7. สตฺตกนิปาโต

1. อุตฺตราเถรีคาถาวณฺณนา

สตฺตกนิปาเต มุสลานิ คเหตฺวานาติ อุตฺตราย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี, อนุกฺกเมน สมฺภาวิตกุสลมูลา สมุปจิตวิโมกฺขสมฺภารา ปริปกฺกวิมุตฺติปริปาจนียธมฺมา หุตฺวา, อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺมิํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา อุตฺตราติ ลทฺธนามา อนุกฺกเมน วิญฺญุตํ ปตฺวา ปฏาจาราย เถริยา สนฺติกํ อุปสงฺกมิฯ เถรี ตสฺสา ธมฺมํ กเถสิฯ สา ธมฺมํ สุตฺวา สํสาเร ชาตสํเวคา สาสเน อภิปฺปสนฺนา หุตฺวา ปพฺพชิฯ ปพฺพชิตฺวา จ กตปุพฺพกิจฺจา ปฏาจาราย เถริยา สนฺติเก วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ภาวนมนุยุญฺชนฺตี อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย อินฺทฺริยานํ ปริปากํ คตตฺตา จ น จิรสฺเสว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน –

[175]

‘‘มุสลานิ คเหตฺวาน, ธญฺญํ โกฏฺเฏนฺติ มาณวา;

ปุตฺตทารานิ โปเสนฺตา, ธนํ วินฺทนฺติ มาณวาฯ

[176]

‘‘ฆเฏถ พุทฺธสาสเน, ยํ กตฺวา นานุตปฺปติ;

ขิปฺปํ ปาทานิ โธวิตฺวา, เอกมนฺตํ นิสีทถฯ

[177]

‘‘จิตฺตํ อุปฏฺฐเปตฺวาน, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ;

ปจฺจเวกฺขถ สงฺขาเร, ปรโต โน จ อตฺตโตฯ

[178]

‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, ปฏาจารานุสาสนิํ;

ปาเท ปกฺขาลยิตฺวาน, เอกมนฺเต อุปาวิสิํฯ

[179]

‘‘รตฺติยา ปุริเม ยาเม, ปุพฺพชาติมนุสฺสริํ;

รตฺติยา มชฺฌิเม ยาเม, ทิพฺพจกฺขุํ วิโสธยิํฯ

[180]

‘‘รตฺติยา ปจฺฉิเม ยาเม, ตโมกฺขนฺธํ ปทาลยิํ;

เตวิชฺชา อถ วุฏฺฐาสิํ, กตา เต อนุสาสนีฯ

[181]

‘‘สกฺกํว เทวา ติทสา, สงฺคาเม อปราชิตํ;

ปุรกฺขตฺวา วิหสฺสามิ, เตวิชฺชามฺหิ อนาสวา’’ติฯ –

อิมา คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ จิตฺตํ อุปฏฺฐเปตฺวานาติ ภาวนาจิตฺตํ กมฺมฏฺฐาเน อุปฏฺฐเปตฺวาฯ กถํ? เอกคฺคํ สุสมาหิตํ ปจฺจเวกฺขถาติ ปฏิปตฺติํ อเวกฺขถ, สงฺขาเร อนิจฺจาติปิ, ทุกฺขาติปิ, อนตฺตาติปิ ลกฺขณตฺตยํ วิปสฺสถาติ อตฺโถฯ อิทญฺจ โอวาทกาเล อตฺตโน อญฺเญสญฺจ ภิกฺขุนีนํ เถริยาทีนํ โอวาทสฺส อนุวาทวเสน วุตฺตํฯ ปฏาจารานุสาสนินฺติ ปฏาจาราย เถริยา อนุสิฏฺฐิํฯ ‘‘ปฏาจาราย สาสน’’นฺติปิ วา ปาโฐฯ

อถ วุฏฺฐาสินฺติ เตวิชฺชาภาวปฺปตฺติโต ปจฺฉา อาสนโต วุฏฺฐาสิํฯ อยมฺปิ เถรี เอกทิวสํ ปฏาจาราย เถริยา สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ โสเธตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิฯ ‘‘น ตาวิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ, ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ นิจฺฉยํ กตฺวา สมฺมสนํ อารภิตฺวา, อนุกฺกเมน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อภิญฺญาปฏิสมฺภิทาปริวารํ อรหตฺตํ ปตฺวา เอกูนวีสติยา ปจฺจเวกฺขณาญาณาย ปวตฺตาย ‘‘อิทานิมฺหิ กตกิจฺจา’’ติ โสมนสฺสชาตา อิมา คาถา อุทาเนตฺวา ปาเท ปสาเรสิ อรุณุคฺคมนเวลายํฯ ตโต สมฺมเทว วิภาตาย รตฺติยา เถริยา สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา อิมา คาถา ปจฺจุทาหาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กตา เต อนุสาสนี’’ติอาทิฯ เสสํ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

อุตฺตราเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. จาลาเถรีคาถาวณฺณนา

สติํ อุปฏฺฐเปตฺวานาติอาทิกา จาลาย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคเธสุ นาลกคาเม รูปสาริพฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติฯ ตสฺสา นามคฺคหณทิวเส จาลาติ นามํ อกํสุ, ตสฺสา กนิฏฺฐาย อุปจาลาติ, อถ ตสฺสา กนิฏฺฐาย สีสูปจาลาติ ฯ อิมา ติสฺโสปิ ธมฺมเสนาปติสฺส กนิฏฺฐภคินิโย, อิมาสํ ปุตฺตานมฺปิ ติณฺณํ อิทเมว นามํฯ เย สนฺธาย เถรคาถาย ‘‘จาเล อุปจาเล สีสูปจาเล’’ติ (เถรคา. 42) อาคตํฯ

อิมา ปน ติสฺโสปิ ภคินิโย ‘‘ธมฺมเสนาปติ ปพฺพชี’’ติ สุตฺวา ‘‘น หิ นูน โส โอรโก ธมฺมวินโย, น สา โอริกา ปพฺพชฺชา, ยตฺถ อมฺหากํ อยฺโย ปพฺพชิโต’’ติ อุสฺสาหชาตา ติพฺพจฺฉนฺทา อสฺสุมุขํ รุทมานํ ญาติปริชนํ ปหาย ปพฺพชิํสุฯ ปพฺพชิตฺวา จ ฆเฏนฺติโย วายมนฺติโย นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ อรหตฺตํ ปน ปตฺวา นิพฺพานสุเขน ผลสุเขน วิหรนฺติฯ

ตาสุ จาลา ภิกฺขุนี เอกทิวสํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา อนฺธวนํ ปวิสิตฺวา ทิวาวิหารํ นิสีทิฯ อถ นํ มาโร อุปสงฺกมิตฺวา กาเมหิ อุปเนสิฯ ยํ สนฺธาย สุตฺเต วุตฺตํ –

‘‘อถ โข จาลา ภิกฺขุนี ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา เยน อนฺธวนํ, เตนุปสงฺกมิ ทิวาวิหารายฯ อนฺธวนํ อชฺโฌคาเหตฺวา อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ทิวาวิหารํ นิสีทิฯ อถ โข มาโร ปาปิมา เยน จาลา ภิกฺขุนี, เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา จาลํ ภิกฺขุนิํ เอตทโวจา’’ติ (สํ. นิ. 1.167)ฯ

อนฺธวนมฺหิ ทิวาวิหารํ นิสินฺนํ มาโร อุปสงฺกมิตฺวา พฺรหฺมจริยวาสโต วิจฺฉินฺทิตุกาโม ‘‘กํ นุ อุทฺทิสฺส มุณฺฑาสี’’ติอาทิํ ปุจฺฉิฯ อถสฺส สตฺถุ คุเณ ธมฺมสฺส จ นิยฺยานิกภาวํ ปกาเสตฺวา อตฺตโน กตกิจฺจภาววิภาวเนน ตสฺส วิสยาติกฺกมํ ปเวเทสิฯ ตํ สุตฺวา มาโร ทุกฺขี ทุมฺมโน ตตฺเถวนฺตรธายิฯ อถ สา อตฺตนา มาเรน จ ภาสิตา คาถา อุทานวเสน กเถนฺตี –

[182]

‘‘สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาน, ภิกฺขุนี ภาวิตินฺทฺริยา;

ปฏิวิชฺฌิ ปทํ สนฺตํ, สงฺขารูปสมํ สุขํฯ

[183]