เอตฺถาติ เอเตสุ สมเณสุฯ ยญฺโญติ ทานธมฺโมฯ วิปุโลติ วิปุลผโลฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

เอวํ พฺราหฺมโณ สรเณสุ สีเลสุ จ ปติฏฺฐิโต อปรภาเค สญฺชาตสํเวโค ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาย อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทาเนนฺโต ‘‘พฺรหฺมพนฺธู’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

โรหินีเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. จาปาเถรีคาถาวณฺณนา

ลฏฺฐิหตฺโถ ปุเร อาสีติอาทิกา จาปาย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี, อนุกฺกเมน อุปจิตกุสลมูลา สมฺภตวิโมกฺขสมฺภารา หุตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท วงฺคหารชนปเท อญฺญตรสฺมิํ มิคลุทฺทกคาเม เชฏฺฐกมิคลุทฺทกสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, จาปาติสฺสา นามํ อโหสิฯ เตน จ สมเยน อุปโก อาชีวโก โพธิมณฺฑโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตุํ พาราณสิํ อุทฺทิสฺส คจฺฉนฺเตน สตฺถารา สมาคโต ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส, อินฺทฺริยานิ, ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต, กํสิ ตฺวํ, อาวุโส, อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต, โก วา เต สตฺถา, กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี’’ติ (มหาว. 11; ม. นิ. 1.285) ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘สพฺพาภิภู สพฺพวิทูหมสฺมิ, สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโต;

สพฺพญฺชโห ตณฺหากฺขเย วิมุตฺโต, สยํ อภิญฺญาย กมุทฺทิเสยฺยํฯ (ธ. ป. 353; มหาว. 11; กถา. 405; ม. นิ. 1.285);

‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;

สเทวกสฺมิํ โลกสฺมิํ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโลฯ

‘‘อหญฺหิ อรหา โลเก, อหํ สตฺถา อนุตฺตโร;

เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สีติภูโตมฺหิ นิพฺพุโตฯ

‘‘ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตุํ, คจฺฉามิ กาสินํ ปุรํ;

อนฺธีภูตสฺมิํ โลกสฺมิํ, อาหญฺฉํ อมตทุนฺทุภิ’’นฺติฯ (มหาว. 11; กถา. 405; ม. นิ. 1.285) –

สตฺถารา อตฺตโน สพฺพญฺญุพุทฺธภาเว ธมฺมจกฺกปวตฺตเน จ ปเวทิเต ปสนฺนจิตฺโต โส ‘‘หุเปยฺยปาวุโส, อรหสิ อนนฺตชิโน’’ติ (มหาว. 11; ม. นิ. 1.285) วตฺวา อุมฺมคฺคํ คเหตฺวา ปกฺกนฺโต วงฺคหารชนปทํ อคมาสิฯ โส ตตฺถ เอกํ มิคลุทฺทกคามกํ อุปนิสฺสาย วาสํ กปฺเปสิฯ ตํ ตตฺถ เชฏฺฐกมิคลุทฺทโก อุปฏฺฐาสิฯ โส เอกทิวสํ ทูรํ มิควํ คจฺฉนฺโต ‘‘มยฺหํ อรหนฺเต มา ปมชฺชี’’ติ อตฺตโน ธีตรํ จาปํ อาณาเปตฺวา อคมาสิ สทฺธิํ ปุตฺตภาตุเกหิฯ สา จสฺส ธีตา อภิรูปา โหติ ทสฺสนียาฯ

อถ โข อุปโก อาชีวโก ภิกฺขาจารเวลายํ มิคลุทฺทกสฺส ฆรํ คโต ปริวิสิตุํ อุปคตํ จาปํ ทิสฺวา ราเคน อภิภูโต ภุญฺชิตุมฺปิ อสกฺโกนฺโต ภาชเนน ภตฺตํ อาทาย วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ภตฺตํ เอกมนฺเต นิกฺขิปิตฺวา ‘‘สเจ จาปํ ลภิสฺสามิ, ชีวามิ, โน เจ, มริสฺสามี’’ติ นิราหาโร นิปชฺชิฯ สตฺตเม ทิวเส มิคลุทฺทโก อาคนฺตฺวา ธีตรํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ มยฺหํ อรหนฺเต น ปมชฺชี’’ติ? สา ‘‘เอกทิวสเมว อาคนฺตฺวา ปุน นาคตปุพฺโพ’’ติ อาหฯ มิคลุทฺทโก จ ตาวเทวสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, อผาสุก’’นฺติ ปาเท ปริมชฺชนฺโต ปุจฺฉิฯ อุปโก นิตฺถุนนฺโต ปริวตฺตติเยวฯ โส ‘‘วทถ, ภนฺเต, ยํ มยา สกฺกา กาตุํ, สพฺพํ ตํ กริสฺสามี’’ติ อาหฯ อุปโก เอเกน ปริยาเยน อตฺตโน อชฺฌาสยํ อาโรเจสิฯ ‘‘อิตโร ชานาสิ ปน, ภนฺเต, กิญฺจิ สิปฺป’’นฺติฯ ‘‘น ชานามี’’ติฯ ‘‘น, ภนฺเต, กิญฺจิ สิปฺปํ อชานนฺเตน สกฺกา ฆรํ อาวสิตุ’’นฺติฯ โส อาห – ‘‘นาหํ กิญฺจิ สิปฺปํ ชานามิ, อปิจ ตุมฺหากํ มํสหารโก ภวิสฺสามิ, มํสญฺจ วิกฺกิณิสฺสามี’’ติฯ มาควิโก ‘‘อมฺหากมฺปิ เอตเทว รุจฺจตี’’ติ อุตฺตรสาฏกํ ทตฺวา อตฺตโน สหายกสฺส เคเห กติปาหํ วสาเปตฺวา ตาทิเส ทิวเส ฆรํ อาเนตฺวา ธีตรํ อทาสิฯ

อถ กาเล คจฺฉนฺเต เตสํ สํวาสมนฺวาย ปุตฺโต นิพฺพตฺติ, สุภทฺโทติสฺส นามํ อกํสุฯ จาปา ตสฺส โรทนกาเล ‘‘อุปกสฺส ปุตฺต, อาชีวกสฺส ปุตฺต, มํสหารกสฺส ปุตฺต, มา โรทิ มา โรที’’ติอาทินา ปุตฺตโตสนคีเตน อุปกํ อุปฺปณฺเฑสิฯ โส ‘‘มา ตฺวํ จาเป มํ ‘อนาโถ’ติ มญฺญิ, อตฺถิ เม สหาโย อนนฺตชิโน นาม, ตสฺสาหํ สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ อาหฯ จาปา ‘‘เอวมยํ อฏฺฏียตี’’ติ ญตฺวา ปุนปฺปุนํ ตถา กเถสิเยวฯ โส เอกทิวสํ ตาย ตถา วุตฺโต กุชฺฌิตฺวา คนฺตุมารทฺโธฯ ตาย ตํ ตํ วตฺวา อนุนียมาโนปิ สญฺญตฺติํ อนาคจฺฉนฺโต ปจฺฉิมทิสาภิมุโข ปกฺกามิฯ

ภควา จ เตน สมเยน สาวตฺถิยํ เชตวเน วิหรนฺโต ภิกฺขูนํ อาจิกฺขิ – ‘‘โย, ภิกฺขเว, อชฺช ‘กุหิํ อนนฺตชิโน’ติ อิธาคนฺตฺวา ปุจฺฉติ, ตํ มม สนฺติกํ เปเสถา’’ติฯ อุปโกปิ ‘‘กุหิํ อนนฺตชิโน วสตี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ปุจฺฉนฺโต อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ คนฺตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา วิหารมชฺเฌ ฐตฺวา ‘‘กุหิํ อนนฺตชิโน’’ติ ปุจฺฉิฯ ตํ ภิกฺขู ภควโต สนฺติกํ นยิํสุฯ โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ชานาถ มํ ภควา’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, ชานามิ, กุหิํ ปน ตฺวํ เอตฺตกํ กาลํ วสี’’ติ? ‘‘วงฺคหารชนปเท, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อุปก, อิทานิ มหลฺลโก ชาโต ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ? ‘‘ปพฺพชิสฺสามิ, ภนฺเต’’ติฯ สตฺถา อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อาณาเปสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ปพฺพาเชหี’’ติฯ โส ตํ ปพฺพาเชสิฯ โส ปพฺพชิโต สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ภาวนํ อนุยุญฺชนฺโต น จิรสฺเสว อนาคามิผเล ปติฏฺฐาย กาลํ กตฺวา อวิเหสุ นิพฺพตฺโต, นิพฺพตฺตกฺขเณเยว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อวิเหสุ นิพฺพตฺตมตฺตา สตฺต ชนา อรหตฺตํ ปตฺตา, เตสํ อยํ อญฺญตโรฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อวิหํ อุปปนฺนาเส, วิมุตฺตา สตฺต ภิกฺขโว;

ราคโทสปริกฺขีณา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํฯ

‘‘อุปโกปลคณฺโฑ จ, ปกฺกุสาติ จ เต ตโย;

ภทฺทิโย ขณฺฑเทโว จ, พาหุรคฺคิ จ สิงฺคิโย;

เต หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ทิพฺพโยคํ อุปจฺจคุ’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.105);

อุปเก ปน ปกฺกนฺเต นิพฺพินฺทหทยา จาปา ทารกํ อยฺยกสฺส นิยฺยาเทตฺวา ปุพฺเพ อุปเกน คตมคฺคํ คจฺฉนฺตี สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี มคฺคปฏิปาฏิยา อรหตฺเต ปติฏฺฐิตา, อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปุพฺเพ อุปเกน อตฺตนา จ กถิตคาถาโย อุทานวเสน เอกชฺฌํ กตฺวา –

[292]

‘‘ลฏฺฐิหตฺโถ ปุเร อาสิ, โส ทานิ มิคลุทฺทโก;

อาสาย ปลิปา โฆรา, นาสกฺขิ ปารเมตเวฯ

[293]

‘‘สุมตฺตํ มํ มญฺญมานา, จาปิ ปุตฺตมโตสยิ;

จาปาย พนฺธนํ เฉตฺวา, ปพฺพชิสฺสํ ปุโนปหํฯ

[294]

‘‘มา เม กุชฺฌิ มหาวีร, มา เม กุชฺฌิ มหามุนิ;

น หิ โกธปเรตสฺส, สุทฺธิ อตฺถิ กุโต ตโปฯ

[295]

‘‘ปกฺกมิสฺสญฺจ นาฬาโต, โกธ นาฬาย วจฺฉติ;

พนฺธนฺตี อิตฺถิรูเปน, สมเณ ธมฺมชีวิโนฯ

[296]

‘‘เอหิ กาฬ นิวตฺตสฺสุ, ภุญฺช กาเม ยถา ปุเร;

อหญฺจ เต วสีกตา, เย จ เม สนฺติ ญาตกาฯ

[297]

‘‘เอตฺโต จาเป จตุพฺภาคํ, ยถา ภาสสิ ตฺวญฺจ เม;

ตยิ รตฺตสฺส โปสสฺส, อุฬารํ วต ตํ สิยาฯ

[298]

‘‘กาฬงฺคินิํว ตกฺการิํ, ปุปฺผิตํ คิริมุทฺธนิ;

ผุลฺลํ ทาลิมลฏฺฐิํว, อนฺโตทีเปว ปาฏลิํฯ

[299]

‘‘หริจนฺทนลิตฺตงฺคิํ, กาสิกุตฺตมธารินิํ;

ตํ มํ รูปวติํ สนฺติํ, กสฺส โอหายํ คจฺฉสิฯ

[300]

‘‘สากุนฺติโกว สกุณิํ, ยถา พนฺธิตุมิจฺฉติ;

อาหริเมน รูเปน, น มํ ตฺวํ พาธยิสฺสสิฯ

[301]

‘‘อิมญฺจ เม ปุตฺตผลํ, กาฬ อุปฺปาทิตํ ตยา;

ตํ มํ ปุตฺตวติํ สนฺติํ, กสฺส โอหาย คจฺฉสิฯ

[302]

‘‘ชหนฺติ ปุตฺเต สปฺปญฺญา, ตโต ญาตี ตโต ธนํ;

ปพฺพชนฺติ มหาวีรา, นาโค เฉตฺวาว พนฺธนํฯ

[303]

‘‘อิทานิ เต อิมํ ปุตฺตํ, ทณฺเฑน ฉุริกาย วา;

ภูมิยํ วา นิสุมฺภิสฺสํ, ปุตฺตโสกา น คจฺฉสิฯ

[304]

‘‘สเจ ปุตฺตํ สิงฺคาลานํ, กุกฺกุรานํ ปทาหิสิ;

น มํ ปุตฺตกตฺเต ชมฺมิ, ปุนราวตฺตยิสฺสสิฯ

[305]

‘‘หนฺท โข ทานิ ภทฺทนฺเต, กุหิํ กาฬ คมิสฺสสิ;

กตมํ คามนิคมํ, นครํ ราชธานิโยฯ

[306]

‘‘อหุมฺห ปุพฺเพ คณิโน, อสฺสมณา สมณมานิโน;

คาเมน คามํ วิจริมฺห, นคเร ราชธานิโยฯ

[307]

‘‘เอโส หิ ภควา พุทฺโธ, นทิํ เนรญฺชรํ ปติ;

สพฺพทุกฺขปฺปหานาย, ธมฺมํ เทเสติ ปาณินํ;

ตสฺสาหํ สนฺติกํ คจฺฉํ, โส เม สตฺถา ภวิสฺสติฯ

[308]

‘‘วนฺทนํ ทานิ เม วชฺชาสิ, โลกนาถํ อนุตฺตรํ;

ปทกฺขิณญฺจ กตฺวาน, อาทิเสยฺยาสิ ทกฺขิณํฯ

[309]

‘‘เอตํ โข ลพฺภมมฺเหหิ, ยถา ภาสสิ ตฺวญฺจ เม;

วนฺทนํ ทานิ เต วชฺชํ, โลกนาถํ อนุตฺตรํ;

ปทกฺขิณญฺจ กตฺวาน, อาทิสิสฺสามิ ทกฺขิณํฯ

[310]

‘‘ตโต จ กาโฬ ปกฺกามิ, นทิํ เนรญฺชรํ ปติ;

โส อทฺทสาสิ สมฺพุทฺธํ, เทเสนฺตํ อมตํ ปทํฯ

[311]

‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;

อริยํ จฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํฯ

[312]

‘‘ตสฺส ปาทานิ วนฺทิตฺวา, กตฺวาน นํ ปทกฺขิณํ;

จาปาย อาทิสิตฺวาน, ปพฺพชิํ อนคาริยํ;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ –

อิมา คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ ลฏฺฐิหตฺโถติ ทณฺฑหตฺโถฯ ปุเรติ ปุพฺเพ ปริพฺพาชกกาเล จณฺฑโคณกุกฺกุราทีนํ ปริหรณตฺถํ ทณฺฑํ หตฺเถน คเหตฺวา วิจรณโก อโหสิฯ โส ทานิ มิคลุทฺทโกติ โส อิทานิ มิคลุทฺเทหิ สทฺธิํ สมฺโภคสํวาเสหิ มิคลุทฺโท มาควิโก ชาโตฯ อาสายาติ ตณฺหายฯ ‘‘อาสยา’’ติปิ ปาโฐ, อชฺฌาสยเหตูติ อตฺโถฯ ปลิปาติ กามปงฺกโต ทิฏฺฐิปงฺกโต จฯ โฆราติ อวิทิตวิปุลานตฺถาวหตฺตา ทารุณโต โฆราฯ นาสกฺขิ ปารเมตเวติ ตสฺเสว ปลิปสฺส ปารภูตํ นิพฺพานํ เอตุํ คนฺตุํ น อสกฺขิ, น อภิสมฺภุนีติ อตฺตานเมว สนฺธาย อุปโก วทติฯ

สุมตฺตํ มํ มญฺญมานาติ อตฺตนิ สุฏฺฐุ มตฺตํ มทปฺปตฺตํ กามเคธวเสน ลคฺคํ ปมตฺตํ วา กตฺวา มํ สลฺลกฺขนฺตีฯ จาปา ปุตฺตมโตสยีติ มิคลุทฺทสฺส ธีตา จาปา ‘‘อาชีวกสฺส ปุตฺตา’’ติอาทินา มํ ฆฏฺเฏนฺตี ปุตฺตํ โตเสสิ เกฬายสิฯ ‘‘สุปติ มํ มญฺญมานา’’ติ จ ปฐนฺติ, สุปตีติ มํ มญฺญมานาติ อตฺโถฯ จาปาย พนฺธนํ เฉตฺวาติ จาปาย ตยิ อุปฺปนฺนํ กิเลสพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวาฯ ปพฺพชิสฺสํ ปุโนปหนฺติ ปุน ทุติยวารมฺปิ อหํ ปพฺพชิสฺสามิฯ

อิทานิ ตสฺสา ‘‘มยฺหํ อตฺโถ นตฺถี’’ติ วทติ, ตํ สุตฺวา จาปา ขมาเปนฺตี ‘‘มา เม กุชฺฌี’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ มา เม กุชฺฌีติ เกฬิกรณมตฺเตน มา มยฺหํ กุชฺฌิฯ มหาวีร, มหามุนีติ อุปกํ อาลปติฯ ตญฺหิ สา ปุพฺเพปิ ปพฺพชิโต, อิทานิปิ ปพฺพชิตุกาโมติ กตฺวา ขนฺติญฺจ ปจฺจาสีสนฺตี ‘‘มหามุนี’’ติ อาหฯ เตเนวาห – ‘‘น หิ โกธปเรตสฺส, สุทฺธิ อตฺถิ กุโต ตโป’’ติ, ตฺวํ เอตฺตกมฺปิ อสหนฺโต กถํ จิตฺตํ ทเมสฺสสิ, กถํ วา ตปํ จริสฺสสีติ อธิปฺปาโยฯ

อถ นาฬํ คนฺตฺวา ชีวิตุกาโมสีติ จาปาย วุตฺโต อาห – ‘‘ปกฺกมิสฺสญฺจ นาฬาโต, โกธ นาฬาย วจฺฉตี’’ติ โก อิธ นาฬาย วสิสฺสติ, นาฬาโตว อหํ ปกฺกมิสฺสาเมวฯ โส หิ ตสฺส ชาตคาโม, ตโต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ โส จ มคธรฏฺเฐ โพธิมณฺฑสฺส อาสนฺนปเทเส, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ พนฺธนฺตี อิตฺถิรูเปน, สมเณ ธมฺมชีวิโนติ จาเป ตฺวํ ธมฺเมน ชีวนฺเต ธมฺมิเก ปพฺพชิเต อตฺตโน อิตฺถิรูเปน อิตฺถิกุตฺตากปฺเปหิ พนฺธนฺตี ติฏฺฐสิฯ เยนาหํ อิทานิ เอทิโส ชาโต, ตสฺมา ตํ ปริจฺจชามีติ อธิปฺปาโยฯ

เอวํ วุตฺเต จาปา ตํ นิวตฺเตตุกามา ‘‘เอหิ, กาฬา’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – กาฬวณฺณตาย, กาฬ, อุปก, เอหิ นิวตฺตสฺสุ มา ปกฺกมิ, ปุพฺเพ วิย กาเม ปริภุญฺช, อหญฺจ เย จ เม สนฺติ ญาตกา, เต สพฺเพว ตุยฺหํ มา ปกฺกมิตุกามตาย วสีกตา วสวตฺติโน กตาติฯ

ตํ สุตฺวา อุปโก ‘‘เอตฺโต จาเป’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ จาเปติ จาเปฯ จาปสทิสองฺคลฏฺฐิตาย หิ สา, จาปาติ นามํ ลภิ, ตสฺมา, จาปาติ วุจฺจติฯ ตฺวํ จาเป, ยถา ภาสสิ, อิทานิ ยาทิสํ กเถสิ, อิโต จตุพฺภาคเมว ปิยสมุทาจารํ กเรยฺยาสิฯ ตยิ รตฺตสฺส ราคาภิภูตสฺส ปุริสสฺส อุฬารํ วต ตํ สิยา, อหํ ปเนตรหิ ตยิ กาเมสุ จ วิรตฺโต, ตสฺมา จาปาย วจเน น ติฏฺฐามีติ อธิปฺปาโยฯ

ปุน, จาปา, อตฺตนิ ตสฺส อาสตฺติํ อุปฺปาเทตุกามา ‘‘กาฬงฺคินิ’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ, กาฬาติ ตสฺสาลปนํฯ องฺคินินฺติ องฺคลฏฺฐิสมฺปนฺนํฯ อิวาติ อุปมาย นิปาโตฯ ตกฺการิํ ปุปฺผิตํ คิริมุทฺธนีติ ปพฺพตมุทฺธนิ ฐิตํ สุปุปฺผิตทาลิมลฏฺฐิํ วิยฯ ‘‘อุกฺกาคาริ’’นฺติ จ เกจิ ปฐนฺติ, องฺคตฺถิลฏฺฐิํ วิยาติ อตฺโถฯ คิริมุทฺธนีติ จ อิทํ เกนจิ อนุปหตโสภตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เกจิ ‘‘กาลิงฺคินิ’’นฺติ ปาฐํ วตฺวา ตสฺส กุมฺภณฺฑลตาสทิสนฺติ อตฺถํ วทนฺติฯ ผุลฺลํ ทาลิมลฏฺฐิํวาติ ปุปฺผิตํ พีชปูรลตํ วิยฯ อนฺโตทีเปว ปาฏลินฺติ ทีปกพฺภนฺตเร ปุปฺผิตปาฏลิรุกฺขํ วิย, ทีปคฺคหณญฺเจตฺถ โสภาปาฏิหาริยทสฺสนตฺถเมวฯ

หริจนฺทนลิตฺตงฺคินฺติ โลหิตจนฺทเนน อนุลิตฺตสพฺพงฺคิํฯ กาสิกุตฺตมธารินินฺติ อุตฺตมกาสิกวตฺถธรํฯ ตํ มนฺติ ตาทิสํ มํฯ รูปวติํ สนฺตินฺติ รูปสมฺปนฺนํ สมานํฯ กสฺส โอหาย คจฺฉสีติ กสฺส นาม สตฺตสฺส, กสฺส วา เหตุโน, เกน การเณน, โอหาย ปหาย ปริจฺจชิตฺวา คจฺฉสิฯ

อิโต ปรมฺปิ เตสํ วจนปฏิวจนคาถาว ฐเปตฺวา ปริโยสาเน ติสฺโส คาถาฯ ตตฺถ สากุนฺติโกวาติ สกุณลุทฺโท วิยฯ

อาหริเมน รูเปนาติ เกสมณฺฑนาทินา สรีรชคฺคเนน เจว วตฺถาภรณาทินา จ อภิสงฺขาริเกน รูเปน วณฺเณน กิตฺติเมน จาตุริเยนาติ อตฺโถฯ น มํ ตฺวํ พาธยิสฺสสีติ ปุพฺเพ วิย อิทานิ มํ ตฺวํ น พาธิตุํ สกฺขิสฺสสิฯ

ปุตฺตผลนฺติ ปุตฺตสงฺขาตํ ผลํ ปุตฺตปสโวฯ

สปฺปญฺญาติ ปญฺญวนฺโต, สํสาเร อาทีนววิภาวินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคตาติ อธิปฺปาโยฯ เต หิ อปฺปํ วา มหนฺตํ วา ญาติปริวฏฺฏํ โภคกฺขนฺธํ วา ปหาย ปพฺพชนฺติฯ เตนาห – ‘‘ปพฺพชนฺติ มหาวีรา, นาโค เฉตฺวาว พนฺธน’’นฺติ, อยพนฺธนํ วิย หตฺถินาโค คิหิพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา มหาวีริยาว ปพฺพชนฺติ, น นิหีนวีริยาติ อตฺโถฯ

ทณฺเฑนาติ เยน เกนจิ ทณฺเฑนฯ ฉุริกายาติ ขุเรนฯ ภูมิยํ วา นิสุมฺภิสฺสนฺติ ปถวิยํ ปาเตตฺวา โปถนวิชฺฌนาทินา วิพาธิสฺสามิฯ ปุตฺตโสกา น คจฺฉสีติ ปุตฺตโสกนิมิตฺตํ น คจฺฉิสฺสสิฯ

ปทาหิสีติ ทสฺสสิฯ ปุตฺตกตฺเตติ ปุตฺตการณาฯ ชมฺมีติ ตสฺสา อาลปนํ, ลามเกติ อตฺโถฯ

อิทานิ ตสฺส คมนํ อนุชานิตฺวา คมนฏฺฐานํ ชานิตุํ ‘‘หนฺท โข’’ติ คาถมาหฯ

อิตโร ปุพฺเพ อหํ อนิยฺยานิกํ สาสนํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิํ, อิทานิ ปน นิยฺยานิเก อนนฺตชินสฺส สาสเน ฐาตุกาโม, ตสฺมา ตสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อหุมฺหา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ คณิโนติ คณธราฯ อสฺสมณาติ น สมิตปาปาฯ สมณมานิโนติ สมิตปาปาติ เอวํ สญฺญิโนฯ วิจริมฺหาติ ปูรณาทีสุ อตฺตานํ ปกฺขิปิตฺวา วทติฯ

เนรญฺชรํ ปตีติ เนรญฺชราย นทิยา สมีเป ตสฺสา ตีเรฯ พุทฺโธติ อภิสมฺโพธิํ ปตฺโต, อภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต สพฺพกาลํ ภควา ตตฺเถว วสีติ อธิปฺปาเยน วทติฯ

วนฺทนํ ทานิ เม วชฺชาสีติ มม วนฺทนํ วเทยฺยาสิ, มม วจเนน โลกนาถํ อนุตฺตรํ วเทยฺยาสีติ อตฺโถฯ

ปทกฺขิณญฺจ กตฺวาน, อาทิเสยฺยาสิ ทกฺขิณนฺติ พุทฺธํ ภควนฺตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวาปิ จตูสุ ฐาเนสุ วนฺทิตฺวา, ตโต ปุญฺญโต มยฺหํ ปตฺติทานํ เทนฺโต ปทกฺขิณํ อาทิเสยฺยาสิ พุทฺธคุณานํ สุตปุพฺพตฺตา เหตุสมฺปนฺนตาย จ เอวํ วทติฯ

เอตํ โข ลพฺภมมฺเหหีติ เอตํ ปทกฺขิณกรณํ ปุญฺญํ อมฺเหหิ ตว ทาตุํ สกฺกา, น นิวตฺตนํ, ปุพฺเพ วิย กามูปโภโค จ น สกฺกาติ อธิปฺปาโยฯ เต วชฺชนฺติ ตว วนฺทนํ วชฺชํ วกฺขามิฯ

โสติ กาโฬ, อทฺทสาสีติ อทฺทกฺขิฯ

สตฺถุเทสนายํ สจฺจกถาย ปธานตฺตา ตพฺพินิมุตฺตาย อภาวโต ‘‘ทุกฺข’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

จาปาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สุนฺทรีเถรีคาถาวณฺณนา

เปตานิ โภติ ปุตฺตานีติอาทิกา สุนฺทริยา เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี อิโต เอกติํสกปฺเป เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานสา ภิกฺขํ ทตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิฯ สตฺถา ตสฺสา จิตฺตปฺปสาทํ ญตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ สา เตน ปุญฺญกมฺเมน ตาวติํเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา ตโต จุตา อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺตี ปริปกฺกญาณา หุตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท พาราณสิยํ สุชาตสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺสา รูปสมฺปตฺติยา สุนฺทรีติ นามํ อโหสิฯ วยปฺปตฺตกาเล จสฺสา กนิฏฺฐภาตา กาลมกาสิฯ อถสฺสา ปิตา ปุตฺตโสเกน อภิภูโต ตตฺถ ตตฺถ วิจรนฺโต วาสิฏฺฐิตฺเถริยา สมาคนฺตฺวา ตํ โสกวิโนทนการณํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘เปตานิ โภติ ปุตฺตานี’’ติอาทิกา ทฺเว คาถา อภาสิฯ เถรี ตํ โสกาภิภูตํ ญตฺวา โสกํ วิโนเทตุกามา ‘‘พหูนิ ปุตฺตสตานี’’ติอาทิกา ทฺเว คาถา วตฺวา อตฺตโน อโสกภาวํ กเถสิฯ ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ‘‘กถํ ตฺวํ, อยฺเย, เอวํ อโสกา ชาตา’’ติ อาหฯ ตสฺส เถรี รตนตฺตยคุณํ กเถสิฯ

อถ พฺราหฺมโณ ‘‘กุหิํ สตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิทานิ มิถิลายํ วิหรตี’’ติ ตํ สุตฺวา ตาวเทว รถํ โยเชตฺวา รเถน มิถิลํ คนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา สมฺโมทนียํ กถํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ตสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ โส ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ตติเย ทิวเส อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อถ สารถิ รถํ อาทาย พาราณสิํ คนฺตฺวา พฺราหฺมณิยา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ สุนฺทรี อตฺตโน ปิตุ ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา, ‘‘อมฺม, อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ มาตรํ อาปุจฺฉิฯ มาตา ‘‘ยํ อิมสฺมิํ เคเห โภคชาตํ, สพฺพํ ตํ ตุยฺหํ สนฺตกํ, ตฺวํ อิมสฺส กุลสฺส ทายาทิกา ปฏิปชฺช, อิมํ สพฺพโภคํ ปริภุญฺช, มา ปพฺพชี’’ติ อาหฯ สา ‘‘น มยฺหํ โภเคหิ อตฺโถ, ปพฺพชิสฺสาเมวาหํ, อมฺมา’’ติ มาตรํ อนุชานาเปตฺวา มหติํ สมฺปตฺติํ เขฬปิณฺฑํ วิย ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพชิฯ ปพฺพชิตฺวา จ สิกฺขมานาเยว หุตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ฆเฏนฺตี วายมนฺตี เหตุสมฺปนฺนตาย ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน –

‘‘ปิณฺฑปาตํ จรนฺตสฺส, เวสฺสภุสฺส มเหสิโน;

กฏจฺฉุภิกฺขมุคฺคยฺห, พุทฺธเสฏฺฐสฺสทาสหํฯ

‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา สมฺพุทฺโธ, เวสฺสภู โลกนายโก;

วีถิยา สณฺฐิโต สตฺถา, อกา เม อนุโมทนํฯ

‘‘กฏจฺฉุภิกฺขํ ทตฺวาน, ตาวติํสํ คมิสฺสสิ;

ฉตฺติํสเทวราชูนํ, มเหสิตฺตํ กริสฺสสิฯ

‘‘ปญฺญาสํ จกฺกวตฺตีนํ, มเหสิตฺตํ กริสฺสสิ;

มนสา ปตฺถิตํ สพฺพํ, ปฏิลจฺฉสิ สพฺพทาฯ

‘‘สมฺปตฺติํ อนุโภตฺวาน, ปพฺพชิสฺสสิ กิญฺจนา;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, นิพฺพายิสฺสสินาสวาฯ