ตํ สุตฺวา เถรี ปฏิวจนทานมุเขน ตํ ตชฺเชนฺตี ‘‘อิโต พหิทฺธา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิโต พหิทฺธา ปาสณฺฑา นาม อิโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสนโต พหิทฺธา กุฏีสกพหุการาทิกาฯ เต หิ สตฺตานํ ตณฺหาปาสํ ทิฏฺฐิปาสญฺจ เฑนฺติ โอฑฺเฑนฺตีติ ปาสณฺฑาติ วุจฺจติฯ เตนาห – ‘‘ทิฏฺฐิโย อุปนิสฺสิตา’’ติ สสฺสตทิฏฺฐิคตานิ อุเปจฺจ นิสฺสิตา, ทิฏฺฐิคตานิ อาทิยิํสูติ อตฺโถฯ ยทคฺเคน จ ทิฏฺฐิสนฺนิสฺสิตา, ตทคฺเคน ปาสณฺฑสนฺนิสฺสิตาฯ น เต ธมฺมํ วิชานนฺตีติ เย ปาสณฺฑิโน สสฺสตทิฏฺฐิคตสนฺนิสฺสิตา ‘‘อยํ ปวตฺติ เอวํ ปวตฺตตี’’ติ ปวตฺติธมฺมมฺปิ ยถาภูตํ น วิชานนฺติฯ น เต ธมฺมสฺส โกวิทาติ ‘‘อยํ นิวตฺติ เอวํ นิวตฺตตี’’ติ นิวตฺติธมฺมสฺสาปิ อกุสลา, ปวตฺติธมฺมมคฺเคปิ หิ เต สํมูฬฺหา, กิมงฺคํ ปน นิวตฺติธมฺเมติฯ

เอวํ ปาสณฺฑวาทานํ อนิยฺยานิกตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กํ นุ อุทฺทิสฺส มุณฺฑาสีติ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘อตฺถิ สกฺยกุเล ชาโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทิฏฺฐีนํ สมติกฺกมนฺติ สพฺพาสํ ทิฏฺฐีนํ สมติกฺกมนุปายํ ทิฏฺฐิชาลวินิเวฐนํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

จาลาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อุปจาลาเถรีคาถาวณฺณนา

สติมตีติอาทิกา อุปจาลาย เถริยา คาถาฯ ตสฺสา วตฺถุ จาลาย เถริยา วตฺถุมฺหิ วุตฺตเมวฯ อยมฺปิ หิ จาลา วิย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อุทาเนนฺตี –

[189]

‘‘สติมตี จกฺขุมตี, ภิกฺขุนี ภาวิตินฺทฺริยา;

ปฏิวิชฺฌิ ปทํ สนฺตํ, อกาปุริสเสวิต’’นฺติฯ –

อิมํ คาถํ อภาสิฯ

ตตฺถ สติมตีติ สติสมฺปนฺนา, ปุพฺพภาเค ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคตา หุตฺวา ปจฺฉา อริยมคฺคสฺส ภาวิตตฺตา สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา อุตฺตมาย สติยา สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ

จกฺขุมตีติ ปญฺญาจกฺขุนา สมนฺนาคตา, อาทิโต อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย อริยาย นิพฺเพธิกาย สมนฺนาคตา หุตฺวา ปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติยา ปรเมน ปญฺญาจกฺขุนา สมนฺนาคตาติ วุตฺตํ โหติฯ อกาปุริสเสวิตนฺติ อลามกปุริเสหิ อุตฺตมปุริเสหิ อริเยหิ พุทฺธาทีหิ เสวิตํฯ

‘‘กินฺนุ ชาติํ น โรเจสี’’ติ คาถา เถริํ กาเมสุ อุปหาเรตุกาเมน มาเรน วุตฺตาฯ ‘‘กิํ นุ ตฺวํ ภิกฺขุนิ น โรเจสี’’ติ (สํ. นิ. 1.167) หิ มาเรน ปุฏฺฐา เถรี อาห – ‘‘ชาติํ ขฺวาหํ, อาวุโส, น โรเจมี’’ติฯ อถ นํ มาโร ชาตสฺส กามา ปริโภคา, ตสฺมา ชาติปิ อิจฺฉิตพฺพา, กามาปิ ปริภุญฺชิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต –

[190]

‘‘กินฺนุ ชาติํ น โรเจสิ, ชาโต กามานิ ภุญฺชติ;

ภุญฺชาหิ กามรติโย, มาหุ ปจฺฉานุตาปินี’’ติฯ –

คาถมาหฯ

ตสฺสตฺโถ – กิํ นุ ตํ การณํ, เยน ตฺวํ อุปจาเล ชาติํ น โรเจสิ น โรเจยฺยาสิ, น ตํ การณํ อตฺถิฯ ยสฺมา ชาโต กามานิ ภุญฺชติ อิธ ชาโต กามคุณสํหิตานิ รูปาทีนิ ปฏิเสวนฺโต กามสุขํ ปริภุญฺชติฯ น หิ อชาตสฺส ตํ อตฺถิ, ตสฺมา ภุญฺชาหิ กามรติโย กามขิฑฺฑารติโย อนุภวฯ มาหุ ปจฺฉานุตาปินี ‘‘โยพฺพญฺเญ สติ วิชฺชมาเนสุ โภเคสุ น มยา กามสุขมนุภูต’’นฺติ ปจฺฉานุตาปินี มา อโหสิฯ อิมสฺมิํ โลเก ธมฺมา นาม ยาวเทว อตฺถาธิคมตฺโถ อตฺโถ จ กามสุขตฺโถติ ปากโฏยมตฺโถติ อธิปฺปาโยฯ

ตํ สุตฺวา เถรี ชาติยา ทุกฺขนิมิตฺตตํ อตฺตโน จ ตสฺส วิสยาติกฺกมํ วิภาเวตฺวา ตชฺเชนฺตี –

[191]

‘‘ชาตสฺส มรณํ โหติ, หตฺถปาทาน เฉทนํ;

วธพนฺธปริกฺเลสํ, ชาโต ทุกฺขํ นิคจฺฉติฯ

[192]

‘‘อตฺถิ สกฺยกุเล ชาโต, สมฺพุทฺโธ อปราชิโต;

โส เม ธมฺมมเทเสสิ, ชาติยา สมติกฺกมํฯ

[193]

‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;

อริยํ จฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํฯ

[194]

‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, วิหริํ สาสเน รตา;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ

[195]

‘‘สพฺพตฺถ วิหตา นนฺที, ตโมกฺขนฺโธ ปทาลิโต;

เอวํ ชานาหิ ปาปิม, นิหโต ตฺวมสิ อนฺตกา’’ติฯ –

อิมา คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ ชาตสฺส มรณํ โหตีติ ยสฺมา ชาตสฺส สตฺตสฺส มรณํ โหติ, น อชาตสฺสฯ น เกวลํ มรณเมว, อถ โข ชราโรคาทโย ยตฺตกานตฺถา, สพฺเพปิ เต ชาตสฺส โหนฺติ ชาติเหตุกาฯ เตนาห ภควา – ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺตี’’ติ (มหาว. 1; วิภ. 225; อุทา. 1)ฯ เตเนวาห – ‘‘หตฺถปาทาน เฉทน’’นฺติ หตฺถปาทานํ เฉทนํ ชาตสฺเสว โหติ, น อชาตสฺสฯ หตฺถปาทเฉทนาปเทเสน เจตฺถ พาตฺติํส กมฺมการณาปิ ทสฺสิตา เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห – ‘‘วธพนฺธปริกฺเลสํ, ชาโต ทุกฺขํ นิคจฺฉตี’’ติฯ ชีวิตวิโยชนมุฏฺฐิปฺปหาราทิสงฺขาตํ วธปริกฺเลสญฺเจว อนฺทุพนฺธนาทิสงฺขาตํ พนฺธปริกฺเลสํ อญฺญญฺจ ยํกิญฺจิ ทุกฺขํ นาม ตํ สพฺพํ ชาโต เอว นิคจฺฉติ, น อชาโต, ตสฺมา ชาติํ น โรเจมีติฯ

อิทานิ ชาติยา กามานญฺจ อจฺจนฺตเมว อตฺตนา สมติกฺกนฺตภาวํ มูลโต ปฏฺฐาย ทสฺเสนฺตี – ‘‘อตฺถิ สกฺยกุเล ชาโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อปราชิโตติ กิเลสมาราทินา เกนจิ น ปราชิโตฯ สตฺถา หิ สพฺพาภิภู สเทวกํ โลกํ อญฺญทตฺถุ อภิภวิตฺวา ฐิโต , ตสฺมา อปราชิโตฯ เสสํ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ

อุปจาลาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สตฺตกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อฏฺฐกนิปาโต

1. สีสูปจาลาเถรีคาถาวณฺณนา

อฏฺฐกนิปาเต ภิกฺขุนี สีลสมฺปนฺนาติอาทิกา สีสูปจาลาย เถริยา คาถาฯ อิมิสฺสาปิ วตฺถุ จาลาย เถริยา วตฺถุมฺหิ วุตฺตนยเมวฯ อยมฺปิ หิ อายสฺมโต ธมฺมเสนาปติสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา สยมฺปิ อุสฺสาหชาตา ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺจา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา, ฆเฏนฺตี วายมนฺตี นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อรหตฺตํ ปตฺวา ผลสมาปตฺติสุเขน วิหรนฺตี เอกทิวสํ อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา กตกิจฺจาติ โสมนสฺสชาตา อุทานวเสน –

[196]

‘‘ภิกฺขุนี สีลสมฺปนฺนา, อินฺทฺริเยสุ สุสํวุตา;

อธิคจฺเฉ ปทํ สนฺตํ, อเสจนกโมชว’’นฺติฯ – คาถมาห;

ตตฺถ สีลสมฺปนฺนาติ ปริสุทฺเธน ภิกฺขุนิสีเลน สมนฺนาคตา ปริปุณฺณาฯ อินฺทฺริเยสุ สุสํวุตาติ มนจฺฉฏฺเฐสุ อินฺทฺริเยสุ สุฏฺฐุ สํวุตา, รูปาทิอารมฺมเณ อิฏฺเฐ ราคํ, อนิฏฺเฐ โทสํ, อสมเปกฺขเน โมหญฺจ ปหาย สุฏฺฐุ ปิหิตินฺทฺริยาฯ อเสจนกโมชวนฺติ เกนจิ อนาสิตฺตกํ โอชวนฺตํ สภาวมธุรํ สพฺพสฺสาปิ กิเลสโรคสฺส วูปสมโนสธภูตํ อริยมคฺคํ, นิพฺพานเมว วาฯ อริยมคฺคมฺปิ หิ นิพฺพานตฺถิเกหิ ปฏิปชฺชิตพฺพโต กิเลสปริฬาหาภาวโต จ ปทํ สนฺตนฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

[197]

‘‘ตาวติํสา จ ยามา จ, ตุสิตา จาปิ เทวตา;

นิมฺมานรติโน เทวา, เย เทวา วสวตฺติโน;

ตตฺถ จิตฺตํ ปณีเธหิ, ยตฺถ เต วุสิตํ ปุเร’’ติฯ –

อยํ คาถา กามสคฺเคสุ นิกนฺติํ อุปฺปาเทหีติ ตตฺถ อุยฺโยชนวเสน เถริํ สมาปตฺติยา จาเวตุกาเมน มาเรน วุตฺตาฯ

ตตฺถ สหปุญฺญการิโน เตตฺติํส ชนา ยตฺถ อุปปนฺนา, ตํ ฐานํ ตาวติํสนฺติฯ ตตฺถ นิพฺพตฺตา สพฺเพปิ เทวปุตฺตา ตาวติํสาฯ