‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺฐสฺส สนฺติเก;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเม;

ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน ตา เอว คาถา ปจฺจุทาหาสีติฯ

อมฺพปาลีเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. โรหินีเถรีคาถาวณฺณนา

สมณาติ โภติ สุปีติอาทิกา โรหินิยา เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี อิโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา, เอกทิวสํ พนฺธุมตีนคเร ภควนฺตํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา ปูวสฺส ปูเรตฺวา ภควโต ทตฺวา ปีติโสมนสฺสชาตา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิฯ สา เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตี อนุกฺกเมน อุปจิตวิโมกฺขสมฺภารา หุตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ มหาวิภวสฺส พฺราหฺมณสฺส เคเห นิพฺพตฺติตฺวา โรหินีติ ลทฺธนามา วิญฺญุตํ ปตฺวา, สตฺถริ เวสาลิยํ วิหรนฺเต วิหารํ คนฺตวา ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปนฺนา หุตฺวา มาตาปิตูนํ ธมฺมํ เทเสตฺวา สาสเน ปสาทํ อุปฺปาเทตฺวา เต อนุชานาเปตฺวา สยํ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี น จิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘นคเร พนฺธุมติยา, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน;

ปิณฺฑาย วิจรนฺตสฺส, ปูเวทาสิมหํ ตทาฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ

‘‘ฉตฺติํสเทวราชูนํ , มเหสิตฺตมการยิํ;

ปญฺญาสจกฺกวตฺตีนํ, มเหสิตฺตมการยิํฯ

‘‘มนสา ปตฺถิตา นาม, สพฺพา มยฺหํ สมิชฺฌถ;

สมฺปตฺติํ อนุโภตฺวาน, เทเวสุ มนุเชสุ จฯ

‘‘ปจฺฉิเม ภวสมฺปตฺเต, ชาโต วิปฺปกุเล อหํ;

โรหินี นาม นาเมน, ญาตเกหิ ปิยายิตาฯ

‘‘ภิกฺขูนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ธมฺมํ สุตฺวา ยถาตถํ;

สํวิคฺคมานสา หุตฺวา, ปพฺพชิํ อนคาริยํฯ

‘‘โยนิโส ปทหนฺตีนํ, อรหตฺตมปาปุณิํ;

เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ทานมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ปูวทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปุพฺเพ โสตาปนฺนกาเล ปิตรา อตฺตนา จ วจนปฏิวจนวเสน วุตฺตคาถา อุทานวเสน ภาสนฺตี –

[271]

‘‘สมณาติ โภติ สุปิ, สมณาติ ปพุชฺฌสิ;

สมณาเนว กิตฺเตสิ, สมณี นูน ภวิสฺสสิฯ

[272]

‘‘วิปุลํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ, สมณานํ ปเวจฺฉสิ;

โรหินี ทานิ ปุจฺฉามิ, เกน เต สมณา ปิยาฯ

[273]

‘‘อกมฺมกามา อลสา, ปรทตฺตูปชีวิโน;

อาสํสุกา สาทุกามา, เกน เต สมณา ปิยาฯ

[274]

‘‘จิรสฺสํ วต มํ ตาต, สมณานํ ปริปุจฺฉสิ;

เตสํ เต กิตฺตยิสฺสามิ, ปญฺญาสีลปรกฺกมํฯ

[275]

‘‘กมฺมกามา อนลสา, กมฺมเสฏฺฐสฺส การกา;

ราคํ โทสํ ปชหนฺติ, เตน เม สมณา ปิยาฯ

[276]

‘‘ตีณิ ปาปสฺส มูลานิ, ธุนนฺติ สุจิการิโน;

สพฺพํ ปาปํ ปหีเนสํ, เตน เม สมณา ปิยาฯ

[277]

‘‘กายกมฺมํ สุจิ เนสํ, วจีกมฺมญฺจ ตาทิสํ;

มโนกมฺมํ สุจิ เนสํ, เตน เม สมณา ปิยาฯ

[278]

‘‘วิมลา สงฺขมุตฺตาว, สุทฺธา สนฺตรพาหิรา;

ปุณฺณา สุกฺกาน ธมฺมานํ, เตน เม สมณา ปิยาฯ

[279]

‘‘พหุสฺสุตา ธมฺมธรา, อริยา ธมฺมชีวิโน;

อตฺถํ ธมฺมญฺจ เทเสนฺติ, เตน เม สมณา ปิยาฯ

[280]

‘‘พหุสฺสุตา ธมฺมธรา, อริยา ธมฺมชีวิโน;

เอกคฺคจิตฺตา สติมนฺโต, เตน เม สมณา ปิยาฯ

[281]

‘‘ทูรงฺคมา สติมนฺโต, มนฺตภาณี อนุทฺธตา;

ทุกฺขสฺสนฺตํ ปชานนฺติ, เตน เม สมณา ปิยาฯ

[282]

‘‘ยสฺมา คามา ปกฺกมนฺติ, น วิโลเกนฺติ กิญฺจนํ;

อนเปกฺขาว คจฺฉนฺติ, เตน เม สมณา ปิยาฯ

[283]

‘‘น เต สํ โกฏฺเฐ โอเปนฺติ, น กุมฺภิํ น ขโฬปิยํ;

ปรินิฏฺฐิตเมสานา, เตน เม สมณา ปิยาฯ

[284]

‘‘น เต หิรญฺญํ คณฺหนฺติ, น สุวณฺณํ น รูปิยํ;

ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปนฺติ, เตน เม สมณา ปิยาฯ

[285]

‘‘นานากุลา ปพฺพชิตา, นานาชนปเทหิ จ;

อญฺญมญฺญํ ปิหยนฺติ, เตน เม สมณา ปิยาฯ

[286]

‘‘อตฺถาย วต โน โภติ, กุเล ชาตาสิ โรหินี;

สทฺธา พุทฺเธ จ ธมฺเม จ, สงฺเฆ จ ติพฺพคารวาฯ

[287]

‘‘ตุวญฺเหตํ ปชานาสิ, ปุญฺญกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ;

อมฺหมฺปิ เอเต สมณา, ปฏิคฺคณฺหนฺติ ทกฺขิณํฯ

[288]

‘‘ปติฏฺฐิโต เหตฺถ ยญฺโญ, วิปุโล โน ภวิสฺสติ;

สเจ ภายสิ ทุกฺขสฺส, สเจ เต ทุกฺขมปฺปิยํฯ

[289]

‘‘อุเปหิ สรณํ พุทฺธํ, ธมฺมํ สงฺฆญฺจ ตาทินํ;

สมาทิยาหิ สีลานิ, ตํ เต อตฺถาย เหหิติฯ

[290]

‘‘อุเปมิ สรณํ พุทฺธํ, ธมฺมํ สงฺฆญฺจ ตาทินํ;

สมาทิยามิ สีลานิ, ตํ เม อตฺถาย เหหิติฯ

[291]

‘‘พฺรหฺมพนฺธุ ปุเร อาสิํ, โส อิทานิมฺหิ พฺราหฺมโณ;

เตวิชฺโช โสตฺติโย จมฺหิ, เวทคู จมฺหิ นฺหาตโก’’ติฯ –

อิมา คาถา ปจฺจุทาหาสิฯ

ตตฺถ อาทิโต ติสฺโส คาถา อตฺตโน ธีตุ ภิกฺขูสุ สมฺมุติํ อนิจฺฉนฺเตน วุตฺตาฯ ตตฺถ สมณาติ โภติ สุปีติ โภติ ตฺวํ สุปนกาเลปิ ‘‘สมณา สมณา’’ติ กิตฺเตนฺตี สมณปฏิพทฺธํเยว กถํ กเถนฺตี สุปสิฯ สมณาติ ปพุชฺฌสีติ สุปนโต อุฏฺฐหนฺตีปิ ‘‘สมณา’’อิจฺเจวํ วตฺวา ปพุชฺฌสิ นิทฺทาย วุฏฺฐาสิฯ สมณาเนว กิตฺเตสีติ สพฺพกาลมฺปิ สมเณ เอว สมณานเมว วา คุเณ กิตฺเตสิ อภิตฺถวสิฯ สมณี นูน ภวิสฺสสีติ คิหิรูเปน ฐิตาปิ จิตฺเตน สมณี เอว มญฺเญ ภวิสฺสสิฯ อถ วา สมณี นูน ภวิสฺสสีติ อิทานิ คิหิรูเปน ฐิตาปิ น จิเรเนว สมณี เอว มญฺเญ ภวิสฺสสิ สมเณสุ เอว นินฺนโปณภาวโตฯ

ปเวจฺฉสีติ เทสิฯ โรหินี ทานิ ปุจฺฉามีติ, อมฺม โรหินิ, ตํ อหํ อิทานิ ปุจฺฉามีติ พฺราหฺมโณ อตฺตโน ธีตรํ ปุจฺฉนฺโต อาหฯ เกน เต สมณา ปิยาติ, อมฺม โรหินิ, ตฺวํ สยนฺตีปิ ปพุชฺฌนฺตีปิ อญฺญทาปิ สมณานเมว คุเณ กิตฺตยสิ, เกน นาม การเณน ตุยฺหํ สมณา ปิยายิตพฺพา ชาตาติ อตฺโถฯ

อิทานิ พฺราหฺมโณ สมเณสุ โทสํ ธีตุ อาจิกฺขนฺโต ‘‘อกมฺมกามา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อกมฺมกามาติ น กมฺมกามา, อตฺตโน ปเรสญฺจ อตฺถาวหํ กิญฺจิ กมฺมํ น กาตุกามาฯ อลสาติ กุสีตาฯ ปรทตฺตูปชีวิโนติ ปเรหิ ทินฺเนเนว อุปชีวนสีลาฯ อาสํสุกาติ ตโต เอว ฆาสจฺฉาทนาทีนํ อาสีสนกาฯ สาทุกามาติ สาทุํ มธุรเมว อาหารํ อิจฺฉนกาฯ สพฺพเมตํ พฺราหฺมโณ สมณานํ คุเณ อชานนฺโต อตฺตนาว ปริกปฺปิตํ โทสมาหฯ

ตํ สุตฺวา โรหินี ‘‘ลทฺโธ ทานิ เม โอกาโส อยฺยานํ คุเณ กเถตุ’’นฺติ ตุฏฺฐมานสา ภิกฺขูนํ คุเณ กิตฺเตตุกามา ปฐมํ ตาว เตสํ กิตฺตเน โสมนสฺสํ ปเวเทนฺตี ‘‘จีรสฺสํ วต มํ, ตาตา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ จิรสฺสํ วตาติ จิเรน วตฯ ตาตาติ ปิตรํ อาลปติฯ สมณานนฺติ สมเณ สมณานํ วา มยฺหํ ปิยายิตพฺพํ ปริปุจฺฉสิฯ เตสนฺติ สมณานํฯ ปญฺญาสีลปรกฺกมนฺติ ปญฺญญฺจ สีลญฺจ อุสฺสาหญฺจฯ

กิตฺตยิสฺสามีติ กถยิสฺสามิฯ ปฏิชาเนตฺวา เต กิตฺเตนฺตี ‘‘อกมฺมกามา อลสา’’ติ เตน วุตฺตํ โทสํ ตาว นิพฺเพเฐตฺวา ตปฺปฏิปกฺขภูตํ คุณํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมกามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กมฺมกามาติ วตฺตปฏิวตฺตาทิเภทํ กมฺมํ สมณกิจฺจํ ปริปูรณวเสน กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ กมฺมกามาฯ ตตฺถ ยุตฺตปฺปยุตฺตา หุตฺวา อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย วายมนโต น อลสาติ อนลสาฯ ตํ ปน กมฺมํ เสฏฺฐํ อุตฺตมํ นิพฺพานาวหเมว กโรนฺตีติ กมฺมเสฏฺฐสฺส การกาฯ กโรนฺตา ปน ตํ ปฏิปตฺติยา อนวชฺชภาวโต ราคํ โทสํ ปชหนฺติ, ยถา ราคโทสา ปหียนฺติ, เอวํ สมณา กมฺมํ กโรนฺติฯ เตน เม สมณา ปิยาติ เตน ยถาวุตฺเตน สมฺมาปฏิปชฺชเนน มยฺหํ สมณา ปิยายิตพฺพาติ อตฺโถฯ

ตีณิ ปาปสฺส มูลานีติ โลภโทสโมหสงฺขาตานิ อกุสลสฺส ตีณิ มูลานิฯ ธุนนฺตีติ นิคฺฆาเตนฺติ, ปชหนฺตีติ อตฺโถฯ สุจิการิโนติ อนวชฺชกมฺมการิโนฯ สพฺพํ ปาปํ ปหีเนสนฺติ อคฺคมคฺคาธิคเมน เอสํ สพฺพมฺปิ ปาปํ ปหีนํฯ

เอวํ ‘‘สมณา สุจิการิโน’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กายกมฺม’’นฺติ คาถมาหฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

วิมลา สงฺขมุตฺตาวาติ สุโธตสงฺขา วิย มุตฺตา วิย จ วิคตมลา ราคาทิมลรหิตาฯ สุทฺธา สนฺตรพาหิราติ สนฺตรญฺจ พาหิรญฺจ สนฺตรพาหิรํฯ ตโต สนฺตรพาหิรโต สุทฺธา, สุทฺธาสยปโยคาติ อตฺโถฯ ปุณฺณา สุกฺกาน ธมฺมานนฺติ เอกนฺตสุกฺเกหิ อนวชฺชธมฺเมหิ ปริปุณฺณา, อเสเขหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ

สุตฺตเคยฺยาทิพหุํ สุตํ เอเตสํ, สุเตน วา อุปฺปนฺนาติ พหุสฺสุตา, ปริยตฺติพาหุสจฺเจน ปฏิเวธพาหุสจฺเจน จ สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ ตเมว ทุวิธมฺปิ ธมฺมํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมธราฯ สตฺตานํ อาจารสมาจารสิกฺขาปเทน อรียนฺตีติ อริยาฯ ธมฺเมน ญาเยน ชีวนฺตีติ ธมฺมชีวิโนฯ อตฺถํ ธมฺมญฺจ เทเสนฺตีติ ภาสิตตฺถญฺจ เทสนาธมฺมญฺจ กเถนฺติ ปกาเสนฺติฯ อถ วา อตฺถโต อนเปตํ ธมฺมโต อนเปตญฺจ เทเสนฺติ อาจิกฺขนฺติฯ

เอกคฺคจิตฺตาติ สมาหิตจิตฺตาฯ สติมนฺโตติ อุปฏฺฐิตสติโนฯ

ทูรงฺคมาติ อรญฺญคตา, มนุสฺสูปจารํ มุญฺจิตฺวา ทูรํ คจฺฉนฺตา, อิทฺธานุภาเวน วา ยถารุจิตํ ทูรํ ฐานํ คจฺฉนฺตีติ ทูรงฺคมาฯ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย ภณนสีลตาย มนฺตภาณีฯ น อุทฺธตาติ อนุทฺธตา, อุทฺธจฺจรหิตา วูปสนฺตจิตฺตาฯ ทุกฺขสฺสนฺตํ ปชานนฺตีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตภูตํ นิพฺพานํ ปฏิวิชฺฌนฺติฯ

น วิโลเกนฺติ กิญฺจนนฺติ ยโต คามโต ปกฺกมนฺติ, ตสฺมิํ คาเม กญฺจิ สตฺตํ วา สงฺขารํ วา อเปกฺขาวเสน น โอโลเกนฺติ, อถ โข ปน อนเปกฺขาว คจฺฉนฺติ ปกฺกมนฺติฯ

น เต สํ โกฏฺเฐ โอเปนฺตีติ เต สมณา สํ อตฺตโน สนฺตกํ สาปเตยฺยํ โกฏฺเฐ น โอเปนฺติ น ปฏิสาเมตฺวา ฐเปนฺติ ตาทิสสฺส ปริคฺคหสฺส อภาวโตฯ กุมฺภินฺติ กุมฺภิยํฯ ขโฬปิยนฺติ ปจฺฉิยํฯ ปรินิฏฺฐิตเมสานาติ ปรกุเลสุ ปเรสํ อตฺถาย สิทฺธเมว ฆาสํ ปริเยสนฺตาฯ

หิรญฺญนฺติ กหาปณํฯ รูปิยนฺติ รชตํฯ ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปนฺตีติ อตีตํ อนนุโสจนฺตา อนาคตญฺจ อปจฺจาสีสนฺตา ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปนฺติ อตฺตภาวํ ปวตฺเตนฺติฯ

อญฺญมญฺญํ ปิหยนฺตีติ อญฺญมญฺญสฺมิํ เมตฺติํ กโรนฺติฯ ‘‘ปิหายนฺติ’’ปิ ปาโฐ, โส เอว อตฺโถฯ

เอวํ โส พฺราหฺมโณ ธีตุยา สนฺติเก ภิกฺขูนํ คุเณ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ธีตรํ ปสํสนฺโต ‘‘อตฺถาย วตา’’ติอาทิมาหฯ

อมฺหมฺปีติ อมฺหากมฺปิฯ ทกฺขิณนฺติ เทยฺยธมฺมํฯ

เอตฺถาติ เอเตสุ สมเณสุฯ ยญฺโญติ ทานธมฺโมฯ วิปุโลติ วิปุลผโลฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

เอวํ พฺราหฺมโณ สรเณสุ สีเลสุ จ ปติฏฺฐิโต อปรภาเค สญฺชาตสํเวโค ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาย อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทาเนนฺโต ‘‘พฺรหฺมพนฺธู’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

โรหินีเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. จาปาเถรีคาถาวณฺณนา

ลฏฺฐิหตฺโถ ปุเร อาสีติอาทิกา จาปาย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี, อนุกฺกเมน อุปจิตกุสลมูลา สมฺภตวิโมกฺขสมฺภารา หุตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท วงฺคหารชนปเท อญฺญตรสฺมิํ มิคลุทฺทกคาเม เชฏฺฐกมิคลุทฺทกสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, จาปาติสฺสา นามํ อโหสิฯ เตน จ สมเยน อุปโก อาชีวโก โพธิมณฺฑโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตุํ พาราณสิํ อุทฺทิสฺส คจฺฉนฺเตน สตฺถารา สมาคโต ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส, อินฺทฺริยานิ, ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต, กํสิ ตฺวํ, อาวุโส, อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต, โก วา เต สตฺถา, กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี’’ติ (มหาว. 11; ม. นิ. 1.285) ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘สพฺพาภิภู สพฺพวิทูหมสฺมิ, สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโต;

สพฺพญฺชโห ตณฺหากฺขเย วิมุตฺโต, สยํ อภิญฺญาย กมุทฺทิเสยฺยํฯ (ธ. ป. 353; มหาว. 11; กถา. 405; ม. นิ. 1.285);

‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;

สเทวกสฺมิํ โลกสฺมิํ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโลฯ