2. วาเสฏฺฐีเถรีคาถาวณฺณนา

ปุตฺตโสเกนหํ อฏฺฏาติอาทิกา วาเสฏฺฐิยา เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี อนุกฺกเมน สมฺภตวิโมกฺขสมฺภารา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตี อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺตา มาตาปิตูหิ สมานชาติกสฺส กุลปุตฺตสฺส ทินฺนา ปติกุลํ คนฺตฺวา เตน สทฺธิํ สุขสํวาสํ วสนฺตี เอกํ ปุตฺตํ ลภิตฺวา ตสฺมิํ อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล กาลํ กเต ปุตฺตโสเกน อฏฺฏิตา อุมฺมตฺติกา อโหสิฯ สา ญาตเกสุ สามิเก จ ติกิจฺฉํ กโรนฺเตสุ เตสํ อชานนฺตานํเยว ปลายิตฺวา ยโต ตโต ปริพฺภมนฺตี มิถิลานครํ สมฺปตฺตา ตตฺถทฺทส ภควนฺตํ อนฺตรวีถิยํ คจฺฉนฺตํ ทนฺตํ คุตฺตํ สํยตินฺทฺริยํ นาคํฯ ทิสฺวาน สห ทสฺสเนน พุทฺธานุภาวโต อปคตุมฺมาทา ปกติจิตฺตํ ปฏิลภิฯ อถสฺสา สตฺถา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสสิฯ สา ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสํเวคา สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา สตฺถุ อาณาย ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺจา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ฆเฏนฺตี วายมนฺตี ปริปกฺกญาณตาย น จิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน –

[133]

‘‘ปุตฺตโสเกนหํ อฏฺฏา, ขิตฺตจิตฺตา วิสญฺญินี;

นคฺคา ปกิณฺณเกสี จ, เตน เตน วิจาริหํฯ

[134]

‘‘วีถิสงฺการกูเฏสุ, สุสาเน รถิยาสุ จ;

อจริํ ตีณิ วสฺสานิ, ขุปฺปิปาสา สมปฺปิตาฯ

[135]

‘‘อถทฺทสาสิํ สุคตํ, นครํ มิถิลํ ปติ;

อทนฺตานํ ทเมตารํ, สมฺพุทฺธมกุโตภยํฯ

[136]

‘‘สจิตฺตํ ปฏิลทฺธาน, วนฺทิตฺวาน อุปาวิสิํ;

โส เม ธมฺมมเทเสสิ, อนุกมฺปาย โคตโมฯ

[137]

‘‘ตสฺส ธมฺมํ สุณิตฺวาน, ปพฺพชิํ อนคาริยํ;

ยุญฺชนฺตี สตฺถุวจเน, สจฺฉากาสิํ ปทํ สิวํฯ

[138]

‘‘สพฺเพ โสกา สมุจฺฉินฺนา, ปหีนา เอตทนฺติกา;

ปริญฺญาตา หิ เม วตฺถู, ยโต โสกาน สมฺภโว’’ติฯ –

อิมา คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ อฏฺฏาติ อฏฺฏิตาฯ อยเมว วา ปาโฐ, อฏฺฏิตา ปีฬิตาติ อตฺโถฯ ขิตฺตจิตฺตาติ โสกุมฺมาเทน ขิตฺตหทยาฯ ตโต เอว ปกติสญฺญาย วิคเมน วิสญฺญินีฯ หิโรตฺตปฺปาภาวโต อปคตวตฺถตาย นคฺคาฯ วิธุตเกสตาย ปกิณฺณเกสีฯ เตน เตนาติ คาเมน คามํ นคเรน นครํ วีถิยา วีถิํ วิจริํ อหํฯ

อถาติ ปจฺฉา อุมฺมาทสํวตฺตนิยสฺส กมฺมสฺส ปริกฺขเยฯ

สุคตนฺติ โสภนคมนตฺตา สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตา สมฺมา คทตฺตา สมฺมา จ คตตฺตา สุคตํ ภควนฺตํฯ มิถิลํ ปตีติ มิถิลาภิมุขํ, มิถิลานคราภิมุขํ คจฺฉนฺตนฺติ อตฺโถฯ

สจิตฺตํ ปฏิลทฺธานาติ พุทฺธานุภาเวน อุมฺมาทํ ปหาย อตฺตโน ปกติจิตฺตํ ปฏิลภิตฺวาฯ

ยุญฺชนฺตี สตฺถุวจเนติ สตฺถุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน โยคํ กโรนฺตี ภาวนํ อนุยุญฺชนฺตีฯ สจฺฉากาสิํ ปทํ สิวนฺติ สิวํ เขมํ จตูหิ โยเคหิ อนุปทฺทุตํ นิพฺพานํ ปทํ สจฺฉิอกาสิํฯ

เอตทนฺติกาติ เอตํ อิทานิ มยา อธิคตํ อรหตฺตํ อนฺโต ปริโยสานํ เอเตสนฺติ เอตทนฺติกา, โสกาฯ น ทานิ เตสํ สมฺภโว อตฺถีติ อตฺโถฯ ยโต โสกาน สมฺภโวติ ยโต อนฺโตนิชฺฌานลกฺขณานํ โสกานํ สมฺภโว, เตสํ โสกานํ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธสงฺขาตา วตฺถู อธิฏฺฐานานิ ญาตตีรณปหานปริญฺญาหิ ปริญฺญาตาฯ ตสฺมา โสกา เอตทนฺติกาติ โยชนาฯ

วาเสฏฺฐีเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. เขมาเถรีคาถาวณฺณนา

ทหรา ตฺวํ รูปวตีติอาทิกา เขมาย เถริยา คาถาฯ อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร ปราธีนวุตฺติกา ปเรสํ ทาสี อโหสิฯ สา ปเรสํ เวยฺยาวจฺจกรเณน ชีวิกํ กปฺเปนฺตี เอกทิวสํ ปทุมุตฺตรสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อคฺคสาวกํ สุชาตตฺเถรํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ตโย โมทเก ทตฺวา ตํทิวสเมว อตฺตโน เกเส วิสฺสชฺเชตฺวา เถรสฺส ทานํ ทตฺวา ‘‘อนาคเต มหาปญฺญา พุทฺธสฺส สาวิกา ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ กตฺวา ยาวชีวํ กุสลกมฺเม อปฺปมตฺตา หุตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตี อนุกฺกเมน ฉกามสคฺเค, เตสํ เตสํ เทวราชูนํ มเหสิภาเวน อุปปนฺนา, มนุสฺสโลเกปิ อเนกวารํ จกฺกวตฺตีนํ มณฺฑลราชูนญฺจ มเหสิภาวํ อุปคตา มหาสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล มนุสฺสโลเก อุปฺปชฺชิตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา, สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสํเวคา ปพฺพชิตฺวา ทสวสฺสสหสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตี พหุสฺสุตา ธมฺมกถิกา หุตฺวา พหุชนสฺส ธมฺมกถนาทินา ปญฺญาสํวตฺตนิยกมฺมํ กตฺวา ตโต จวิตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺตี อิมสฺมิํ กปฺเป ภควโต จ กกุสนฺธสฺส ภควโต จ โกณาคมนสฺส กาเล วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา มหนฺตํ สงฺฆารามํ กาเรตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาเทสิฯ

ภควโต ปน กสฺสปทสพลสฺส กาเล กิกิสฺส กาสิรญฺโญ สพฺพเชฏฺฐิกา สมณี นาม ธีตา หุตฺวา, สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสํเวคา อคาเรเยว ฐิตา, วีสติ วสฺสสหสฺสานิ โกมาริพฺรหฺมจริยํ จรนฺตี สมณคุตฺตาทีหิ อตฺตโน ภคินีหิ สทฺธิํ รมณียํ ปริเวณํ กาเรตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาเทสิฯ เอวเมว ตตฺถ ตตฺถ ภเว อายตนคตํ อุฬารํ ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสริตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มทฺทรฏฺเฐ สากลนคเร ราชกุเล นิพฺพตฺติฯ เขมาติสฺสา นามํ อโหสิ, สุวณฺณวณฺณา กญฺจนสนฺนิภตฺตจาฯ สา วยปฺปตฺตา พิมฺพิสารรญฺโญ เคหํ คตาฯ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต รูปมตฺตา หุตฺวา ‘‘รูเป โทสํ ทสฺเสตี’’ติ สตฺถุ ทสฺสนาย น คจฺฉติฯ

ราชา มนุสฺเสหิ เวฬุวนสฺส วณฺเณ ปกาสาเปตฺวา เทวิยา วิหารทสฺสนาย จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ อถ เทวี ‘‘วิหารํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ราชานํ ปฏิปุจฺฉิฯ ราชา ‘‘วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ อทิสฺวา อาคนฺตุํ น ลภิสฺสสี’’ติ วตฺวา ปุริสานํ สญฺญํ อทาสิ – ‘‘พลกฺกาเรนปิ เทวิํ ทสพลํ ทสฺเสถา’’ติฯ เทวี วิหารํ คนฺตฺวา ทิวสภาคํ เขเปตฺวา นิวตฺเตนฺตี สตฺถารํ อทิสฺวาว คนฺตุํ อารทฺธาฯ อถ นํ ราชปุริสา อนิจฺฉนฺติมฺปิ สตฺถุ สนฺติกํ นยิํสุฯ สตฺถา ตํ อาคจฺฉนฺติํ ทิสฺวา อิทฺธิยา เทวจฺฉราสทิสํ อิตฺถิํ นิมฺมินิตฺวา ตาลปณฺณํ คเหตฺวา พีชยมานํ อกาสิฯ เขมา เทวี ตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘เอวรูปา นาม เทวจฺฉรปฏิภาคา อิตฺถิโย ภควโต อวิทูเร ติฏฺฐนฺติ, อหํ เอตาสํ ปริจาริกตายปิ นปฺปโหมิ, มนมฺปิ นิกฺการณา ปาปจิตฺตสฺส วเสน นฏฺฐา’’ติ นิมิตฺตํ คเหตฺวา ตเมว อิตฺถิํ โอโลกยมานา อฏฺฐาสิฯ