเถริยา นาม อตฺตโน สหายตฺเถริยา ปุพฺพปฏิปตฺติํ ปุจฺฉิตา ตมตฺถํ คาถาพนฺธวเสน วิสฺสชฺเชสิ ‘‘อุชฺเชนิยา ปุรวเร’’ติอาทินาฯ เตสํ ปน ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ –

[402]

‘‘นครมฺหิ กุสุมนาเม, ปาฏลิปุตฺตมฺหิ ปถวิยา มณฺเฑ;

สกฺยกุลกุลีนาโย, ทฺเว ภิกฺขุนิโย หิ คุณวติโยฯ

[403]

‘‘อิสิทาสี ตตฺถ เอกา, ทุติยา โพธีติ สีลสมฺปนฺนา จ;

ฌานชฺฌายนรตาโย, พหุสฺสุตาโย ธุตกิเลสาโยฯ

[404]

‘‘ตา ปิณฺฑาย จริตฺวา, ภตฺตตฺถํ กริย โธตปตฺตาโย;

รหิตมฺหิ สุขนิสินฺนา, อิมา คิรา อพฺภุทีเรสุ’’นฺติฯ –

อิมา ติสฺโส คาถา สงฺคีติกาเรหิ ฐปิตาฯ

[405]

‘‘ปาสาทิกาสิ อยฺเย, อิสิทาสิ วโยปิ เต อปริหีโน;

กิํ ทิสฺวาน พฺยาลิกํ, อถาสิ เนกฺขมฺมมนุยุตฺตาฯ

[406]

‘‘เอวมนุยุญฺชิยมานา สา, รหิเต ธมฺมเทสนากุสลา;

อิสิทาสี วจนมพฺรวิ, สุณ โพธิ ยถามฺหิ ปพฺพชิตาฯ

อิโต ปรํ วิสฺสชฺชนคาถาฯ

[407]

‘‘อุชฺเชนิยา ปุรวเร, มยฺหํ ปิตา สีลสํวุโต เสฏฺฐิ;

ตสฺสมฺหิ เอกธีตา, ปิยา มนาปา จ ทยิตา จฯ

[408]

‘‘อถ เม สาเกตโต วรกา, อาคจฺฉุมุตฺตมกุลีนา;

เสฏฺฐี ปหูตรตโน, ตสฺส มมํ สุณุมทาสิ ตาโตฯ

[409]

‘‘สสฺสุยา สสุรสฺส จ, สายํ ปาตํ ปณามมุปคมฺม;

สิรสา กโรมิ ปาเท, วนฺทามิ ยถามฺหิ อนุสิฏฺฐาฯ

[410]

‘‘ยา มยฺหํ สามิกสฺส, ภคินิโย ภาตุโน ปริชโน วา;

ตเมกวรกมฺปิ ทิสฺวา, อุพฺพิคฺคา อาสนํ เทมิฯ

[411]

‘‘อนฺเนน จ ปาเนน จ, ขชฺเชน จ ยญฺจ ตตฺถ สนฺนิหิตํ;

ฉาเทมิ อุปนยามิ จ, เทมิ จ ยํ ยสฺส ปติรูปํฯ

[412]

‘‘กาเลน อุปฏฺฐหิตฺวา, ฆรํ สมุปคมามิ อุมฺมาเร;

โธวนฺตี หตฺถฺปาเท, ปญฺชลิกา สามิกมุเปมิฯ

[413]

‘‘โกจฺฉํ ปสาทํ อญฺชนิญฺจ, อาทาสกญฺจ คณฺหิตฺวา;

ปริกมฺมการิกา วิย, สยเมว ปติํ วิภูเสมิฯ

[414]

‘‘สยเมว โอทนํ สาธยามิ, สยเมว ภาชนํ โธวนฺตี;

มาตาว เอกปุตฺตกํ, ตถา ภตฺตารํ ปริจรามิฯ

[415]

‘‘เอวํ มํ ภตฺติกตํ, อนุรตฺตํ การิกํ นิหตมานํ;

อุฏฺฐายิกํ อนลสํ, สีลวติํ ทุสฺสเต ภตฺตาฯ

[416]

‘‘โส มาตรญฺจ ปิตรญฺจ, ภณติ อาปุจฺฉหํ คมิสฺสามิ;

อิสิทาสิยา น สห วจฺฉํ, เอกาคาเรหํ สห วตฺถุํฯ

[417]

‘‘มา เอวํ ปุตฺต อวจ, อิสิทาสี ปณฺฑิตา ปริพฺยตฺตา;

อุฏฺฐายิกา อนลสา, กิํ ตุยฺหํ น โรจเต ปุตฺตฯ

[418]

‘‘น จ เม หิํสติ กิญฺจิ, น จหํ อิสิทาสิยา สห วจฺฉํ;

เทสฺสาว เม อลํ เม, อปุจฺฉาหํ คมิสฺสามิฯ

[419]

‘‘ตสฺส วจนํ สุณิตฺวา, สสฺสุ สสุโร จ มํ อปุจฺฉิํสุ;

กิสฺส ตยา อปรทฺธํ, ภณ วิสฺสฏฺฐา ยถาภูตํฯ

[420]

‘‘นปิหํ อปรชฺฌํ กิญฺจิ, นปิ หิํเสมิ น ภณามิ ทุพฺพจนํ;

กิํ สกฺกา กาตุยฺเย, ยํ มํ วิทฺเทสฺสเต ภตฺตาฯ

[421]

‘‘เต มํ ปิตุฆรํ ปฏินยิํสุ, วิมนา ทุเขน อธิภูตา;

ปุตฺตมนุรกฺขมานา, ชิตามฺหเส รูปินิํ ลกฺขิํฯ

[422]

‘‘อถ มํ อทาสิ ตาโต, อฑฺฒสฺส ฆรมฺหิ ทุติยกุลิกสฺส;

ตโต อุปฑฺฒสุงฺเกน, เยน มํ วินฺทถ เสฏฺฐิฯ

[423]

‘‘ตสฺสปิ ฆรมฺหิ มาสํ, อวสิํ อถ โสปิ มํ ปฏิจฺฉรยิ;

ทาสีว อุปฏฺฐหนฺติํ, อทูสิกํ สีลสมฺปนฺนํฯ

[424]

‘‘ภิกฺขาย จ วิจรนฺตํ, ทมกํ ทนฺตํ เม ปิตา ภณติ;

โหหิสิ เม ชามาตา, นิกฺขิป โปฏฺฐิญฺจ ฆฏิกญฺจฯ

[425]

‘‘โสปิ วสิตฺวา ปกฺขํ, อถ ตาตํ ภณติ ‘เทหิ เม โปฏฺฐิํ;

ฆฏิกญฺจ มลฺลกญฺจ, ปุนปิ ภิกฺขํ จริสฺสามิ’ฯ

[426]

‘‘อถ นํ ภณตี ตาโต, อมฺมา สพฺโพ จ เม ญาติคณวคฺโค;

กิํ เต น กีรติ อิธ, ภณ ขิปฺปํ ตํ เต กริหิติฯ

[427]

‘‘เอวํ ภณิโต ภณติ, ยทิ เม อตฺตา สกฺโกติ อลํ มยฺหํ;

อิสิทาสิยา น สห วจฺฉํ, เอกฆเรหํ สห วตฺถุํฯ

[428]

‘‘วิสฺสชฺชิโต คโต โส, อหมฺปิ เอกากินี วิจินฺเตมิ;

อาปุจฺฉิตูน คจฺฉํ, มริตุเย วา ปพฺพชิสฺสํ วาฯ

[429]

‘‘อถ อยฺยา ชินทตฺตา, อาคจฺฉี โคจราย จรมานา;

ตาต กุลํ วินยธรี, พหุสฺสุตา สีลสมฺปนฺนาฯ

[430]

‘‘ตํ ทิสฺวาน อมฺหากํ, อุฏฺฐายาสนํ ตสฺสา ปญฺญาปยิํ;

นิสินฺนาย จ ปาเท, วนฺทิตฺวา โภชนมทาสิํฯ

[431]

‘‘อนฺเนน จ ปาเนน จ, ขชฺเชน จ ยญฺจ ตตฺถ สนฺนิหิตํ;

สนฺตปฺปยิตฺวา อวจํ, อยฺเย อิจฺฉามิ ปพฺพชิตุํฯ

[432]

‘‘อถ มํ ภณตี ตาโต, อิเธว ปุตฺตก จราหิ ตฺวํ ธมฺมํ;

อนฺเนน จ ปาเนน จ, ตปฺปย สมเณ ทฺวิชาตี จฯ

[433]

‘‘อถหํ ภณามิ ตาตํ, โรทนฺตี อญฺชลิํ ปณาเมตฺวา;

ปาปญฺหิ มยา ปกตํ, กมฺมํ ตํ นิชฺชเรสฺสามิฯ

[434]

‘‘อถ มํ ภณตี ตาโต, ปาปุณ โพธิญฺจ อคฺคธมฺมญฺจ;

นิพฺพานญฺจ ลภสฺสุ, ยํ สจฺฉิกรี ทฺวิปทเสฏฺโฐฯ

[435]

‘‘มาตาปิตู อภิวาท, ยิตฺวา สพฺพญฺจ ญาติคณวคฺคํ;

สตฺตาหํ ปพฺพชิตา, ติสฺโส วิชฺชา อผสฺสยิํฯ

[436]

‘‘ชานามิ อตฺตโน สตฺต, ชาติโย ยสฺสยํ ผลวิปาโก;

ตํ ตว อาจิกฺขิสฺสํ, ตํ เอกมนา นิสาเมหิฯ

[437]

‘‘นครมฺหิ เอรกจฺเฉ, สุวณฺณกาโร อหํ ปหูตธโน;

โยพฺพนมเทน มตฺโต, โส ปรทารํ อเสวิหํฯ

[438]

‘‘โสหํ ตโต จวิตฺวา, นิรยมฺหิ อปจฺจิสํ จิรํ;

ปกฺโก ตโต จ อุฏฺฐหิตฺวา, มกฺกฏิยา กุจฺฉิโมกฺกมิํฯ

[439]

‘‘สตฺตาหชาตกํ มํ, มหากปิ ยูถโป นิลฺลจฺเฉสิ;

ตสฺเสตํ กมฺมผลํ, ยถาปิ คนฺตฺวาน ปรทารํฯ

[440]

‘‘โสหํ ตโต จวิตฺวา, กาลํ กริตฺวา สินฺธวารญฺเญ;

กาณาย จ ขญฺชาย จ, เอฬกิยา กุจฺฉิโมกฺกมิํฯ

[441]

‘‘ทฺวาทส วสฺสานิ อหํ, นิลฺลจฺฉิโต ทารเก ปริวหิตฺวา;

กิมินาวฏฺโฏ อกลฺโล, ยถาปิ คนฺตฺวาน ปรทารํฯ

[442]

‘‘โสหํ ตโต จวิตฺวา, โควาณิชกสฺส คาวิยา ชาโต;

วจฺโฉ ลาขาตมฺโพ, นิลฺลจฺฉิโต ทฺวาทเส มาเสฯ

[443]

‘‘โวฒูน นงฺคลมหํ, สกฏญฺจ ธารยามิ;

อนฺโธวฏฺโฏ อกลฺโล, ยถาปิ คนฺตฺวาน ปรทารํฯ

[444]

‘‘โสหํ ตโต จวิตฺวา, วีถิยา ทาสิยา ฆเร ชาโต;

เนว มหิลา น ปุริโส, ยถาปิ คนฺตฺวาน ปรทารํฯ

[445]

‘‘ติํสติวสฺสมฺหิ มโต, สากฏิกกุลมฺหิ ทาริกา ชาตา;

กปณมฺหิ อปฺปโภเค, ธนิกปุริสปาตพหุลมฺหิฯ

[446]

‘‘ตํ มํ ตโต สตฺถวาโห, อุสฺสนฺนาย วิปุลาย วฑฺฒิยา;

โอกฑฺฒติ วิลปนฺติํ, อจฺฉินฺทิตฺวา กุลฆรสฺมาฯ

[447]

‘‘อถ โสฬสเม วสฺเส, ทิสฺวา มํ ปตฺตโยพฺพนํ กญฺญํ;

โอรุนฺธตสฺส ปุตฺโต, คิริทาโส นาม นาเมนฯ

[448]

‘‘ตสฺสปิ อญฺญา ภริยา, สีลวตี คุณวตี ยสวตี จ;

อนุรตฺตา ภตฺตารํ, ตสฺสาหํ วิทฺเทสนมกาสิํฯ

[449]

‘‘ตสฺเสตํ กมฺมผลํ, ยํ มํ อปกีริตูน คจฺฉนฺติ;

ทาสีว อุปฏฺฐหนฺติํ, ตสฺสปิ อนฺโต กโต มยา’’ติฯ

ตตฺถ นครมฺหิ กุสุมนาเมติ ‘‘กุสุมปุร’’นฺติ เอวํ กุสุมสทฺเทน คหิตนามเก นคเร, อิทานิ ตํ นครํ ปาฏลิปุตฺตมฺหีติ สรูปโต ทสฺเสติฯ ปถวิยา มณฺเฑติ สกลาย ปถวิยา มณฺฑภูเตฯ สกฺยกุลกุลีนาโยติ สกฺยกุเล กุลธีตโร, สกฺยปุตฺตสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตตาย เอวํ วุตฺตํฯ

ตตฺถาติ ตาสุ ทฺวีสุ ภิกฺขุนีสุฯ โพธีติ เอวํนามิกา เถรีฯ ฌานชฺฌายนรตาโยติ โลกิยโลกุตฺตรสฺส ฌานสฺส ฌายเน อภิรตาฯ พหุสฺสุตาโยติ ปริยตฺติพาหุสจฺเจน พหุสฺสุตาฯ ธุตกิเลสาโยติ อคฺคมคฺเคน สพฺพโส สมุคฺฆาติตกิเลสาฯ

ภตฺตตฺถํ กริยาติ ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวาฯ รหิตมฺหีติ ชนรหิตมฺหิ วิวิตฺตฏฺฐาเนฯ สุขนิสินฺนาติ ปพฺพชฺชาสุเขน วิเวกสุเขน จ สุขนิสินฺนาฯ อิมา คิราติ อิทานิ วุจฺจมานา สุขา ลาปนาฯ อพฺภุทีเรสุนฺติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวเสน กถยิํสุฯ

‘‘ปาสาทิกาสี’’ติ คาถา โพธิตฺเถริยา ปุจฺฉาวเสน วุตฺตาฯ ‘‘เอวมนุยุญฺชิยมานา’’ติ คาถา สงฺคีติกาเรเหว วุตฺตาฯ ‘‘อุชฺเชนิยา’’ติอาทิกา หิ สพฺพาปิ อิสิทาสิยาว วุตฺตาฯ ตตฺถ ปาสาทิกาสีติ รูปสมฺปตฺติยา ปสฺสนฺตานํ ปสาทาวหา อสิฯ วโยปิ เต อปริหีโนติ ตุยฺหํ วโยปิ น ปริหีโน, ปฐมวเย ฐิตาสีติ อตฺโถฯ กิํ ทิสฺวาน พฺยาลิกนฺติ กีทิสํ พฺยาลิกํ โทสํ ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวาฯ อถาสิ เนกฺขมฺมมนุยุตฺตาติ อถาติ นิปาตมตฺตํ, เนกฺขมฺมํ ปพฺพชฺชํ อนุยุตฺตา อสิฯ

อนุยุญฺชิยมานาติ ปุจฺฉิยมานา, สา อิสิทาสีติ โยชนาฯ รหิเตติ สุญฺญฏฺฐาเนฯ สุณ โพธิ ยถามฺหิ ปพฺพชิตาติ โพธิตฺเถริ อหํ ยถา ปพฺพชิตา อมฺหิ, ตํ ตํ ปุราณํ สุณ สุณาหิฯ

อุชฺเชนิยา ปุรวเรติ อุชฺเชนีนามเก อวนฺติรฏฺเฐ อุตฺตมนคเรฯ ปิยาติ เอกธีตุภาเวน ปิยายิตพฺพาฯ มนาปาติ สีลาจารคุเณน มนวฑฺฒนกาฯ ทยิตาติ อนุกมฺปิตพฺพาฯ

อถาติ ปจฺฉา มม วยปฺปตฺตกาเลฯ เม สาเกตโต วรกาติ สาเกตนครโต มม วรกา มํ วาเรนฺตา อาคจฺฉุํฯ อุตฺตมกุลีนาติ ตสฺมิํ นคเร อคฺคกุลิกา, เยน เต เปสิตา, โส เสฏฺฐิ ปหูตรตโนฯ ตสฺส มมํ สุณฺหมทาสิ ตาโตติ ตสฺส สาเกตเสฏฺฐิโน สุณิสํ ปุตฺตสฺส ภริยํ กตฺวา มยฺหํ ปิตา มํ อทาสิฯ

สายํ ปาตนฺติ สายนฺเห ปุพฺพณฺเห จฯ ปณามมุปคมฺม สิรสา กโรมีติ สสฺสุยา สสุรสฺส จ สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา สิรสา ปณามํ กโรมิ, เตสํ ปาเท วนฺทามิฯ ยถามฺหิ อนุสิฏฺฐาติ เตหิ ยถา อนุสิฏฺฐา อมฺหิ, ตถา กโรมิ, เตสํ อนุสิฏฺฐิํ น อติกฺกมามิฯ

ตเมกวรกมฺปีติ เอกวลฺลภมฺปิฯ อุพฺพิคฺคาติ ตสนฺตาฯ อาสนํ เทมีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ยํ อนุจฺฉวิกํ, ตํ ตสฺส เทมิฯ

ตตฺถาติ ปริเวสนฏฺฐาเนฯ สนฺนิหิตนฺติ สชฺชิตํ หุตฺวา วิชฺชมานํฯ ฉาเทมีติ อุปจฺฉาเทมิ, อุปจฺฉาเทตฺวา อุปนยามิ จ, อุปเนตฺวา เทมิ, เทนฺตีปิ ยํ ยสฺส ปติรูปํ, ตเทว เทมีติ อตฺโถฯ

อุมฺมาเรติ ทฺวาเรฯ โธวนฺตี หตฺถปาเทติ หตฺถปาเท โธวินี อาสิํ, โธวิตฺวา ฆรํ สมุปคมามีติ โยชนาฯ

โกจฺฉนฺติ มสฺสูนํ เกสานญฺจ อุลฺลิขนโกจฺฉํฯ ปสาทนฺติ คนฺธจุณฺณาทิมุขวิเลปนํฯ ‘‘ปสาธน’’นฺติปิ ปาโฐ, ปสาธนภณฺฑํฯ อญฺชนินฺติ อญฺชนนาฬิํฯ ปริกมฺมการิกา วิยาติ อคฺคกุลิกา วิภวสมฺปนฺนาปิ ปติปริจาริกา เจฏิกา วิยฯ

สาธยามีติ ปจามิฯ ภาชนนฺติ โลหภาชนญฺจฯ โธวนฺตี ปริจรามีติ โยชนาฯ

ภตฺติกตนฺติ กตสามิภติกํฯ อนุรตฺตนฺติ อนุรตฺตวนฺติํฯ การิกนฺติ ตสฺส ตสฺเสว อิติ กตฺตพฺพสฺส การิกํฯ นิหตมานนฺติ อปนีตมานํฯ อุฏฺฐายิกนฺติ อุฏฺฐานวีริยสมฺปนฺนํฯ อนลสนฺติ ตโต เอว อกุสีตํฯ สีลวตินฺติ สีลาจารสมฺปนฺนํฯ ทุสฺสเตติ ทุสฺสติ, กุชฺฌิตฺวา ภณติฯ

ภณติ อาปุจฺฉหํ คมิสฺสามีติ ‘‘อหํ ตุมฺเห อาปุจฺฉิตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ คมิสฺสามี’’ติ โส มม สามิโก อตฺตโน มาตรญฺจ ปิตรญฺจ ภณติฯ กิํ ภณตีติ เจ อาห – ‘‘อิสิทาสิยา น สห วจฺฉํ, เอกาคาเรหํ สห วตฺถุ’’นฺติฯ ตตฺถ วจฺฉนฺติ วสิสฺสํฯ

เทสฺสาติ อปฺปิยาฯ อลํ เมติ ปโยชนํ เม ตาย อิตฺถีติ อตฺโถ ฯ อปุจฺฉาหํ คมิสฺสามีติ ยทิ เม ตุมฺเห ตาย สทฺธิํ สํวาสํ อิจฺฉถ, อหํ ตุมฺเห อปุจฺฉิตฺวา วิเทสํ ปกฺกมิสฺสามิฯ

ตสฺสาติ มม ภตฺตุโนฯ กิสฺสาติ กิํ อสฺส ตว สามิกสฺสฯ ตยา อปรทฺธํ พฺยาลิกํ กตํฯ

นปิหํ อปรชฺฌนฺติ นปิ อหํ ตสฺส กิญฺจิ อปรชฺฌิํฯ อยเมว วา ปาโฐฯ นปิ หิํเสมีติ นปิ พาเธมิฯ ทุพฺพจนนฺติ ทุรุตฺตวจนํฯ กิํ สกฺกา กาตุยฺเยติ กิํ มยา กาตุํ อยฺเย สกฺกาฯ ยํ มํ วิทฺเทสฺสเต ภตฺตาติ ยสฺมา อการเณเนว ภตฺตา มยฺหํ วิทฺเทสฺสเต วิทฺเทสฺสํ จิตฺตปฺปโกปํ กโรติฯ

วิมนาติ โทมนสฺสิกาฯ ปุตฺตมนุรกฺขมานาติ อตฺตโน ปุตฺตํ มยฺหํ สามิกํ จิตฺตมนุรกฺขเณน อนุรกฺขนฺตาฯ ชิตามฺหเส รูปินิํ ลกฺขินฺติ ชิตา อมฺหเส ชิตา วตามฺห รูปวติํ สิริํ, มนุสฺสเวเสน จรนฺติยา สิริเทวตาย ปริหีนา วตาติ อตฺโถฯ

อฑฺฒสฺส ฆรมฺหิ ทุติยกุลิกสฺสาติ ปฐมสามิกํ อุปาทาย ทุติยสฺส อฑฺฒสฺส กุลปุตฺตสฺส ฆรมฺหิ มํ อทาสิ, เทนฺโต จ ตโต ปฐมสุงฺกโต อุปฑฺฒสุงฺเกน อทาสิฯ เยน มํ วินฺทถ เสฏฺฐีติ เยน สุงฺเกน มํ ปฐมํ เสฏฺฐิ วินฺทถ ปฏิลภิ, ตโต อุปฑฺฒสุงฺเกนาติ โยชนาฯ

โสปีติ ทุติยสามิโกปิฯ มํ ปฏิจฺฉรยีติ มํ นีหริ, โส มํ เคหโต นิกฺกฑฺฒิฯ อุปฏฺฐหนฺตินฺติ ทาสี วิย อุปฏฺฐหนฺติํ อุปฏฺฐานํ กโรนฺติํฯ อทูสิกนฺติ อทุพฺภนกํฯ

ทมกนฺติ การุญฺญาธิฏฺฐานตาย ปเรสํ จิตฺตสฺส ทมกํฯ ยถา ปเร กิญฺจิ ทสฺสนฺติ, เอวํ อตฺตโน กายํ วาจญฺจ ทนฺตํ วูปสนฺตํ กตฺวา ปรทตฺตภิกฺขาย วิจรณกํฯ ชามาตาติ ทุหิตุปติฯ นิกฺขิป โปฏฺฐิญฺจ ฆฏิกญฺจาติ ตยา ปริทหิตํ ปิโลติกาขณฺฑญฺจ ภิกฺขากปาลญฺจ ฉฑฺเฑหิฯ

โสปิ วสิตฺวา ปกฺขนฺติ โสปิ ภิกฺขโก ปุริโส มยา สทฺธิํ อทฺธมาสมตฺตํ วสิตฺวา ปกฺกามิฯ

อถ นํ ภณตี ตาโตติ ตํ ภิกฺขกํ มม ปิตา มาตา สพฺโพ จ เม ญาติคโณ วคฺควคฺโค หุตฺวา ภณติฯ กถํ? กิํ เต น กีรติ อิธ ตุยฺหํ กิํ นาม น กิรติ น สาธิยติ, ภณ ขิปฺปํฯ ตํ เต กริหิตีติ ตํ ตุยฺหํ กริสฺสติฯ

ยทิ เม อตฺตา สกฺโกตีติ ยทิ มยฺหํ อตฺตา อตฺตาธีโน ภุชิสฺโส จ โหติ, อลํ มยฺหํ อิสิทาสิยา ตาย ปโยชนํ นตฺถิ, ตสฺมา น สห วจฺฉํ น สห วสิสฺสํ, เอกฆเร อหํ ตาย สห วตฺถุนฺติ โยชนาฯ

วิสฺสชฺชิโต คโต โสติ โส ภิกฺขโก ปิตรา วิสฺสชฺชิโต ยถารุจิ คโตฯ เอกากินีติ เอกิกาวฯ

อาปุจฺฉิตูน คจฺฉนฺติ มยฺหํ ปิตรํ วิสฺสชฺเชตฺวา คจฺฉามิฯ มริตุเยติ มริตุํฯ วาติ วิกปฺปตฺเถ นิปาโตฯ

โคจรายาติ ภิกฺขาย, ตาต-กุลํ อาคจฺฉีติ โยชนาฯ

ตนฺติ ตํ ชินทตฺตตฺเถริํฯ อุฏฺฐายาสนํ ตสฺสา ปญฺญาปยินฺติ อุฏฺฐหิตฺวา อาสนํ ตสฺสา เถริยา ปญฺญาเปสิํฯ

อิเธวาติ อิมสฺมิํ เอว เคเห ฐิตาฯ ปุตฺตกาติ สามญฺญโวหาเรน ธีตรํ อนุกมฺเปนฺโต อาลปติฯ จราหิ ตฺวํ ธมฺมนฺติ ตฺวํ ปพฺพชิตฺวา จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยาทิธมฺมํ จรฯ ทฺวิชาตีติ พฺราหฺมณชาตีฯ

นิชฺชเรสฺสามีติ ชีราเปสฺสามิ วินาเสสฺสามิฯ

โพธินฺติ สจฺจาภิสมฺโพธิํ, มคฺคญาณนฺติ อตฺโถฯ อคฺคธมฺมนฺติ ผลธมฺมํ, อรหตฺตํฯ ยํ สจฺฉิกรี ทฺวิปทเสฏฺโฐติ ยํ มคฺคผลนิพฺพานสญฺญิตํ โลกุตฺตรธมฺมํ ทฺวิปทานํ เสฏฺโฐ สมฺมาสมฺพุทฺโธ สจฺฉิ อกาสิ, ตํ ลภสฺสูติ โยชนาฯ

สตฺตาหํ ปพฺพชิตาติ ปพฺพชิตา หุตฺวา สตฺตาเหนฯ อผสฺสยินฺติ ผุสิํ สจฺฉากาสิํฯ

ยสฺสยํ ผลวิปาโกติ ยสฺส ปาปกมฺมสฺส, อยํ สามิกสฺส อมนาปภาวสงฺขาโต นิสฺสนฺทผลภูโต วิปาโกฯ ตํ ตว อาจิกฺขิสฺสนฺติ ตํ กมฺมํ ตว กเถสฺสามิฯ ตนฺติ อาจิกฺขิยมานํ ตเมว กมฺมํ, ตํ วา มม วจนํฯ เอกมนาติ เอกคฺคมนาฯ อยเมว วา ปาโฐฯ

นครมฺหิ เอรกจฺเฉติ เอวํนามเก นคเรฯ โส ปรทารํ อเสวิหนฺติ โส อหํ ปรสฺส ทารํ อเสวิํฯ

จิรํ ปกฺโกติ พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ นิรยคฺคินา ทฑฺโฒฯ ตโต จ อุฏฺฐหิตฺวาติ ตโต นิรยโต วุฏฺฐิโต จุโตฯ มกฺกฏิยา กุจฺฉิโมกฺกมินฺติ วานริยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิํฯ

ยูถโปติ ยูถปติฯ นิลฺลจฺเฉสีติ ปุริสภาวสฺส ลกฺขณภูตานิ พีชกานิ นิลฺลจฺเฉสิ นีหริฯ ตสฺเสตํ กมฺมผลนฺติ ตสฺส มยฺหํ เอตํ อตีเต กตสฺส กมฺมสฺส ผลํฯ ยถาปิ คนฺตฺวาน ปรทารนฺติ ยถา ตํ ปรทารํ อติกฺกมิตฺวาฯ

ตโตติ มกฺกฏโยนิโตฯ สินฺธวารญฺเญติ สินฺธวรฏฺเฐ อรญฺญฏฺฐาเนฯ เอฬกิยาติ อชิยาฯ

ทารเก ปริวหิตฺวาติ ปิฏฺฐิํ อารุยฺห กุมารเก วหิตฺวาฯ กิมินาวฏฺโฏติ อภิชาตฏฺฐาเน กิมิปริคโตว หุตฺวา อฏฺโฏ อฏฺฏิโตฯ อกลฺโลติ คิลาโน, อโหสีติ วจนเสโสฯ

โควาณิชกสฺสาติ คาวิโย วิกฺกิณิตฺวา ชีวกสฺสฯ ลาขาตมฺโพติ ลาขารสรตฺเตหิ วิย ตมฺเพหิ โลเมหิ สมนฺนาคโตฯ

โวฒูนาติ วหิตฺวาฯ นงฺคลนฺติ สีรํ, สกฏญฺจ ธารยามีติ อตฺโถ ฯ อนฺโธวฏฺโฏติ กาโณว หุตฺวา อฏฺโฏ ปีฬิโตฯ

วีถิยาติ นครวีถิยํฯ ทาสิยา ฆเร ชาโตติ ฆรทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาโตฯ ‘‘วณฺณทาสิยา’’ติปิ วทนฺติฯ เนว มหิลา น ปุริโสติ อิตฺถีปิ ปุริโสปิ น โหมิ, ชาตินปุํสโกติ อตฺโถฯ

ติํสติวสฺสมฺหิ มโตติ นปุํสโก หุตฺวา ติํสวสฺสกาเล มโตฯ สากฏิกกุลมฺหีติ สูตกกุเลฯ ธนิกปุริสปาตพหุลมฺหีติ อิณายิกานํ ปุริสานํ อธิปตนพหุเล พหูหิ อิณายิเกหิ อภิภวิตพฺเพฯ

อุสฺสนฺนายาติ อุปจิตายฯ วิปุลายาติ มหติยาฯ วฑฺฒิยาติ อิณวฑฺฒิยาฯ โอกฑฺฒตีติ อวกฑฺฒติฯ กุลฆรสฺมาติ มม ชาตกุลเคหโตฯ

โอรุนฺธตสฺส ปุตฺโตติ อสฺส สตฺถวาหสฺส ปุตฺโต, มยิ ปฏิพทฺธจิตฺโต นาเมน คิริทาโส นาม อวรุนฺธติ อตฺตโน ปริคฺคหภาเวน เคเห กโรติฯ

อนุรตฺตา ภตฺตารนฺติ ภตฺตารํ อนุวตฺติกาฯ ตสฺสาหํ วิทฺเทสนมกาสินฺติ ตสฺส ภตฺตุโน ตํ ภริยํ สปตฺติํ วิทฺเทสนกมฺมํ อกาสิํฯ ยถา ตํ โส กุชฺฌติ, เอวํ ปฏิปชฺชิํฯ

ยํ มํ อปกีริตูน คจฺฉนฺตีติ ยํ ทาสี วิย สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหนฺติํ มํ ตตฺถ ตตฺถ ปติโน อปกิริตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺขา อปคจฺฉนฺติฯ เอตํ ตสฺสา มยฺหํ ตทา กตสฺส ปรทาริกกมฺมสฺส สปตฺติํ วิทฺเทสนกมฺมสฺส จ นิสฺสนฺทผลํฯ ตสฺสปิ อนฺโต กโต มยาติ ตสฺสปิ ตถา อนุนยปาปกกมฺมสฺส ทารุณสฺส ปริยนฺโต อิทานิ มยา อคฺคมคฺคํ อธิคจฺฉนฺติยา กโต, อิโต ปรํ กิญฺจิ ทุกฺขํ นตฺถีติฯ ยํ ปเนตฺถ อนฺตรนฺตรา น วิภตฺตํ, ตํ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวฯ

อิสิทาสีเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตฺตาลีสนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. มหานิปาโต

1. สุเมธาเถรีคาถาวณฺณนา

มหานิปาเต มนฺตาวติยา นคเรติอาทิกา สุเมธาย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี, สกฺกจฺจํ วิโมกฺขสมฺภาเร สมฺภาเรนฺตี โกณาคมนสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา, อตฺตโน สขีหิ กุลธีตาหิ สทฺธิํ เอกชฺฌาสยา หุตฺวา มหนฺตํ อารามํ กาเรตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาเทสิฯ สา เตน ปุญฺญกมฺเมน กายสฺส เภทา ตาวติํสํ อุปคจฺฉิฯ ตตฺถ ยาวตายุกํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา ตโต จุตา ยาเมสุ อุปปชฺชิฯ ตโต จุตา ตุสิเตสุ, ตโต จุตา นิมฺมานรตีสุ, ตโต จุตา ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสูติ อนุกฺกเมน ปญฺจสุ กามสคฺเคสุ อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ เทวราชูนํ มเหสี หุตฺวา ตโต จุตา กสฺสปสฺส ภควโต กาเล มหาวิภวสฺส เสฏฺฐิโน ธีตา หุตฺวา อนุกฺกเมน วิญฺญุตํ ปตฺวา สาสเน อภิปฺปสนฺนา หุตฺวา รตนตฺตยํ อุทฺทิสฺส อุฬารปุญฺญกมฺมํ อกาสิฯ

ตตฺถ ยาวชีวํ ธมฺมูปชีวินี กุสลธมฺมนิรตา หุตฺวา ตโต จุตา ตาวติํเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺตี, อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มนฺตาวตีนคเร โกญฺจสฺส นาม รญฺโญ ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺสา มาตาปิตโร สุเมธาติ นามํ อกํสุฯ ตํ อนุกฺกเมน วุทฺธิปฺปตฺตวยปฺปตฺตกาเล มาตาปิตโร ‘‘วารณวตีนคเร อนิกรตฺตสฺส นาม รญฺโญ ทสฺสามา’’ติ สมฺมนฺเตสุํฯ สา ปน ทหรกาลโต ปฏฺฐาย อตฺตโน สมานวยาหิ ราชกญฺญาหิ ทาสิชเนหิ จ สทฺธิํ ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา จิรกาลโต ปฏฺฐาย กตาธิการตาย สํสาเร ชาตสํเวคา สาสเน อภิปฺปสนฺนา หุตฺวา วยปฺปตฺตกาเล กาเมหิ วินิวตฺติตมานสา อโหสิฯ เตน สา มาตาปิตูนํ ญาตีนํ สมฺมนฺตนํ สุตฺวา ‘‘น มยฺหํ ฆราวาเสน กิจฺจํ, ปพฺพชิสฺสามห’’นฺติ อาหฯ ตํ มาตาปิตโร ฆราวาเส นิโยเชนฺตา นานปฺปกาเรน ยาจนฺตาปิ สญฺญาเปตุํ นาสกฺขิํสุฯ