11. ทฺวาทสกนิปาโต

1. อุปฺปลวณฺณาเถรีคาถาวณฺณนา

ทฺวาทสกนิปาเต อุโภ มาตา จ ธีตา จาติอาทิกา อุปฺปลวณฺณาย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา, มหาชเนน สทฺธิํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ธมฺมํ สุณนฺตี สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุนิํ อิทฺธิมนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ สา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุํ สํสรนฺตี กสฺสปพุทฺธกาเล พาราณสินคเร กิกิสฺส กาสิรญฺโญ เคเห ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา สตฺตนฺนํ ภคินีนํ อพฺภนฺตรา หุตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปริเวณํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตาฯ

ตโต จวิตฺวา ปุน มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉนฺตี เอกสฺมิํ คามเก สหตฺถา กมฺมํ กตฺวา ชีวนกฏฺฐาเน นิพฺพตฺตาฯ สา เอกทิวสํ เขตฺตกุฏิํ คจฺฉนฺตี อนฺตรามคฺเค เอกสฺมิํ สเร ปาโตว ปุปฺผิตํ ปทุมปุปฺผํ ทิสฺวา ตํ สรํ โอรุยฺห ตญฺเจว ปุปฺผํ ลาชปกฺขิปนตฺถาย ปทุมินิปตฺตญฺจ คเหตฺวา เกทาเร สาลิสีสานิ ฉินฺทิตฺวา กุฏิกาย นิสินฺนา ลาเช ภชฺชิตฺวา ปญฺจ ลาชสตานิ กตฺวา ฐเปสิฯ ตสฺมิํ ขเณ คนฺธมาทนปพฺพเต นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐิโต เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ อาคนฺตฺวา ตสฺสา อวิทูเร ฐาเน อฏฺฐาสิฯ สา ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ลาเชหิ สทฺธิํ ปทุมปุปฺผํ คเหตฺวา, กุฏิโต โอรุยฺห ลาเช ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ปทุมปุปฺเผน ปตฺตํ ปิธาย อทาสิฯ อถสฺสา ปจฺเจกพุทฺเธ โถกํ คเต เอตทโหสิ – ‘‘ปพฺพชิตา นาม ปุปฺเผน อนตฺถิกา, อหํ ปุปฺผํ คเหตฺวา ปิฬนฺธิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺถโต ปุปฺผํ คเหตฺวา ปุน จินฺเตสิ – ‘‘สเจ, อยฺโย, ปุปฺเผน อนตฺถิโก อภวิสฺสา, ปตฺตมตฺถเก ฐเปตุํ นาทสฺส, อทฺธา อยฺยสฺส อตฺโถ ภวิสฺสตี’’ติ ปุน คนฺตฺวา ปตฺตมตฺถเก ฐเปตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ ขมาเปตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิเมสํ เม ลาชานํ นิสฺสนฺเทน ลาชคณนาย ปุตฺตา อสฺสุ, ปทุมปุปฺผสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน ปเท ปเท ปทุมปุปฺผํ อุฏฺฐหตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิฯ

ปจฺเจกุพุทฺโธ ตสฺสา ปสฺสนฺติยาว อากาเสน คนฺธมาทนปพฺพตํ คนฺตฺวา ตํ ปทุมํ นนฺทมูลกปพฺภาเร ปจฺเจกพุทฺธานํ อกฺกมนโสปานสมีเป ปาทปุญฺฉนํ กตฺวา ฐเปสิฯ

สาปิ ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน เทวโลเก ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐาย จสฺสา ปเท ปเท มหาปทุมปุปฺผํ อุฏฺฐาสิฯ สา ตโต จวิตฺวา ปพฺพตปาเท เอกสฺมิํ ปทุมสเร ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺติฯ ตํ นิสฺสาย เอโก ตาปโส วสติฯ โส ปาโตว มุขโธวนตฺถาย สรํ คนฺตฺวา ตํ ปุปฺผํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ ปุปฺผํ เสเสหิ มหนฺตตรํ, เสสานิ จ ปุปฺผิตานิ อิทํ มกุลิตเมว, ภวิตพฺพเมตฺถ การเณนา’’ติ อุทกํ โอตริตฺวา ตํ ปุปฺผํ คณฺหิฯ ตํ เตน คหิตมตฺตเมว ปุปฺผิตํฯ ตาปโส อนฺโตปทุมคพฺเภ นิปนฺนทาริกํ อทฺทสฯ ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย จ ธีตุสิเนหํ ลภิตฺวา ปทุเมเนว สทฺธิํ ปณฺณสาลํ เนตฺวา มญฺจเก นิปชฺชาเปสิฯ อถสฺสา ปุญฺญานุภาเวน องฺคุฏฺฐเก ขีรํ นิพฺพตฺติฯ โส ตสฺมิํ ปุปฺเผ มิลาเต อญฺญํ นวํ ปุปฺผํ อาหริตฺวา ตํ นิปชฺชาเปสิฯ อถสฺสา อาธาวนวิธาวเนน กีฬิตุํ สมตฺถกาลโต ปฏฺฐาย ปทวาเร ปทวาเร ปทุมปุปฺผํ อุฏฺฐาติ, กุงฺกุมราสิสฺส วิย อสฺสา สรีรวณฺโณ โหติฯ สา อปตฺตา เทววณฺณํ, อติกฺกนฺตา มานุสวณฺณํ อโหสิฯ สา ปิตริ ผลาผลตฺถาย คเต ปณฺณสาลายํ โอหิยติฯ

อเถกทิวสํ ตสฺสา วยปฺปตฺตกาเล ปิตริ ผลาผลตฺถาย คเต เอโก วนจรโก ตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มนุสฺสานํ นาม เอวํวิธํ รูปํ นตฺถิ, วีมํสิสฺสามิ น’’นฺติ ตาปสสฺส อาคมนํ อุทิกฺขนฺโต นิสีทิฯ สา ปิตริ อาคจฺฉนฺเต ปฏิปถํ คนฺตฺวา ตสฺส หตฺถโต กาชกมณฺฑลุํ อคฺคเหสิ, อาคนฺตฺวา นิสินฺนสฺส จสฺส อตฺตโน กรณวตฺตํ ทสฺเสสิฯ ตทา โส วนจรโก มนุสฺสภาวํ ญตฺวา ตาปสํ อภิวาเทตฺวา นิสีทิฯ ตาปโส ตํ วนจรกํ วนมูลผเลหิ จ ปานีเยน จ นิมนฺเตตฺวา, ‘‘โภ ปุริส, อิมสฺมิํเยว ฐาเน วสิสฺสสิ, อุทาหุ คมิสฺสสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘คมิสฺสามิ, ภนฺเต, อิธ กิํ กริสฺสามี’’ติ? ‘‘อิทํ ตยา ทิฏฺฐการณํ เอตฺโต คนฺตฺวา อกเถตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ? ‘‘สเจ, อยฺโย, น อิจฺฉติ, กิํการณา กเถสฺสามี’’ติ ตาปสํ วนฺทิตฺวา ปุน อาคมนกาเล มคฺคสญฺชานนตฺถํ สาขาสญฺญญฺจ รุกฺขสญฺญญฺจ กโรนฺโต ปกฺกามิฯ

โส พาราณสิํ คนฺตฺวา ราชานํ อทฺทสฯ ราชา ‘‘กสฺมา อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ, เทว, ตุมฺหากํ วนจรโก ปพฺพตปาเท อจฺฉริยํ อิตฺถิรตนํ ทิสฺวา อาคโตมฺหี’’ติ สพฺพํ ปวตฺติํ กเถสิฯ โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา เวเคน ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา อวิทูเร ฐาเน ขนฺธาวารํ นิวาเสตฺวา วนจรเกน เจว อญฺเญหิ จ ปุริเสหิ สทฺธิํ ตาปสสฺส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา นิสินฺนเวลาย ตตฺถ คนฺตฺวา อภิวาเทตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ราชา ตาปสสฺส ปพฺพชิตปริกฺขารภณฺฑํ ปาทมูเล ฐเปตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมิํ ฐาเน กิํ กโรม, คมิสฺสามา’’ติ อาหฯ ‘‘คจฺฉ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘อาม, คจฺฉามิ, ภนฺเต, อยฺยสฺส ปน สมีเป วิสภาคปริสา อตฺถี’’ติ อสฺสุมฺหา, อสารุปฺปา เอสา ปพฺพชิตานํ, มยา สทฺธิํ คจฺฉตุ, ภนฺเตติฯ มนุสฺสานํ นาม จิตฺตํ ทุตฺโตสยํ, กถํ พหูนํ มชฺเฌ วสิสฺสตีติ? อมฺหากํ รุจิตกาลโต ปฏฺฐาย เสสานํ เชฏฺฐกฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปฏิชคฺคิสฺสาม, ภนฺเตติฯ

โส รญฺโญ กถํ สุตฺวา ทหรกาเล คหิตนามวเสเนว, ‘‘อมฺม, ปทุมวตี’’ติ ธีตรํ ปกฺโกสิฯ สา เอกวจเนเนว ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา ปิตรํ อภิวาเทตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ ปิตา อาห – ‘‘ตฺวํ, อมฺม, วยปฺปตฺตา, อิมสฺมิํ ฐาเน รญฺญา ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย วสิตุํ อยุตฺตา, รญฺญา สทฺธิํ คจฺฉ, อมฺมา’’ติฯ สา ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ ปิตุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อภิวาเทตฺวา โรทมานา อฏฺฐาสิฯ ราชา ‘‘อิมิสฺสา ปิตุ จิตฺตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ ตสฺมิํเยว ฐาเน กหาปณราสิมฺหิ ฐเปตฺวา อภิเสกํ อกาสิฯ อถ นํ คเหตฺวา อตฺตโน นครํ อาเนตฺวา อาคตกาลโต ปฏฺฐาย เสสิตฺถิโย อโนโลเกตฺวา ตาย สทฺธิํเยว รมติฯ ตา อิตฺถิโย อิสฺสาปกตา ตํ รญฺโญ อนฺตเร ปริภินฺทิตุกามา เอวมาหํสุ – ‘‘นายํ, มหาราช, มนุสฺสชาติกา, กหํ นาม ตุมฺเหหิ มนุสฺสานํ วิจรณฏฺฐาเน ปทุมานิ อุฏฺฐหนฺตานิ ทิฏฺฐปุพฺพานิ, อทฺธา อยํ ยกฺขินี, นีหรถ นํ, มหาราชา’’ติฯ ราชา ตาสํ กถํ สุตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ

อถสฺสาปเรน สมเยน ปจฺจนฺโต กุปิโตฯ โส ‘‘ครุคพฺภา ปทุมวตี’’ติ นคเร ฐเปตฺวา ปจฺจนฺตํ อคมาสิฯ

อถ ตา อิตฺถิโย ตสฺสา อุปฏฺฐายิกาย ลญฺชํ ทตฺวา ‘‘อิมิสฺสา ทารกํ ชาตมตฺตเมว อปเนตฺวา เอกํ ทารุฆฏิกํ โลหิเตน มกฺขิตฺวา สนฺติเก ฐเปหี’’ติ อาหํสุฯ ปทุมวติยาปิ นจิรสฺเสว คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิฯ มหาปทุมกุมาโร เอกโกว กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ อวเสสา เอกูนปญฺจสตา ทารกา มหาปทุมกุมารสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา นิปนฺนกาเล สํเสทชา หุตฺวา นิพฺพตฺติํสุฯ อถสฺสา ‘‘น ตาว อยํ สติํ ปฏิลภตี’’ติ ญตฺวา สา อุปฏฺฐายิกา เอกํ ทารุฆฏิกํ โลหิเตน มกฺขิตฺวา สมีเป ฐเปตฺวา ตาสํ อิตฺถีนํ สญฺญํ อทาสิฯ ตาปิ ปญฺจสตา อิตฺถิโย เอเกกา เอเกกํ ทารกํ คเหตฺวา จุนฺทการกานํ สนฺติกํ เปเสตฺวา กรณฺฑเก อาหราเปตฺวา อตฺตนา อตฺตนา คหิตทารเก ตตฺถ นิปชฺชาเปตฺวา พหิ ลญฺฉนํ กตฺวา ฐปยิํสุฯ

ปทุมวตีปิ โข สญฺญํ ลภิตฺวา ตํ อุปฏฺฐายิกํ ‘‘กิํ วิชาตมฺหิ, อมฺมา’’ติ ปุจฺฉิฯ สา ตํ สนฺตชฺเชตฺวา ‘‘กุโต ตฺวํ ทารกํ ลภิสฺสสี’’ติ วตฺวา ‘‘อยํ ตว กุจฺฉิโต นิกฺขนฺตทารโก’’ติ โลหิตมกฺขิตํ ทารุฆฏิกํ ปุรโต ฐเปสิฯ สา ตํ ทิสฺวา โทมนสฺสปฺปตฺตา ‘‘สีฆํ ตํ ผาเลตฺวา อปเนหิ, สเจ โกจิ ปสฺเสยฺย, ลชฺชิตพฺพํ ภเวยฺยา’’ติ อาหฯ สา ตสฺสา กถํ สุตฺวา อตฺถกามา วิย ทารุฆฏิกํ ผาเลตฺวา อุทฺธเน ปกฺขิปิฯ

ราชาปิ ปจฺจนฺตโต อาคนฺตฺวา นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺโต พหินคเร ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา นิสีทิฯ อถ ตา ปญฺจสตา อิตฺถิโย รญฺโญ ปจฺจุคฺคมนํ อาคนฺตฺวา อาหํสุ – ‘‘ตฺวํ, มหาราช, น อมฺหากํ สทฺทหสิ, อมฺเหหิ วุตฺตํ อการณํ วิย โหติ, ตฺวํ มเหสิยา อุปฏฺฐายิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปฏิปุจฺฉ, ทารุฆฏิกํ เต เทวี วิชาตา’’ติฯ ราชา ตํ การณํ อนุปปริกฺขิตฺวาว ‘‘อมนุสฺสชาติกา ภวิสฺสตี’’ติ ตํ เคหโต นิกฺกฑฺฒิฯ ตสฺสา ราชเคหโต สห นิกฺขมเนเนว ปทุมปุปฺผานิ อนฺตรธายิํสุ, สรีรจฺฉวีปิ วิวณฺณา อโหสิฯ สา เอกิกาว อนฺตรวีถิยา ปายาสิฯ อถ นํ เอกา วยปฺปตฺตา มหลฺลิกา อิตฺถี ทิสฺวา ธีตุสิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘กหํ คจฺฉสิ, อมฺมา’’ติ อาหฯ ‘‘อาคนฺตุกมฺหิ, วสนฏฺฐานํ โอโลเกนฺตี วิจรามี’’ติฯ ‘‘อิธาคจฺฉ, อมฺมา’’ติ วสนฏฺฐานํ ทตฺวา โภชนํ ปฏิยาเทสิฯ

ตสฺสา อิมินาว นิยาเมน ตตฺถ วสมานาย ตา ปญฺจสตา อิตฺถิโย เอกจิตฺตา หุตฺวา ราชานํ อาหํสุ – ‘‘มหาราช, ตุมฺเหสุ ยุทฺธํ คเตสุ อมฺเหหิ คงฺคาเทวตาย ‘อมฺหากํ เทเว วิชิตสงฺคาเม อาคเต พลิกมฺมํ กตฺวา อุทกกีฬํ กริสฺสามา’ติ ปตฺถิตํ อตฺถิ, เอตมตฺถํ, เทว, ชานาเปมา’’ติฯ ราชา ตาสํ วจเนน ตุฏฺโฐ คงฺคาย อุทกกีฬํ กาตุํ อคมาสิฯ ตาปิ อตฺตนา อตฺตนา คหิตกรณฺฑกํ ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา อาทาย นทิํ คนฺตฺวา เตสํ กรณฺฑกานํ ปฏิจฺฉาทนตฺถํ ปารุปิตฺวา ปารุปิตฺวา อุทเก ปติตฺวา กรณฺฑเก วิสฺสชฺเชสุํ ฯ เตปิ โข กรณฺฑกา สพฺเพ สห คนฺตฺวา เหฏฺฐาโสเต ปสาริตชาลมฺหิ ลคฺคิํสุฯ ตโต อุทกกีฬํ กีฬิตฺวา รญฺโญ อุตฺติณฺณกาเล ชาลํ อุกฺขิปนฺตา เต กรณฺฑเก ทิสฺวา รญฺโญ สนฺติกํ อานยิํสุฯ

ราชา กรณฺฑเก โอโลเกตฺวา ‘‘กิํ, ตาตา, กรณฺฑเกสู’’ติ อาหฯ ‘‘น ชานาม, เทวา’’ติฯ โส เต กรณฺฑเก วิวราเปตฺวา โอโลเกนฺโต ปฐมํ มหาปทุมกุมารสฺส กรณฺฑกํ วิวราเปสิฯ เตสํ ปน สพฺเพสมฺปิ กรณฺฑเกสุ นิปชฺชาปิตทิวเสสุเยว ปุญฺญิทฺธิยา องฺคุฏฺฐโต ขีรํ นิพฺพตฺติฯ สกฺโก เทวราชา ตสฺส รญฺโญ นิกฺกงฺขภาวตฺถํ อนฺโตกรณฺฑเก อกฺขรานิ ลิขาเปสิ – ‘‘อิเม กุมารา ปทุมวติยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตา พาราณสิรญฺโญ ปุตฺตา, อถ เน ปทุมวติยา สปตฺติโย ปญฺจสตา อิตฺถิโย กรณฺฑเกสุ ปกฺขิปิตฺวา อุทเก ขิปิํสุ, ราชา อิมํ การณํ ชานาตู’’ติฯ กรณฺฑเก วิวฏมตฺเต ราชา อกฺขรานิ วาเจตฺวา ทารเก ทิสฺวา มหาปทุมกุมารํ อุกฺขิปิตฺวา เวเคน รเถ โยเชตฺวา ‘‘อสฺเส กปฺเปถ, อหํ อชฺช อนฺโตนครํ ปวิสิตฺวา เอกจฺจานํ มาตุคามานํ ปิยํ กริสฺสามี’’ติ ปาสาทวรํ อารุยฺห หตฺถิคีวาย สหสฺสภณฺฑิกํ ฐเปตฺวา นคเร เภริํ จราเปสิ – ‘‘โย ปทุมวติํ ปสฺสติ, โส อิมํ สหสฺสํ คณฺหาตู’’ติฯ

ตํ กถํ สุตฺวา ปทุมวตี มาตุ สญฺญํ อทาสิ – ‘‘หตฺถิคีวโต สหสฺสํ คณฺห, อมฺมา’’ติฯ ‘‘นาหํ เอวรูปํ คณฺหิตุํ วิสหามี’’ติ อาหฯ สา ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ วุตฺเต ‘‘กิํ วตฺวา คณฺหามิ, อมฺมา’’ติ อาหฯ ‘‘‘มม ธีตา ปทุมวติํ เทวิํ ปสฺสตี’ติ วตฺวา คณฺหาหี’’ติฯ สา ‘‘ยํ วา ตํ วา โหตู’’ติ คนฺตฺวา สหสฺสจงฺโกฏกํ คณฺหิฯ อถ นํ มนุสฺสา ปุจฺฉิํสุ – ‘‘ปทุมวติํ เทวิํ ปสฺสสิ, อมฺมา’’ติ? ‘‘อหํ น ปสฺสามิ, ธีตา กิร เม ปสฺสตี’’ติ อาหฯ

เต ‘‘กหํ ปน สา, อมฺมา’’ติ วตฺวา ตาย สทฺธิํ คนฺตฺวา ปทุมวติํ สญฺชานิตฺวา ปาเทสุ นิปติํสุฯ ตสฺมิํ กาเล สา ‘‘ปทุมวตี เทวี อย’’นฺติ ญตฺวา ‘‘ภาริยํ วต อิตฺถิยา กมฺมํ กตํ, ยา เอวํวิธสฺส รญฺโญ มเหสี สมานา เอวรูเป ฐาเน นิรารกฺขา วสี’’ติ อาหฯ

เตปิ ราชปุริสา ปทุมวติยา นิเวสนํ เสตสาณีหิ ปริกฺขิปาเปตฺวา ทฺวาเร อารกฺขํ ฐเปตฺวา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา สุวณฺณสิวิกํ เปเสสิฯ สา ‘‘อหํ เอวํ น คมิสฺสามิ, มม วสนฏฺฐานโต ปฏฺฐาย ยาว ราชเคหํ เอตฺถนฺตเร วรโปตฺถกจิตฺตตฺถรเณ อตฺถราเปตฺวา อุปริ สุวณฺณตารกวิจิตฺตํ เจลวิตานํ พนฺธาเปตฺวา ปสาธนตฺถาย สพฺพาลงฺกาเรสุ ปหิเตสุ ปทสาว คมิสฺสามิ, เอวํ เม นาครา สมฺปตฺติํ ปสฺสิสฺสนฺตี’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘ปทุมวติยา ยถารุจิํ กโรถา’’ติ อาหฯ ตโต ปทุมวตี สพฺพปสาธนํ ปสาเธตฺวา ‘‘ราชเคหํ คมิสฺสามี’’ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ อถสฺสา อกฺกนฺตอกฺกนฺตฏฺฐาเน วรโปตฺถกจิตฺตตฺถรณานิ ภินฺทิตฺวา ปทุมปุปฺผานิ อุฏฺฐหิํสุฯ สา มหาชนสฺส อตฺตโน สมฺปตฺติํ ทสฺเสตฺวา ราชนิเวสนํ อารุยฺห สพฺเพปิ เต เจลจิตฺตตฺถรเณ ตสฺสา มหลฺลิกาย โปสาวนิกมูลํ กตฺวา ทาเปสิฯ

ราชาปิ โข ตา ปญฺจสตา อิตฺถิโย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อิมาโย เต, เทวิ, ทาสิโย กตฺวา เทมี’’ติ อาหฯ ‘‘สาธุ, มหาราช, เอตาสํ มยฺหํ ทินฺนภาวํ สกลนคเร ชานาเปหี’’ติฯ ราชา นคเร เภริํ จราเปสิ ‘‘ปทุมวติยา ทุพฺภิกา ปญฺจสตา อิตฺถิโย เอติสฺสาว ทาสิโย กตฺวา ทินฺนา’’ติฯ สา ‘‘ตาสํ สกลนาคเรน ทาสิภาโว สลฺลกฺขิโต’’ติ ญตฺวา ‘‘อหํ มม ทาสิโย ภุชิสฺสา กาตุํ ลภามิ, เทวา’’ติ ราชานํ ปุจฺฉิฯ ‘‘ตว อิจฺฉา, เทวี’’ติฯ ‘‘เอวํ สนฺเต ตเมว เภริจาริกํ ปกฺโกสาเปตฺวา – ‘ปทุมวติเทวิยา อตฺตโน ทาสิโย กตฺวา ทินฺนา ปญฺจสตา อิตฺถิโย สพฺพาว ภุชิสฺสา กตา’ติ ปุน เภริํ จราเปถา’’ติ อาหฯ สา ตาสํ ภุชิสฺสภาเว กเต เอกูนานิ ปญฺจปุตฺตสตานิ ตาสํเยว หตฺเถ โปสนตฺถาย ทตฺวา สยํ มหาปทุมกุมารํเยว คณฺหิฯ

อถาปรภาเค เตสํ กุมารานํ กีฬนวเย สมฺปตฺเต ราชา อุยฺยาเน นานาวิธํ กีฬนฏฺฐานํ กาเรสิฯ

เต อตฺตโน โสฬสวสฺสุทฺเทสิกกาเล สพฺเพว เอกโต หุตฺวา อุยฺยาเน ปทุมสญฺฉนฺนาย มงฺคลโปกฺขรณิยา กีฬนฺตา นวปทุมานิ ปุปฺผิตานิ ปุราณปทุมานิ จ วณฺฏโต ปตนฺตานิ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส ตาว อนุปาทินฺนกสฺส เอวรูปา ชรา ปาปุณาติ, กิมงฺคํ ปน อมฺหากํ สรีรสฺสฯ อิทมฺปิ หิ เอวํคติกเมว ภวิสฺสตี’’ติ อารมฺมณํ คเหตฺวา สพฺเพว ปจฺเจกโพธิญาณํ นิพฺพตฺเตตฺวา อุฏฺฐายุฏฺฐาย ปทุมกณฺณิกาสุ ปลฺลงฺเกน นิสีทิํสุฯ

อถ เตหิ สทฺธิํ คตราชปุริสา พหุคตํ ทิวสํ ญตฺวา ‘‘อยฺยปุตฺตา, ตุมฺหากํ เวลํ ชานาถา’’ติ อาหํสุฯ เต ตุณฺหี อเหสุํฯ ปุริสา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํ – ‘‘กุมารา, เทว, ปทุมกณฺณิกาสุ นิสินฺนา, อมฺเหสุ กเถนฺเตสุปิ วจีเภทํ น กโรนฺตี’’ติฯ ‘‘ยถารุจิยา เนสํ นิสีทิตุํ เทถา’’ติฯ เต สพฺพรตฺติํ คหิตารกฺขา ปทุมกณฺณิกาสุ นิสินฺนนิยาเมเนว อรุณํ อุฏฺฐาเปสุํฯ ปุริสา ปุนทิวเส อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทวา, เวลํ ชานาถา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘น มยํ เทวา, ปจฺเจกพุทฺธา นาม มยํ อมฺหา’’ติฯ ‘‘อยฺยา, ตุมฺเห ภาริยํ กถํ กเถถ, ปจฺเจกพุทฺธา นาม ตุมฺหาทิสา น โหนฺติ, ทฺวงฺคุลเกสมสฺสุธรา กาเย ปฏิมุกฺกอฏฺฐปริกฺขารา โหนฺตี’’ติฯ เต ทกฺขิณหตฺเถน สีสํ ปรามสิํสุ, ตาวเทว คิหิลิงฺคํ อนฺตรธายิฯ อฏฺฐ ปริกฺขารา กาเย ปฏิมุกฺกา จ อเหสุํฯ ตโต ปสฺสนฺตสฺเสว มหาชนสฺส อากาเสน นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมํสุฯ

สาปิ โข ปทุมวตี เทวี ‘‘อหํ พหุปุตฺตา หุตฺวา นิปุตฺตา ชาตา’’ติ หทยโสกํ ปตฺวา เตเนว โสเกน กาลงฺกตฺวา ราชคหนคเร ทฺวารคามเก สหตฺเถน กมฺมํ กตฺวา ชีวนฏฺฐาเน นิพฺพตฺติฯ อถาปรภาเค กุลฆรํ คตา เอกทิวสํ สามิกสฺส เขตฺตํ ยาคุํ หรมานา เตสํ อตฺตโน ปุตฺตานํ อนฺตเร อฏฺฐ ปจฺเจกพุทฺเธ ภิกฺขาจารเวลาย อากาเสน คจฺฉนฺเต ทิสฺวา สีฆํ สีฆํ คนฺตฺวา สามิกสฺส อาโรเจสิ – ‘‘ปสฺส, อยฺย, ปจฺเจกพุทฺเธ, เอเต นิมนฺเตตฺวา โภเชสฺสามา’’ติ ฯ โส อาห – ‘‘สมณสกุณา นาเมเต อญฺญตฺถาปิ เอวํ จรนฺติ, น เอเต ปจฺเจกพุทฺธา’’ติ เต เตสํ กเถนฺตานํเยว อวิทูเร ฐาเน โอตริํสุฯ สา อิตฺถี ตํ ทิวสํ อตฺตโน ภตฺตขชฺชโภชนํ เตสํ ทตฺวา ‘‘สฺเวปิ อฏฺฐ ชนา มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ อาหฯ

‘‘สาธุ, อุปาสิเก, ตว สกฺกาโร เอตฺตโกว โหตุ, อาสนานิ จ อฏฺเฐว โหนฺตุ, อญฺเญปิ พหู ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา ตว จิตฺตํ ปสีเทยฺยาสี’’ติฯ สา ปุนทิวเส อฏฺฐ อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา อฏฺฐนฺนํ สกฺการสมฺมานํ ปฏิยาเทตฺวา นิสีทิฯ

นิมนฺติตปจฺเจกพุทฺธา เสสานํ สญฺญํ อทํสุ – ‘‘มาริสา อชฺช อญฺญตฺถ อคนฺตฺวา สพฺเพว ตุมฺหากํ มาตุ สงฺคหํ กโรถา’’ติฯ เต เตสํ วจนํ สุตฺวา สพฺเพว เอกโต อากาเสน อาคนฺตฺวา มาตุฆรทฺวาเร ปาตุรเหสุํฯ สาปิ ปฐมํ ลทฺธสญฺญตาย พหูปิ ทิสฺวา น กมฺปิตฺถฯ สพฺเพปิ เต เคหํ ปเวเสตฺวา อาสเนสุ นิสีทาเปสิฯ เตสุ ปฏิปาฏิยา นิสีทนฺเตสุ นวโม อญฺญานิ อฏฺฐ อาสนานิ มาเปตฺวา สยํ ธุราสเน นิสีทติ, ยาว อาสนานิ วฑฺฒนฺติ, ตาว เคหํ วฑฺฒติฯ เอวํ เตสุ สพฺเพสุปิ นิสินฺเนสุ สา อิตฺถี อฏฺฐนฺนํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ปฏิยาทิตํ สกฺการํ ปญฺจสตานมฺปิ ยาวทตฺถํ ทตฺวา อฏฺฐ นีลุปฺปลหตฺถเก อาหริตฺวา นิมนฺติตปจฺเจกพุทฺธานํเยว ปาทมูเล ฐเปตฺวา อาห – ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน สรีรวณฺโณ อิเมสํ นีลุปฺปลานํ อนฺโตคพฺภวณฺโณ วิย โหตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิฯ ปจฺเจกพุทฺธา มาตุ อนุโมทนํ กตฺวา คนฺธมาทนํเยว อคมํสุฯ

สาปิ ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ตโต จุตา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เสฏฺฐิกุเล ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ นีลุปฺปลคพฺภสมานวณฺณตาย จสฺสา อุปฺปลวณฺณาตฺเวว นามํ อกํสุฯ อถสฺสา วยปฺปตฺตกาเล สกลชมฺพุทีเป ราชาโน จ เสฏฺฐิโน จ เสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ ทูตํ ปหิณิํสุ ‘‘ธีตรํ อมฺหากํ เทตู’’ติฯ อปหิณนฺโต นาม นาโหสิฯ ตโต เสฏฺฐิ จินฺเตสิ – ‘‘อหํ สพฺเพสํ มนํ คเหตุํ น สกฺขิสฺสามิ, อุปายํ ปเนกํ กริสฺสามี’’ติ ธีตรํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ปพฺพชิตุํ, อมฺม, สกฺขิสฺสสี’’ติ อาหฯ ตสฺสา ปจฺฉิมภวิกตฺตา ปิตุ วจนํ สีเส อาสิตฺตสตปากเตลํ วิย อโหสิฯ ตสฺมา ปิตรํ ‘‘ปพฺพชิสฺสามิ, ตาตา’’ติ อาหฯ โส ตสฺสา สกฺการํ กตฺวา ภิกฺขุนุปสฺสยํ เนตฺวา ปพฺพาเชสิฯ ตสฺสา อจิรปพฺพชิตาย เอว อุโปสถาคาเร กาลวาโร ปาปุณิฯ สา ปทีปํ ชาเลตฺวา อุโปสถาคารํ สมฺมชฺชิตฺวา ทีปสิขาย นิมิตฺตํ คณฺหิตฺวา ฐิตาว ปุนปฺปุนํ โอโลกยมานา เตโชกสิณารมฺมณํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว ปาทกํ กตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

อรหตฺตผเลน สทฺธิํเยว จ อภิญฺญาปฏิสมฺภิทาปิ อิชฺฌิํสุฯ วิเสสโต ปน อิทฺธิวิกุพฺพเน จิณฺณวสี อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถรี 2.2.อุปฺปลวณฺณาเถรีอปทาน, อญฺญมญฺญวิสทิสํ) –

‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;

อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโกฯ

‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, ชาตา เสฏฺฐิกุเล อหุํ;

นานารตนปชฺโชเต, มหาสุขสมปฺปิตาฯ

‘‘อุเปตฺวา ตํ มหาวีรํ, อสฺโสสิํ ธมฺมเทสนํ;

ตโต ชาตปฺปสาทาหํ, อุเปมิ สรณํ ชินํฯ

‘‘ภควา อิทฺธิมนฺตีนํ, อคฺคํ วณฺเณสิ นายโก;

ภิกฺขุนิํ ลชฺชินิํ ตาทิํ, สมาธิฌานโกวิทํฯ

‘‘ตทา มุทิตจิตฺตาหํ, ตํ ฐานํ อภิกงฺขินี;

นิมนฺติตฺวา ทสพลํ, สสงฺฆํ โลกนายกํฯ

‘‘โภชยิตฺวาน สตฺตาหํ, ทตฺวาน จ ติจีวรํ;

สตฺตมาลํ คเหตฺวาน, อุปฺปลาเทวคนฺธิกํฯ

‘‘สตฺถุ ปาเท ฐเปตฺวาน, ญาณมฺหิ อภิปูชยิํ;

นิปจฺจ สิรสา ปาเท, อิทํ วจนมพฺรวิํฯ

‘‘ยาทิสา วณฺณิตา วีร, อิโต อฏฺฐมเก มุนิ;

ตาทิสาหํ ภวิสฺสามิ, ยทิ สิชฺฌติ นายกฯ

‘‘ตทา อโวจ มํ สตฺถา, วิสฺสฏฺฐา โหติ ทาริเก;

อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาทา, โอรสา ธมฺมนิมฺมิตา;

นาเมนุปฺปลวณฺณาติ, รูเปน จ ยสสฺสินีฯ

‘‘อภิญฺญาสุ วสิปฺปตฺตา, สตฺถุสาสนการิกา;

สพฺพาสวปริกฺขีณา, เหสฺสสี สตฺถุ สาวิกาฯ

‘‘ตทาหํ มุทิตา หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;

เมตฺตจิตฺตา ปริจริํ, สสงฺฆํ โลกนายกํฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ

‘‘ตโต จุตาหํ มนุเช, อุปปนฺนา สยมฺภุโน;

อุปฺปเลหิ ปฏิจฺฉนฺนํ, ปิณฺฑปาตมทาสหํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, วิปสฺสี นาม นายโก;

อุปฺปชฺชิ จารุทสฺสโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมาฯ

‘‘เสฏฺฐิธีตา ตทา หุตฺวา, พาราณสิปุรุตฺตเม;

นิมนฺเตตฺวาน สมฺพุทฺธํ, สสงฺฆํ โลกนายกํฯ

‘‘มหาทานํ ททิตฺวาน, อุปฺปเลหิ วินายกํ;

ปูชยิตฺวา เจตสาว, วณฺณโสภํ อปตฺถยิํฯ

‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;

กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโรฯ

‘‘อุปฏฺฐาโก มเหสิสฺส, ตทา อาสิ นริสฺสโร;

กาสิราชา กิกี นาม, พาราณสิปุรุตฺตเมฯ

‘‘ตสฺสาสิํ ทุติยา ธีตา, สมณคุตฺตสวฺหยา;

ธมฺมํ สุตฺวา ชินคฺคสฺส, ปพฺพชฺชํ สมโรจยิํฯ

‘‘อนุชานิ น โน ตาโต, อคาเรว ตทา มยํ;

วีสวสฺสสหสฺสานิ, วิจริมฺห อตนฺทิตาฯ

‘‘โกมาริพฺรหฺมจริยํ, ราชกญฺญา สุเขธิตา;

พุทฺโธปฏฺฐานนิรตา, มุทิตา สตฺตธีตโรฯ

‘‘สมณี สมณคุตฺตา จ, ภิกฺขุนี ภิกฺขุทายิกา;

ธมฺมา เจว สุธมฺมา จ, สตฺตมี สงฺฆทายิกาฯ

‘‘อหํ เขมา จ สปฺปญฺญา, ปฏาจารา จ กุณฺฑลา;

กิสาโคตมี ธมฺมทินฺนา, วิสาขา โหติ สตฺตมีฯ

‘‘เตหิ กมฺเมหิ สุกเตหิ, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ

‘‘ตโต จุตา มนุสฺเสสุ, อุปปนฺนา มหากุเล;

ปีตํ มฏฺฐํ วรํ ทุสฺสํ, อทํ อรหโต อหํฯ

‘‘ตโต จุตาริฏฺฐปุเร, ชาตา วิปฺปกุเล อหํ;

ธีตา ติริฏิวจฺฉสฺส, อุมฺมาทนฺตี มโนหราฯ

‘‘ตโต จุตา ชนปเท, กุเล อญฺญตเร อหํ;

ปสูตา นาติผีตมฺหิ, สาลิํ โคเปมหํ ตทาฯ

‘‘ทิสฺวา ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ, ปญฺจลาชสตานิหํ;

ทตฺวา ปทุมจฺฉนฺนานิ, ปญฺจ ปุตฺตสตานิหํฯ

‘‘ปตฺถยิํ เตปิ ปตฺเถสุํ, มธุํ ทตฺวา สยมฺภุโน;

ตโต จุตา อรญฺเญหํ, อชายิํ ปทุโมทเรฯ

‘‘กาสิรญฺโญ มเหสีหํ, หุตฺวา สกฺกตปูชิตา;

อชนิํ ราชปุตฺตานํ, อนูนํ สตปญฺจกํฯ

‘‘ยทา เต โยพฺพนปฺปตฺตา, กีฬนฺตา ชลกีฬิตํ;

ทิสฺวา โอปตฺตปทุมํ, อาสุํ ปจฺเจกนายกาฯ

‘‘สาหํ เตหิ วินาภูตา, สุตวีเรหิ โสกินี;

จุตา อิสิคิลิปสฺเส, คามกมฺหิ อชายิหํฯ

‘‘ยทา พุทฺโธ สุตมตี, สุตานํ ภตฺตุโนปิ จ;

ยาคุํ อาทาย คจฺฉนฺตี, อฏฺฐ ปจฺเจกนายเกฯ

‘‘ภิกฺขาย คามํ คจฺฉนฺเต, ทิสฺวา ปุตฺเต อนุสฺสริํ;

ขีรธารา วินิคฺคจฺฉิ, ตทา เม ปุตฺตเปมสาฯ

‘‘ตโต เตสํ อทํ ยาคุํ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ;

ตโต จุตาหํ ติทสํ, นนฺทนํ อุปปชฺชหํฯ

‘‘อนุโภตฺวา สุขํ ทุกฺขํ, สํสริตฺวา ภวาภเว;

ตวตฺถาย มหาวีร, ปริจฺจตฺตญฺจ ชีวิตํฯ

‘‘ธีตา ตุยฺหํ มหาวีร, ปญฺญวนฺต ชุตินฺธร;

พหุญฺจ ทุกฺกรํ กมฺมํ, กตํ เม อติทุกฺกรํฯ

‘‘ราหุโล จ อหญฺเจว, เนกชาติสเต พหู;

เอกสฺมิํ สมฺภเว ชาตา, สมานจฺฉนฺทมานสาฯ

‘‘นิพฺพตฺติ เอกโต โหติ, ชาติยาปิ จ เอกโต;

ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, อุโภปิ นานาสมฺภวาฯ

‘‘ปุริมานํ ชินคฺคานํ, สงฺคมํ เต นิทสฺสิตํ;

อธิการํ พหุํ มยฺหํ, ตุยฺหตฺถาย มหามุนิฯ

‘‘ยํ มยา ปูริตํ กมฺมํ, กุสลํ สร เม มุนิ;

ตวตฺถาย มหาวีร, ปุญฺญํ อุปจิตํ มยาฯ

‘‘อภพฺพฏฺฐาเน วชฺเชตฺวา, วารยนฺติ อนาจารํ;

ตวตฺถาย มหาวีร, จตฺตํ เม ชีวิตํ พหุํฯ

‘‘เอวํ พหุวิธํ ทุกฺขํ, สมฺปตฺติ จ พหุพฺพิธา;

ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, ชาตา สาวตฺถิยํ ปุเรฯ

‘‘มหาธนเสฏฺฐิกุเล, สุขิเต สชฺชิเต ตถา;

นานารตนปชฺโชเต, สพฺพกามสมิทฺธิเนฯ

‘‘สกฺกตา ปูชิตา เจว, มานิตาปจิตา ตถา;

รูปสีริมนุปฺปตฺตา, กุเลสุ อภิสกฺกตาฯ

‘‘อตีว ปตฺถิตา จาสิํ, รูปโสภสิรีหิ จ;

ปตฺถิตา เสฏฺฐิปุตฺเตหิ, อเนเกหิ สเตหิปิฯ

‘‘อคารํ ปชหิตฺวาน, ปพฺพชิํ อนคาริยํ;

อฑฺฒมาเส อสมฺปตฺเต, จตุสจฺจมปาปุณิํฯ

‘‘อิทฺธิยา อภินิมฺมิตฺวา, จตุรสฺสํ รถํ อหํ;

พุทฺธสฺส ปาเท วนฺทิสฺสํ, โลกนาถสฺส ตาทิโนฯ

‘‘อิทฺธีสุ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;

เจโตปริยญาณสฺส, วสี โหมิ มหามุเนฯ

‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;

สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวฯ

‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;

ญาณํ เม วิมลํ สุทฺธํ, ปภาเวน มเหสิโนฯ

‘‘จีวรํ ปิณฺฑปาตญฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;

ขเณน อุปนาเมนฺติ, สหสฺสานิ สมนฺตโตฯ

‘‘ชิโน ตมฺหิ คุเณ ตุฏฺโฐ, เอตทคฺเค ฐเปสิ มํ;

อคฺคา อิทฺธิมตีนนฺติ , ปริสาสุ วินายโกฯ

‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;

โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติสมูหตาฯ

‘‘ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิตา, อคารสฺมานคาริยํ;

โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโยฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อยํ ปน เถรี ยทา ภควา สาวตฺถินครทฺวาเร ยมกปาฏิหาริยํ กาตุํ กณฺฑมฺพรุกฺขมูลํ อุปคญฺฉิ, ตทา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอวมาห – ‘‘อหํ, ภนฺเต, ปาฏิหาริยํ กริสฺสามิ, ยทิ ภควา อนุชานาตี’’ติ สีหนาทํ นทิฯ สตฺถา อิทํ การณํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา เชตวนมหาวิหาเร อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน ปฏิปาฏิยา ภิกฺขุนิโย ฐานนฺตเร ฐเปนฺโต อิมํ เถริํ อิทฺธิมนฺตีนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สา ฌานสุเขน ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน จ วีตินาเมนฺตี เอกทิวสํ กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสญฺจ ปจฺจเวกฺขมานา คงฺคาตีริยตฺเถรสฺส มาตุยา ธีตาย สทฺธิํ สปตฺติวาสํ อุทฺทิสฺส สํเวคชาตาย วุตฺตคาถา ปจฺจนุภาสนฺตี –

[224]

‘‘อุโภ มาตา จ ธีตา จ, มยํ อาสุํ สปตฺติโย;

ตสฺสา เม อหุ สํเวโค, อพฺภุโต โลมหํสโนฯ

[225]

‘‘ธิรตฺถุ กามา อสุจี, ทุคฺคนฺธา พหุกณฺฏกา;

ยตฺถ มาตา จ ธีตา จ, สภริยา มยํ อหุํฯ

[226]

‘‘กาเมสฺวาทีนวํ ทิสฺวา, เนกฺขมฺมํ ทฏฺฐุ เขมโต;

สา ปพฺพชิํ ราชคเห, อคารสฺมานคาริย’’นฺติฯ –

อิมา ติสฺโส คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ อุโภ มาตา จ ธีตา จ, มยํ อาสุํ สปตฺติโยติ มาตา จ ธีตา จาติ อุโภ มยํ อญฺญมญฺญํ สปตฺติโย อหุมฺหฯ

สาวตฺถิยํ กิร อญฺญตรสฺส วาณิชสฺส ภริยาย ปจฺจูสเวลายํ กุจฺฉิยํ คพฺโภ สณฺฐาสิ, สา ตํ น อญฺญาสิฯ วาณิโช วิภาตาย รตฺติยา สกเฏสุ ภณฺฑํ อาโรเปตฺวา ราชคหํ อุทฺทิสฺส คโตฯ ตสฺสา คจฺฉนฺเต กาเล คพฺโภ วฑฺเฒตฺวา ปริปากํ อคมาสิฯ อถ นํ สสฺสุ เอวมาห – ‘‘มม ปุตฺโต จิรปฺปวุตฺโถ ตฺวญฺจ คพฺภินี, ปาปกํ ตยา กต’’นฺติฯ สา ‘‘ตว ปุตฺตโต อญฺญํ ปุริสํ น ชานามี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวาปิ สสฺสุ อสทฺทหนฺตี ตํ ฆรโต นิกฺกฑฺฒิฯ สา สามิกํ คเวสนฺตี อนุกฺกเมน ราชคหํ สมฺปตฺตาฯ ตาวเทว จสฺสา กมฺมชวาเตสุ จลนฺเตสุ มคฺคสมีเป อญฺญตรํ สาลํ ปวิฏฺฐาย คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิฯ สา สุวณฺณพิมฺพสทิสํ ปุตฺตํ วิชายิตฺวา อนาถสาลายํ สยาเปตฺวา อุทกกิจฺจตฺถํ พหิ นิกฺขนฺตาฯ อถญฺญตโร อปุตฺตโก สตฺถวาโห เตน มคฺเคน คจฺฉนฺโต ‘‘อสฺสามิกาย ทารโก, มม ปุตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ ตํ ธาติยา หตฺเถ อทาสิฯ อถสฺส มาตา อุทกกิจฺจํ กตฺวา อุทกํ คเหตฺวา ปฏินิวตฺติตฺวา ปุตฺตํ อปสฺสนฺตี โสกาภิภูตา ปริเทวิตฺวา ราชคหํ อปฺปวิสิตฺวาว มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ ตํ อญฺญตโร โจรเชฏฺฐโก อนฺตรามคฺเค ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต อตฺตโน ปชาปติํ อกาสิฯ สา ตสฺส เคเห วสนฺตี เอกํ ธีตรํ วิชายิฯ อถ สา เอกทิวสํ ธีตรํ คเหตฺวา ฐิตา สามิเกน ภณฺฑิตฺวา ธีตรํ มญฺจเก ขิปิฯ ทาริกาย สีสํ โถกํ ภินฺทิฯ ตโต สาปิ สามิกํ ภายิตฺวา ราชคหเมว ปจฺจาคนฺตฺวา เสริวิจาเรน วิจรติฯ ตสฺสา ปุตฺโต ปฐมโยพฺพเน ฐิโต ‘‘มาตา’’ติ อชานนฺโต อตฺตโน ปชาปติํ อกาสิฯ อปรภาเค ตํ โจรเชฏฺฐกธีตรํ ภคินิภาวํ อชานนฺโต วิวาหํ กตฺวา อตฺตโน เคหํ อาเนสิฯ เอวํ โส อตฺตโน มาตรํ ภคินิญฺจ ปชาปตี กตฺวา วาเสสิฯ เตน ตา อุโภปิ สปตฺติวาสํ วสิํสุฯ

อเถกทิวสํ มาตา ธีตุ เกสวฏฺฏิํ โมเจตฺวา อูกํ โอโลเกนฺตี สีเส วณํ ทิสฺวา ‘‘อปฺเปวนามายํ มม ธีตา ภเวยฺยา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา สํเวคชาตา หุตฺวา ราชคเห ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺจา วิเวกวาสํ วสนฺตี อตฺตโน จ ปุพฺพปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ‘‘อุโภ มาตา’’ติอาทิกา คาถา อภาสิฯ ตา ปน ตาย วุตฺตคาถาว กาเมสุ อาทีนวทสฺสนวเสน ปจฺจนุภาสนฺตี อยํ เถรี ‘‘อุโภ มาตา จ ธีตา จา’’ติอาทิมาหฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สา ฌานสุเขน ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน จ วีตินาเมนฺตี อิมา ติสฺโส คาถา อภาสี’’ติฯ

ตตฺถ อสุจีติ กิเลสาสุจิปคฺฆรเณน อสุจีฯ ทุคฺคนฺธาติ วิสคนฺธวายเนน ปูติคนฺธาฯ พหุกณฺฏกาติ วิสูยิกปฺปวตฺติยา สุจริตวินิวิชฺฌนฏฺเฐน พหุวิธกิเลสกณฺฏกาฯ ตถา หิ เต สตฺติสูลูปมา กามาติ วุตฺตาฯ ยตฺถาติ เยสุ กาเมสุ ปริภุญฺชิตพฺเพสุฯ สภริยาติ สมานภริยา, สปตฺติโยติ อตฺโถฯ

[227]

‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุํ วิโสธิตํ;

เจโตปริจฺจญาณญฺจ, โสตธาตุ วิโสธิตาฯ

[228]

‘‘อิทฺธีปิ เม สจฺฉิกตา, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย;

ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’ฯ

‘‘ปุพฺเพนิวาส’’นฺติอาทิกา ทฺเว คาถา อตฺตโน อธิคตวิเสสํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปีติโสมนสฺสชาตาย เถริยา วุตฺตาฯ ตตฺถ เจโตปริจฺจญาณนฺติ เจโตปริยญาณํ, สจฺฉิกตํ, ปตฺตนฺติ วา สมฺพนฺโธฯ

[229]

‘‘อิทฺธิยา อภินิมฺมิตฺวา, จตุรสฺสํ รถํ อหํ;

พุทฺธสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา, โลกนาถสฺส ตาทิโน’’ติฯ –

อยํ คาถา ยทา ภควา ยมกปาฏิหาริยํ กาตุํ กณฺฑมฺพรุกฺขมูลํ อุปสงฺกมิ, ตทา อยํ เถรี เอวรูปํ รถํ นิมฺมินิตฺวา เตน สทฺธิํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภควา ‘‘อหํ ปาฏิหาริยํ กริสฺสามิ ติตฺถิยมทนิมฺมถนาย, อนุชานาถา’’ติ วตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อฏฺฐาสิ, ตํ สทฺธาย วุตฺตาฯ ตตฺถ อิทฺธิยา อภินิมฺมิตฺวา, จตุรสฺสํ รถํ อหนฺติ จตูหิ อสฺเสหิ โยชิตํ รถํ อิทฺธิยา อภินิมฺมินิตฺวา พุทฺธสฺส ภควโต ปาเท วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสินฺติ อธิปฺปาโยฯ

[230]

‘‘สุปุปฺผิตคฺคํ อุปคมฺม ปาทปํ, เอกา ตุวํ ติฏฺฐสิ สาลมูเล;

น จาปิ เต ทุติโย อตฺถิ โกจิ, พาเล น ตฺวํ ภายสิ ธุตฺตกานํ’’ฯ

ตตฺถ สุปุปฺผิตคฺคนฺติ สุฏฺฐุ ปุปฺผิตอคฺคํ, อคฺคโต ปฏฺฐาย สพฺพผาลิปุลฺลนฺตี อตฺโถฯ ปาทปนฺติ รุกฺขํ, อิธ ปน สาลรุกฺโข อธิปฺเปโตฯ เอกา ตุวนฺติ เอกิกา ตฺวํ อิธ ติฏฺฐสิฯ น จาปิ เต ทุติโย อตฺถิ โกจีติ ตว สหายภูโต อารกฺขโก โกจิปิ นตฺถิ, รูปสมฺปตฺติยา วา ตุยฺหํ ทุติโย โกจิปิ นตฺถิ, อสทิสรูปา เอกิกาว อิมสฺมิํ ชนวิวิตฺเต ฐาเน ติฏฺฐสิฯ พาเล น ตฺวํ ภายสิ ธุตฺตกานนฺติ ตรุณิเก ตฺวํ ธุตฺตปุริสานํ กถํ น ภายสิ, สกิญฺจนการิโน ธุตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อิมํ กิร คาถํ มาโร เอกทิวสํ เถริํ สุปุปฺผิเต สาลวเน ทิวาวิหารํ นิสินฺนํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วิเวกโต วิจฺฉินฺทิตุกาโม วีมํสนฺโต อาหฯ อถ นํ เถรี สนฺตชฺเชนฺตี อตฺตโน อานุภาววเสน –

[231]

‘‘สตํ สหสฺสานิปิ ธุตฺตกานํ, สมาคตา เอทิสกา ภเวยฺยุํ;

โลมํ น อิญฺเช นปิ สมฺปเวเธ, กิํ เม ตุวํ มาร กริสฺสเสโกฯ

[232]

‘‘เอสา อนฺตรธายามิ, กุจฺฉิํ วา ปวิสามิ เต;

ภมุกนฺตเร ติฏฺฐามิ, ติฏฺฐนฺติํ มํ น ทกฺขสิฯ

[233]

‘‘จิตฺตมฺหิ วสีภูตาหํ, อิทฺธิปาทา สุภาวิตา;

ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ

[234]

‘‘สตฺติสูลูปมา กามา, ขนฺธาสํ อธิกุฏฺฏนา;

ยํ ตฺวํ กามรติํ พฺรูสิ, อรตี ทานิ สา มมฯ

[235]

‘‘สพฺพตฺถ วิหตา นนฺที, ตโมขนฺโธ ปทาลิโต;

เอวํ ชานาหิ ปาปิม, นิหโต ตฺวมสิ อนฺตกา’’ติฯ –

อิมา คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ สตํ สหสฺสานิปิ ธุตฺตกานํ , สมาคตา เอทิสกา ภเวยฺยุนฺติ ยาทิสโก ตฺวํ เอทิสกา เอวรูปา อเนกสตสหสฺสมตฺตาปิ ธุตฺตกา สมาคตา ยทิ ภเวยฺยุํฯ โลมํ น อิญฺเช นปิ สมฺปเวเธติ โลมมตฺตมฺปิ น อิญฺเชยฺย น สมฺปเวเธยฺยฯ กิํ เม ตุวํ มาร กริสฺสเสโกติ มาร, ตฺวํ เอกโกว มยฺหํ กิํ กริสฺสสิ?

อิทานิ มารสฺส อตฺตโน กิญฺจิปิ กาตุํ อสมตฺถตํเยว วิภาเวนฺตี ‘‘เอสา อนฺตรธายามี’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – มาร, เอสาหํ ตว ปุรโต ฐิตาว อนฺตรธายามิ อทสฺสนํ คจฺฉามิ, อชานนฺตสฺเสว เต กุจฺฉิํ วา ปวิสามิ, ภมุกนฺตเร วา ติฏฺฐามิ, เอวํ ติฏฺฐนฺติญฺจ มํ ตฺวํ น ปสฺสสิฯ

กสฺมาติ เจ? จิตฺตมฺหิ วสีภูตาหํ, อิทฺธิปาทา สุภาวิตา, อหํ จมฺหิ มาร, มยฺหํ จิตฺตํ วสีภาวปฺปตฺตํ, จตฺตาโรปิ อิทฺธิปาทา มยา สุฏฺฐุ ภาวิตา พหุลีกตา, ตสฺมา อหํ ยถาวุตฺตาย อิทฺธิวิสยตาย ปโหมีติฯ เสสํ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ

อุปฺปลวณฺณาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทฺวาทสนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. โสฬสนิปาโต

1. ปุณฺณาเถรีคาถาวณฺณนา

โสฬสนิปาเต อุทหารี อหํ สีเตติอาทิกา ปุณฺณาย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา เหตุสมฺปนฺนตาย สญฺชาตสํเวคา ภิกฺขุนีนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ลทฺธปฺปสาทา ปพฺพชิตฺวา ปริสุทฺธสีลา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมกถิกา จ อโหสิฯ ยถา จ วิปสฺสิสฺส ภควโต สาสเน, เอวํ สิขิสฺส เวสฺสภุสฺส กกุสนฺธสฺส โกณาคมนสฺส กสฺสปสฺส จ ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา สีลสมฺปนฺนา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมกถิกา จ อโหสิฯ มานธาตุกตฺตา ปน กิเลเส สมุจฺฉินฺทิตุํ นาสกฺขิฯ มาโนปนิสฺสยวเสน กมฺมสฺส กตตฺตา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อนาถปิณฺฑิกสฺส เสฏฺฐิโน ฆรทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, ปุณฺณาติสฺสา นามํ อโหสิฯ สา สีหนาทสุตฺตนฺตเทสนาย (ม. นิ. 1.146 อาทโย) โสตาปนฺนา หุตฺวา ปจฺฉา อุทกสุทฺธิกํ พฺราหฺมณํ ทเมตฺวา เสฏฺฐินา สมฺภาวิตา หุตฺวา เตน ภุชิสฺสภาวํ ปาปิตา ตํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี น จิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถรี 2.4.184-203) –

‘‘วิปสฺสิโน ภควโต, สิขิโน เวสฺสภุสฺส จ;

กกุสนฺธสฺส มุนิโน, โกณาคมนตาทิโนฯ

‘‘กสฺสปสฺส จ พุทฺธสฺส, ปพฺพชิตฺวาน สาสเน;

ภิกฺขุนี สีลสมฺปนฺนา, นิปกา สํวุตินฺทฺริยาฯ

‘‘พหุสฺสุตา ธมฺมธรา, ธมฺมตฺถปฏิปุจฺฉิกา;

อุคฺคเหตา จ ธมฺมานํ, โสตา ปยิรุปาสิตาฯ

‘‘เทเสนฺตี ชนมชฺเฌหํ, อโหสิํ ชินสาสเน;

พาหุสจฺเจน เตนาหํ, เปสลา อภิมญฺญิสํฯ