9. นวกนิปาโต

1. วฑฺฒมาตุเถรีคาถาวณฺณนา

นวกนิปาเต มา สุ เต วฑฺฒ โลกมฺหีติอาทิกา วฑฺฒมาตาย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี, อนุกฺกเมน สมฺภตวิโมกฺขสมฺภารา หุตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ภารุกจฺฉกนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺตา ปติกุลํ คตา เอกํ ปุตฺตํ วิชายิฯ ตสฺส วฑฺโฒติ นามํ อโหสิฯ ตโต ปฏฺฐาย สา วฑฺฒมาตาติ โวหรียิตฺถฯ สา ภิกฺขูนํ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺธา ปุตฺตํ ญาตีนํ นิยฺยาเทตฺวา ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา ปพฺพชิฯ อิโต ปรํ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วฑฺฒตฺเถรสฺส วตฺถุมฺหิ (เถรคา. อฏฺฐ. 2.วฑฺฒตฺเถรคาถาวณฺณนา) อาคตเมวฯ วฑฺฒตฺเถรญฺหิ อตฺตโน ปุตฺตํ สนฺตรุตฺตรํ เอกกํ ภิกฺขุนุปสฺสเย อตฺตโน ทสฺสนตฺถาย อุปคตํ อยํ เถรี ‘‘กสฺมา ตฺวํ เอกโก สนฺตรุตฺตโรว อิธาคโต’’ติ โจเทตฺวา โอวทนฺตี –

[204]

‘‘มา สุ เต วฑฺฒ โลกมฺหิ, วนโถ อหุ กุทาจนํ;

มา ปุตฺตก ปุนปฺปุนํ, อหุ ทุกฺขสฺส ภาคิมาฯ

[205]

‘‘สุขญฺหิ วฑฺฒ มุนโย, อเนชา ฉินฺนสํสยา;

สีติภูตา ทมปฺปตฺตา, วิหรนฺติ อนาสวาฯ

[206]

‘‘เตหานุจิณฺณํ อิสีหิ, มคฺคํ ทสฺสนปตฺติยา;

ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย, ตฺวํ วฑฺฒ อนุพฺรูหยา’’ติฯ –

อิมา ติสฺโส คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ มา สุ เต วฑฺฒ โลกมฺหิ, วนโถ อหุ กุทาจนนฺติ สูติ นิปาตมตฺตํฯ วฑฺฒ, ปุตฺตก, สพฺพสฺมิมฺปิ สตฺตโลเก, สงฺขารโลเก จ กิเลสวนโถ ตุยฺหํ กทาจิปิ มา อหุ มา อโหสิ ฯ ตตฺถ การณมาห – ‘‘มา, ปุตฺตก, ปุนปฺปุนํ, อหุ ทุกฺขสฺส ภาคิมา’’ติ วนถํ อนุจฺฉินฺทนฺโต ตํ นิมิตฺตสฺส ปุนปฺปุนํ อปราปรํ ชาติอาทิทุกฺขสฺส ภาคี มา อโหสิฯ

เอวํ วนถสฺส อสมุจฺเฉเท อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมุจฺเฉเท อานิสํสํ ทสฺเสนฺตี ‘‘สุขญฺหิ วฑฺฒา’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ปุตฺตก, วฑฺฒ โมเนยฺยธมฺมสมนฺนาคเตน มุนโย, เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย อภาเวน อเนชา, ทสฺสนมคฺเคเนว ปหีนวิจิกิจฺฉตาย ฉินฺนสํสยา, สพฺพกิเลสปริฬาหาภาเวน สีติภูตา, อุตฺตมสฺส ทมถสฺส อธิคตตฺตา ทมปฺปตฺตา อนาสวา ขีณาสวา สุขํ วิหรนฺติ, น เตสํ เอตรหิ เจโตทุกฺขํ อตฺถิ, อายติํ ปน สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ น ภวิสฺสเตวฯ

ยสฺมา เจเตวํ, ตสฺมา เตหานุจิณฺณํ อิสีหิ…เป.… อนุพฺรูหยาติ เตหิ ขีณาสเวหิ อิสีหิ อนุจิณฺณํ ปฏิปนฺนํ สมถวิปสฺสนามคฺคํ ญาณทสฺสนสฺส อธิคมาย สกลสฺสาปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกิริยาย วฑฺฒ, ตฺวํ อนุพฺรูหย วฑฺเฒยฺยาสีติฯ

ตํ สุตฺวา วฑฺฒตฺเถโร ‘‘อทฺธา มม มาตา อรหตฺเต ปติฏฺฐิตา’’ติ จินฺเตตฺวา ตมตฺถํ ปเวเทนฺโต –

[207]

‘‘วิสารทาว ภณสิ, เอตมตฺถํ ชเนตฺติ เม;

มญฺญามิ นูน มามิเก, วนโถ เต น วิชฺชตี’’ติฯ – คาถมาห;

ตตฺถ วิสารทาว ภณสิ, เอตมตฺถํ ชเนตฺติ เมติ ‘‘มา สุ เต วฑฺฒ โลกมฺหิ, วนโถ อหุ กุทาจน’’นฺติ เอตมตฺถํ เอตํ โอวาทํ, อมฺม, วิคตสารชฺชา กตฺถจิ อลคฺคา อนลฺลีนาว หุตฺวา มยฺหํ วทสิฯ ตสฺมา มญฺญามิ นูน มามิเก, วนโถ เต น วิชฺชตีติ, นูน มามิเก มยฺหํ, อมฺม, เคหสิตเปมมตฺโตปิ วนโถ ตุยฺหํ มยิ น วิชฺชตีติ มญฺญามิ, น มามิกาติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา เถรี ‘‘อณุมตฺโตปิ กิเลโส กตฺถจิปิ วิสเย มม น วิชฺชตี’’ติ วตฺวา อตฺตโน กตกิจฺจตํ ปกาเสนฺตี –

[208]

‘‘เย เกจิ วฑฺฒ สงฺขารา, หีนา อุกฺกฏฺฐมชฺฌิมา;

อณูปิ อณุมตฺโตปิ, วนโถ เม น วิชฺชติฯ

[209]

‘‘สพฺเพ เม อาสวา ขีณา, อปฺปมตฺตสฺส ฌายโต;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ –

อิมํ คาถาทฺวยมาหฯ

ตตฺถ เย เกจีติ อนิยมวจนํฯ สงฺขาราติ สงฺขตธมฺมาฯ หีนาติ ลามกา ปติกุฏฺฐาฯ อุกฺกฏฺฐมชฺฌิมาติ ปณีตา เจว มชฺฌิมา จฯ เตสุ วา อสงฺขตา หีนา ชาติสงฺขตา อุกฺกฏฺฐา, อุภยวิมิสฺสิตา มชฺฌิมาฯ หีเนหิ วา ฉนฺทาทีหิ นิพฺพตฺติตา หีนา, มชฺฌิเมหิ มชฺฌิมา, ปณีเตหิ อุกฺกฏฺฐาฯ อกุสลา ธมฺมา วา หีนา, โลกุตฺตรา ธมฺมา อุกฺกฏฺฐา, อิตรา มชฺฌิมาฯ อณูปิ อณุมตฺโตปีติ น เกวลํ ตยิ เอว, อถ โข เย เกจิ หีนาทิเภทภินฺนา สงฺขาราฯ เตสุ สพฺเพสุ อณูปิ อณุมตฺโตปิ อติปริตฺตโกปิ วนโถ มยฺหํ น วิชฺชติฯ

ตตฺถ การณมาห – ‘‘สพฺเพ เม อาสวา ขีณา, อปฺปมตฺตสฺส ฌายโต’’ติฯ ตตฺถ อปฺปมตฺตสฺส ฌายโตติ อปฺปมตฺตาย ฌายนฺติยา, ลิงฺควิปลฺลาเสน เหตํ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ยสฺมา ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, ตสฺมา กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ ยสฺมา อปฺปมตฺตา ฌายินี, ตสฺมา สพฺเพ เม อาสวา ขีณา, อณูปิ อณุมตฺโตปิ วนโถ เม น วิชฺชตีติ โยชนาฯ

เอวํ วุตฺตโอวาทํ องฺกุสํ กตฺวา สญฺชาตสํเวโค เถโร วิหารํ คนฺตฺวา ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สญฺชาตโสมนสฺโส มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[210]

‘‘อุฬารํ วต เม มาตา, ปโตทํ สมวสฺสริ;

ปรมตฺถสญฺหิตา คาถา, ยถาปิ อนุกมฺปิกาฯ

[211]

‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, อนุสิฏฺฐิํ ชเนตฺติยา;

ธมฺมสํเวคมาปาทิํ, โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยาฯ

[212]

‘‘โสหํ ปธานปหิตตฺโต, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโต;

มาตรา โจทิโต สนฺเต, อผุสิํ สนฺติมุตฺตม’’นฺติฯ –

อิมา ติสฺโส คาถา อภาสิฯ

อถ เถรี อตฺตโน วจนํ องฺกุสํ กตฺวา ปุตฺตสฺส อรหตฺตปฺปตฺติยา อาราธิตจิตฺตา เตน ภาสิตคาถา สยํ ปจฺจนุภาสิฯ เอวํ ตาปิ เถริยา คาถา นาม ชาตาฯ

ตตฺถ อุฬารนฺติ วิปุลํ มหนฺตํฯ ปโตทนฺติ โอวาทปโตทํฯ สมวสฺสรีติ สมฺมา ปวตฺเตสิ วตาติ โยชนาฯ โก ปน โส ปโตโทติ อาห ‘‘ปรมตฺถสญฺหิตา คาถา’’ติฯ ตํ ‘‘มา สุ เต, วฑฺฒ, โลกมฺหี’’ติอาทิกา คาถา สนฺธาย วทติฯ ยถาปิ อนุกมฺปิกาติ ยถา อญฺญาปิ อนุคฺคาหิกา, เอวํ มยฺหํ มาตา ปวตฺตินิวตฺติวิภาวนคาถาสงฺขาตํ อุฬารํ ปโตทํ ปาชนทณฺฑกํ มม ญาณเวคสมุตฺเตชํ ปวตฺเตสีติ อตฺโถฯ

ธมฺมสํเวคมาปาทินฺติ ญาณภยาวหตฺตา อติวิย มหนฺตํ ภิํสนํ สํเวคํ อาปชฺชิํฯ

ปธานปหิตตฺโตติ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานโยเคน ทิพฺพานํ ปฏิเปสิตจิตฺโตฯ อผุสิํ สนฺติมุตฺตมนฺติ อนุตฺตรํ สนฺติํ นิพฺพานํ ผุสิํ อธิคจฺฉินฺติ อตฺโถฯ

วฑฺฒมาตุเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นวกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. เอกาทสกนิปาโต

1. กิสาโคตมีเถรีคาถาวณฺณนา

เอกาทสกนิปาเต กลฺยาณมิตฺตตาติอาทิกา กิสาโคตมิยา เถริยา คาถาฯ อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺตี สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุนิํ ลูขจีวรธารีนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ สา กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตี อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺติฯ โคตมีติสฺสา นามํ อโหสิฯ กิสสรีรตาย ปน ‘‘กิสาโคตมี’’ติ โวหรียิตฺถฯ ตํ ปติกุลํ คตํ ทุคฺคตกุลสฺส ธีตาติ ปริภวิํสุฯ สา เอกํ ปุตฺตํ วิชายิฯ ปุตฺตลาเภน จสฺสา สมฺมานํ อกํสุฯ โส ปนสฺสา ปุตฺโต อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา กีฬนกาเล กาลมกาสิฯ เตนสฺสา โสกุมฺมาโท อุปฺปชฺชิฯ

สา ‘‘อหํ ปุพฺเพ ปริภวปตฺตา หุตฺวา ปุตฺตสฺส ชาตกาลโต ปฏฺฐาย สกฺการํ ปาปุณิํ , อิเม มยฺหํ ปุตฺตํ พหิ ฉฑฺเฑตุมฺปิ วายมนฺตี’’ติ โสกุมฺมาทวเสน มตกเฬวรํ องฺเกนาทาย ‘‘ปุตฺตสฺส เม เภสชฺชํ เทถา’’ติ เคหทฺวารปฏิปาฏิยา นคเร วิจรติฯ มนุสฺสา ‘‘เภสชฺชํ กุโต’’ติ ปริภาสนฺติฯ สา เตสํ กถํ น คณฺหาติฯ อถ นํ เอโก ปณฺฑิตปุริโส ‘‘อยํ ปุตฺตโสเกน จิตฺตวิกฺเขปํ ปตฺตา, เอติสฺสา เภสชฺชํ ทสพโลเยว ชานิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘อมฺม, ตว ปุตฺตสฺส เภสชฺชํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉา’’ติ อาหฯ สา สตฺถุ ธมฺมเทสนาเวลายํ วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘ปุตฺตสฺส เม เภสชฺชํ เทถ ภควา’’ติ อาหฯ สตฺถา ตสฺสา อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ‘‘คจฺฉ นครํ ปวิสิตฺวา ยสฺมิํ เคเห โกจิ มตปุพฺโพ นตฺถิ, ตโต สิทฺธตฺถกํ อาหรา’’ติ อาหฯ สา ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ตุฏฺฐมานสา นครํ ปวิสิตฺวา ปฐมเคเหเยว ‘‘สตฺถา มม ปุตฺตสฺส เภสชฺชตฺถาย สิทฺธตฺถกํ อาหราเปติฯ สเจ เอตสฺมิํ เคเห โกจิ มตปุพฺโพ นตฺถิ, สิทฺธตฺถกํ เม เทถา’’ติ อาหฯ โก อิธ มเต คเณตุํ สกฺโกตีติฯ