10. ปฏาจาราเถรีคาถาวณฺณนา
นงฺคเลหิ กสํ เขตฺตนฺติอาทิกา ปฏาจาราย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา, เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺตี สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุนิํ วินยธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา, อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ สา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตี กสฺสปพุทฺธกาเล กิกิสฺส กาสิรญฺโญ เคเห ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา สตฺตนฺนํ ภคินีนํ อพฺภนฺตรา หุตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปริเวณํ อกาสิฯ สา ตโต จุตา เทวโลเก นิพฺพตฺตา, เอกํ พุทฺธนฺตรํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เสฏฺฐิเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺตา อตฺตโน เคเห เอเกน กมฺมกาเรน สทฺธิํ กิเลสสนฺถวํ อกาสิฯ ตํ มาตาปิตโร สมชาติกสฺส กุมารสฺส ทาตุํ ทิวสํ สณฺฐเปสุํฯ ตํ ญตฺวา สา หตฺถสารํ คเหตฺวา เตน กตสนฺถเวน ปุริเสน สทฺธิํ อคฺคทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา เอกสฺมิํ คามเก วสนฺตี คพฺภินี อโหสิฯ สา ปริปกฺเก คพฺเภ ‘‘กิํ อิธ อนาถวาเสน, กุลเคหํ คจฺฉาม, สามี’’ติ วตฺวา ตสฺมิํ ‘‘อชฺช คจฺฉาม, สฺเว คจฺฉามา’’ติ กาลกฺเขปํ กโรนฺเต ‘‘นายํ พาโล มํ เนสฺสตี’’ติ ตสฺมิํ พหิ คเต เคเห ปฏิสาเมตพฺพํ ปฏิสาเมตฺวา ‘‘กุลฆรํ คตาติ มยฺหํ สามิกสฺส กเถถา’’ติ ปฏิวิสฺสกฆรวาสีนํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘เอกิกาว กุลฆรํ คมิสฺสามี’’ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ ฯ โส อาคนฺตฺวา เคเห ตํ อปสฺสนฺโต ปฏิวิสฺสเก ปุจฺฉิตฺวา ‘‘กุลฆรํ คตา’’ติ สุตฺวา ‘‘มํ นิสฺสาย กุลธีตา อนาถา ชาตา’’ติ ปทานุปทํ คนฺตฺวา สมฺปาปุณิฯ ตสฺสา อนฺตรามคฺเค เอว คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิฯ สา ปสุตกาลโต ปฏฺฐาย ปฏิปฺปสฺสทฺธคมนุสฺสุกฺกา สามิกํ คเหตฺวา นิวตฺติฯ ทุติยวารมฺปิ คพฺภินี อโหสีติอาทิ สพฺพํ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ
อยํ ปน วิเสโส – ยทา ตสฺสา อนฺตรามคฺเค กมฺมชวาตา จลิํสุ, ตทา มหาอกาลเมโฆ อุทปาทิฯ สมนฺตโต วิชฺชุลตาหิ อาทิตฺตํ วิย เมฆถนิเตหิ ภิชฺชมานํ วิย จ อุทกธารานิปาตนิรนฺตรํ นภํ อโหสิฯ สา ตํ ทิสฺวา, ‘‘สามิ, เม อโนวสฺสกํ ฐานํ ชานาหี’’ติ อาหฯ โส อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต เอกํ ติณสญฺฉนฺนํ คุมฺพํ ทิสฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา หตฺถคตาย วาสิยา ตสฺมิํ คุมฺเพ ทณฺฑเก ฉินฺทิตุกาโม ติเณหิ สญฺฉาทิตวมฺมิกสีสนฺเต อุฏฺฐิตรุกฺขทณฺฑกํ ฉินฺทิฯ ตาวเทว จ นํ ตโต วมฺมิกโต นิกฺขมิตฺวา โฆรวิโส อาสีวิโส ฑํสิฯ โส ตตฺเถว ปติตฺวา กาลมกาสิฯ
สา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตี ตสฺส อาคมนํ โอโลเกนฺตี ทฺเวปิ ทารเก วาตวุฏฺฐิํ อสหมาเน วิรวนฺเต อุรนฺตเร กตฺวา, ทฺวีหิ ชาณุเกหิ ทฺวีหิ หตฺเถหิ จ ภูมิํ อุปฺปีเฬตฺวา ยถาฐิตาว รตฺติํ วีตินาเมตฺวา วิภาตาย รตฺติยา มํสเปสิวณฺณํ เอกํ ปุตฺตํ ปิโลติกจุมฺพฏเก นิปชฺชาเปตฺวา หตฺเถหิ อุเรหิ จ ปริคฺคเหตฺวา, อิตรํ ‘‘เอหิ, ตาต, ปิตา เต อิโต คโต’’ติ วตฺวา สามิเกน คตมคฺเคน คจฺฉนฺตี ตํ วมฺมิกสมีเป กาลงฺกตํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘มํ นิสฺสาย มม สามิโก มโต’’ติ โรทนฺตี ปริเทวนฺตี สกลรตฺติํ เทเวน วุฏฺฐตฺตา ชณฺณุกปฺปมาณํ ถนปฺปมาณํ อุทกํ สวนฺติํ อนฺตรามคฺเค นทิํ ปตฺวา, อตฺตโน มนฺทพุทฺธิตาย ทุพฺพลตาย จ ทฺวีหิ ทารเกหิ สทฺธิํ อุทกํ โอตริตุํ อวิสหนฺตี เชฏฺฐปุตฺตํ โอริมตีเร ฐเปตฺวา อิตรํ อาทาย ปรตีรํ คนฺตฺวา สาขาภงฺคํ อตฺถริตฺวา ตตฺถ ปิโลติกจุมฺพฏเก นิปชฺชาเปตฺวา ‘‘อิตรสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ พาลปุตฺตกํ ปหาตุํ อสกฺโกนฺตี ปุนปฺปุนํ นิวตฺติตฺวา โอโลกยมานา นทิํ โอตรติฯ
อถสฺสา นทีมชฺฌํ คตกาเล เอโก เสโน ตํ ทารกํ ทิสฺวา ‘‘มํสเปสี’’ติ สญฺญาย อากาสโต ภสฺสิฯ สา ตํ ทิสฺวา อุโภ หตฺเถ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘สูสู’’ติ ติกฺขตฺตุํ มหาสทฺทํ นิจฺฉาเรสิฯ เสโน ทูรภาเวน ตํ อนาทิยนฺโต กุมารํ คเหตฺวา เวหาสํ อุปฺปติฯ โอริมตีเร ฐิโต ปุตฺโต อุโภ หตฺเถ อุกฺขิปิตฺวา มหาสทฺทํ นิจฺฉารยมานํ ทิสฺวา ‘‘มํ สนฺธาย วทตี’’ติ สญฺญาย เวเคน อุทเก ปติฯ อิติ พาลปุตฺตโก เสเนน, เชฏฺฐปุตฺตโก อุทเกน หโตฯ สา ‘‘เอโก เม ปุตฺโต เสเนน คหิโต, เอโก อุทเกน วูฬฺโห, ปนฺเถ เม ปติ มโต’’ติ โรทนฺตี ปริเทวนฺตี คจฺฉนฺตี สาวตฺถิโต อาคจฺฉนฺตํ เอกํ ปุริสํ ทิสฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘กตฺถ วาสิโกสิ, ตาตา’’ติ? ‘‘สาวตฺถิวาสิโกมฺหิ, อมฺมา’’ติฯ ‘‘สาวตฺถิยํ อสุกวีถิยํ อสุกกุลํ นาม อตฺถิ, ตํ ชานาสิ, ตาตา’’ติ? ‘‘ชานามิ, อมฺม, ตํ ปน มา ปุจฺฉิ, อญฺญํ ปุจฺฉา’’ติฯ ‘‘อญฺเญน เม ปโยชนํ นตฺถิ, ตเทว ปุจฺฉามิ, ตาตา’’ติฯ ‘‘อมฺม, ตฺวํ อตฺตโน อนาจิกฺขิตุํ น เทสิ, อชฺช เต สพฺพรตฺติํ เทโว วสฺสนฺโต ทิฏฺโฐ’’ติ? ‘‘ทิฏฺโฐ เม, ตาต, มยฺหเมว โส สพฺพรตฺติํ วุฏฺโฐ, ตํ การณํ ปจฺฉา กเถสฺสามิ, เอตสฺมิํ ตาว เม เสฏฺฐิเคเห ปวตฺติํ กเถหี’’ติฯ ‘‘อมฺม, อชฺช รตฺติยํ เสฏฺฐิ จ ภริยา จ เสฏฺฐิปุตฺโต จาติ ตโยปิ ชเน อวตฺถรมานํ เคหํ ปติ, เต เอกจิตกายํ ฌายนฺติ, สฺวายํ ธูโม ปญฺญายติ, อมฺมา’’ติฯ สา ตสฺมิํ ขเณ นิวตฺถวตฺถมฺปิ ปตมานํ น สญฺชานิฯ โสกุมฺมตฺตตฺตํ ปตฺวา ชาตรูเปเนว –
‘‘อุโภ ปุตฺตา กาลงฺกตา, ปนฺเถ มยฺหํ ปตี มโต;
มาตา ปิตา จ ภาตา จ, เอกจิตมฺหิ ฑยฺหเร’’ติฯ (อป. เถรี 2.2.498) –
วิลปนฺตี ปริพฺภมติฯ
ตโต ปฏฺฐาย ตสฺสา นิวาสนมตฺเตนปิ ปเฏน อจรณโต ปติตาจารตฺตา ปฏาจาราตฺเวว สมญฺญา อโหสิฯ ตํ ทิสฺวา มนุสฺสา ‘‘คจฺฉ, อุมฺมตฺติเก’’ติ เกจิ กจวรํ มตฺถเก ขิปนฺติ, อญฺเญ ปํสุํ โอกิรนฺติ, อปเร เลฑฺฑุํ ขิปนฺติฯ สตฺถา เชตวเน มหาปริสามชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต ตํ ตถา ปริพฺภมนฺติํ ทิสฺวา ญาณปริปากญฺจ โอโลเกตฺวา ยถา วิหาราภิมุขี อาคจฺฉติ, ตถา อกาสิฯ ปริสา ตํ ทิสฺวา ‘‘อิมิสฺสา อุมฺมตฺติกาย อิโต อาคนฺตุํ มาทตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘ภควา มา นํ วารยิตฺถา’’ติ วตฺวา อวิทูรฏฺฐานํ อาคตกาเล ‘‘สติํ ปฏิลภ ภคินี’’ติ อาหฯ สา ตาวเทว พุทฺธานุภาเวน สติํ ปฏิลภิตฺวา นิวตฺถวตฺถสฺส ปติตภาวํ สลฺลกฺเขตฺวา หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา อุกฺกุฏิกํ อุปนิสชฺชาย นิสีทิฯ เอโก ปุริโส อุตฺตรสาฏกํ ขิปิฯ สา ตํ นิวาเสตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อวสฺสโย เม โหถ, เอกํ เม ปุตฺตํ เสโน คณฺหิ, เอโก อุทเกน วูฬฺโห, ปนฺเถ ปติ มโต, มาตาปิตโร ภาตา จ เคเหน อวตฺถฏา มตา เอกจิตกสฺมิํ ฌายนฺตี’’ติ สา โสกการณํ อาจิกฺขิฯ สตฺถา ‘‘ปฏาจาเร, มา จินฺตยิ, ตว อวสฺสโย ภวิตุํ สมตฺถสฺเสว สนฺติกํ อาคตาสิฯ ยถา หิ ตฺวํ อิทานิ ปุตฺตาทีนํ มรณนิมิตฺตํ อสฺสูนิ ปวตฺเตสิ, เอวํ อนมตคฺเค สํสาเร ปุตฺตาทีนํ มรณเหตุ ปวตฺติตํ อสฺสุ จตุนฺนํ มหาสมุทฺทานํ อุทกโต พหุตร’’นฺติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘จตูสุ สมุทฺเทสุ ชลํ ปริตฺตกํ, ตโต พหุํ อสฺสุชลํ อนปฺปกํ;
ทุกฺเขน ผุฏฺฐสฺส นรสฺส โสจนา, กิํ การณา อมฺม ตุวํ ปมชฺชสี’’ติฯ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.112 ปฏาจาราเถรีวตฺถุ) –
คาถํ อภาสิฯ
เอวํ สตฺถริ อนมตคฺคปริยายกถํ (สํ. นิ. 2.125-126) กเถนฺเต ตสฺสา โสโก ตนุตรภาวํ อคมาสิฯ
อถ นํ ตนุภูตโสกํ ญตฺวา ‘‘ปฏาจาเร, ปุตฺตาทโย นาม ปรโลกํ คจฺฉนฺตสฺส ตาณํ วา เลณํ วา สรณํ วา ภวิตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติ วิชฺชมานาปิ เต น สนฺติ เอว, ตสฺมา ปณฺฑิเตน อตฺตโน สีลํ วิโสเธตฺวา นิพฺพานคามิมคฺโคเยว สาเธตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘น สนฺติ ปุตฺตา ตาณาย, น ปิตา นาปิ พนฺธวา;
อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส, นตฺถิ ญาตีสุ ตาณตาฯ
‘‘เอตมตฺถวสํ ญตฺวา, ปณฺฑิโต สีลสํวุโต;
นิพฺพานคมนํ มคฺคํ, ขิปฺปเมว วิโสธเย’’ติฯ (ธ. ป. 288-289) –
อิมาหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสสิฯ เทสนาวสาเน ปฏาจารา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิตฺวา สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ สตฺถา ตํ ภิกฺขุนีนํ สนฺติกํ เนตฺวา ปพฺพาเชสิฯ สา ลทฺธูปสมฺปทา อุปริมคฺคตฺถาย วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี เอกทิวสํ ฆเฏน อุทกํ อาทาย ปาเท โธวนฺตี อุทกํ อาสิญฺจิฯ ตํ โถกํ ฐานํ คนฺตฺวา ปจฺฉิชฺชิ, ทุติยวารํ อาสิตฺตํ ตโต ทูรํ อคมาสิ, ตติยวารํ อาสิตฺตํ ตโตปิ ทูรตรํ อคมาสิฯ สา ตเทว อารมฺมณํ คเหตฺวา ตโย วเย ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘มยา ปฐมํ อาสิตฺตอุทกํ วิย อิเม สตฺตา ปฐมวเยปิ มรนฺติ, ตโต ทูรํ คตํ ทุติยวารํ อาสิตฺตํ อุทกํ วิย มชฺฌิมวเยปิ, ตโต ทูรตรํ คตํ ตติยวารํ อาสิตฺตํ อุทกํ วิย ปจฺฉิมวเยปิ มรนฺติเยวา’’ติ จินฺเตสิฯ สตฺถา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว โอภาสํ ผริตฺวา ตสฺสา สมฺมุเข ฐตฺวา กเถนฺโต วิย ‘‘เอวเมตํ, ปฏาจาเร, สพฺเพปิเม สตฺตา มรณธมฺมา, ตสฺมา ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ อปสฺสนฺตสฺส วสฺสสตํ ชีวโต ตํ ปสฺสนฺตสฺส เอกาหมฺปิ เอกกฺขณมฺปิ ชีวิตํ เสยฺโย’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต –
‘‘โย จ วสฺสสตํ ชีเว, อปสฺสํ อุทยพฺพยํ;
เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปสฺสโต อุทยพฺพย’’นฺติฯ (ธ. ป. 113) –
คาถมาหฯ คาถาปริโยสาเน ปฏาจารา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถรี 2.2.468-511) –
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโกฯ
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, ชาตา เสฏฺฐิกุเล อหุํ;
นานารตนปชฺโชเต, มหาสุขสมปฺปิตาฯ
‘‘อุเปตฺวา ตํ มหาวีรํ, อสฺโสสิํ ธมฺมเทสนํ;
ตโต ชาตปสาทาหํ, อุเปสิํ สรณํ ชินํฯ
‘‘ตโต วินยธารีนํ, อคฺคํ วณฺเณสิ นายโก;
ภิกฺขุนิํ ลชฺชินิํ ตาทิํ, กปฺปากปฺปวิสารทํฯ
‘‘ตทา มุทิตจิตฺตาหํ, ตํ ฐานมภิกงฺขินี;
นิมนฺเตตฺวา ทสพลํ, สสงฺฆํ โลกนายกํฯ
‘‘โภชยิตฺวาน สตฺตาหํ, ททิตฺวาว ติจีวรํ;
นิปจฺจ สิรสา ปาเท, อิทํ วจนมพฺรวิํฯ
‘‘ยา ตยา วณฺณิตา วีร, อิโต อฏฺฐมเก มุนิ;
ตาทิสาหํ ภวิสฺสามิ, ยทิ สิชฺฌติ นายกฯ
‘‘ตทา อโวจ มํ สตฺถา, ภทฺเท มา ภายิ อสฺสส;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํฯ
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาทา, โอรสา ธมฺมนิมฺมิตา;
ปฏาจาราติ นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวิกาฯ
‘‘ตทาหํ มุทิตา หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
เมตฺตจิตฺตา ปริจริํ, สสงฺฆํ โลกนายกํฯ
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโรฯ
‘‘อุปฏฺฐาโก มเหสิสฺส, ตทา อาสิ นริสฺสโร;
กาสิราชา กิกี นาม, พาราณสิปุรุตฺตเมฯ
‘‘ตสฺสาสิํ ตติยา ธีตา, ภิกฺขุนี อิติ วิสฺสุตา;
ธมฺมํ สุตฺวา ชินคฺคสฺส, ปพฺพชฺชํ สมโรจยิํฯ
‘‘อนุชานิ น โน ตาโต, อคาเรว ตทา มยํ;
วีสวสฺสสหสฺสานิ, วิจริมฺห อตนฺทิตาฯ
‘‘โกมาริพฺรหฺมจริยํ, ราชกญฺญา สุเขธิตา;
พุทฺโธปฏฺฐานนิรตา, มุทิตา สตฺตธีตโรฯ
‘‘สมณี สมณคุตฺตา จ, ภิกฺขุนี ภิกฺขุทายิกา;
ธมฺมา เจว สุธมฺมา จ, สตฺตมี สงฺฆทายิกาฯ
‘‘อหํ อุปฺปลวณฺณา จ, เขมา ภทฺทา จ ภิกฺขุนี;
กิสาโคตมี ธมฺมทินฺนา, วิสาขา โหติ สตฺตมีฯ
‘‘เตหิ กมฺเมหิ สุกเตหิ, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาตา เสฏฺฐิกุเล อหํ;
สาวตฺถิยํ ปุรวเร, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเนฯ
‘‘ยทา จ โยพฺพนูเปตา, วิตกฺกวสคา อหํ;
นรํ ชารปติํ ทิสฺวา, เตน สทฺธิํ อคจฺฉหํฯ
‘‘เอกปุตฺตปสูตาหํ, ทุติโย กุจฺฉิยา มม;
ตทาหํ มาตาปิตโร, โอกฺขามีติ สุนิจฺฉิตาฯ
‘‘นาโรเจสิํ ปติํ มยฺหํ, ตทา ตมฺหิ ปวาสิเต;
เอกิกา นิคฺคตา เคหา, คนฺตุํ สาวตฺถิมุตฺตมํฯ
‘‘ตโต เม สามิ อาคนฺตฺวา, สมฺภาเวสิ ปเถ มมํ;
ตทา เม กมฺมชา วาตา, อุปฺปนฺนา อติทารุณาฯ
‘‘อุฏฺฐิโต จ มหาเมโฆ, ปสูติสมเย มม;
ทพฺพตฺถาย ตทา คนฺตฺวา, สามิ สปฺเปน มาริโตฯ
‘‘ตทา วิชาตทุกฺเขน, อนาถา กปณา อหํ;
กุนฺนทิํ ปูริตํ ทิสฺวา, คจฺฉนฺตี สกุลาลยํฯ
‘‘พาลํ อาทาย อตริํ, ปารกูเล จ เอกกํ;
สาเยตฺวา พาลกํ ปุตฺตํ, อิตรํ ตรณายหํฯ
‘‘นิวตฺตา อุกฺกุโส หาสิ, ตรุณํ วิลปนฺตกํ;
อิตรญฺจ วหี โสโต, สาหํ โสกสมปฺปิตาฯ
‘‘สาวตฺถินครํ คนฺตฺวา, อสฺโสสิํ สชเน มเต;
ตทา อโวจํ โสกฏฺฏา, มหาโสกสมปฺปิตาฯ
‘‘อุโภ ปุตฺตา กาลงฺกตา, ปนฺเถ มยฺหํ ปตี มโต;
มาตา ปิตา จ ภาตา จ, เอกจิตมฺหิ ฑยฺหเรฯ
‘‘ตทา กิสา จ ปณฺฑุ จ, อนาถา ทีนมานสา;
อิโต ตโต ภมนฺตีหํ, อทฺทสํ นรสารถิํฯ
‘‘ตโต อโวจ มํ สตฺถา, ปุตฺเต มา โสจิ อสฺสส;
อตฺตานํ เต คเวสสฺสุ, กิํ นิรตฺถํ วิหญฺญสิฯ
‘‘น สนฺติ ปุตฺตา ตาณาย, น ญาตี นาปิ พนฺธวา;
อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส, นตฺถิ ญาตีสุ ตาณตาฯ
‘‘ตํ สุตฺวา มุนิโน วากฺยํ, ปฐมํ ผลมชฺฌคํ;
ปพฺพชิตฺวาน นจิรํ, อรหตฺตมปาปุณิํฯ
‘‘อิทฺธีสุ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
ปรจิตฺตานิ ชานามิ, สตฺถุสาสนการิกาฯ
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
เขเปตฺวา อาสเว สพฺเพ, วิสุทฺธาสิํ สุนิมฺมลาฯ
‘‘ตโตหํ วินยํ สพฺพํ, สนฺติเก สพฺพทสฺสิโน;
อุคฺคหิํ สพฺพวิตฺถารํ, พฺยาหริญฺจ ยถาตถํฯ
‘‘ชิโน ตสฺมิํ คุเณ ตุฏฺโฐ, เอตทคฺเค ฐเปสิ มํ;
อคฺคา วินยธารีนํ, ปฏาจาราว เอกิกาฯ
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตาฯ
‘‘ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิตา, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโยฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เสกฺขกาเล อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุปริวิเสสสฺส นิพฺพตฺติตาการํ วิภาเวนฺตี อุทานวเสน –
[112]
‘‘นงฺคเลหิ กสํ เขตฺตํ, พีชานิ ปวปํ ฉมา;
ปุตฺตทารานิ โปเสนฺตา, ธนํ วินฺทนฺติ มาณวาฯ
[113]
‘‘กิมหํ สีลสมฺปนฺนา, สตฺถุสาสนการิกา;
นิพฺพานํ นาธิคจฺฉามิ, อกุสีตา อนุทฺธตาฯ
[114]
‘‘ปาเท ปกฺขาลยิตฺวาน, อุทเกสุ กโรมหํ;
ปาโททกญฺจ ทิสฺวาน, ถลโต นินฺนมาคตํฯ
[115]
‘‘ตโต จิตฺตํ สมาเธสิํ, อสฺสํ ภทฺรํวชานิยํ;
ตโต ทีปํ คเหตฺวาน, วิหารํ ปาวิสิํ อหํ;
เสยฺยํ โอโลกยิตฺวาน, มญฺจกมฺหิ อุปาวิสิํฯ
[116]
‘‘ตโต สูจิํ คเหตฺวาน, วฏฺฏิํ โอกสฺสยามหํ;
ปทีปสฺเสว นิพฺพานํ, วิโมกฺโข อหุ เจตโส’’ติฯ – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ กสนฺติ กสนฺตา กสิกมฺมํ กโรนฺตาฯ พหุตฺเถ หิ อิทํ เอกวจนํฯ ปวปนฺติ พีชานิ วปนฺตาฯ ฉมาติ ฉมายํฯ ภุมฺมตฺเถ หิ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํฯ
อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – อิเม มาณวา สตฺตา นงฺคเลหิ ผาเลหิ เขตฺตํ กสนฺตา ยถาธิปฺปายํ เขตฺตภูมิยํ ปุพฺพณฺณาปรณฺณเภทานิ พีชานิ วปนฺตา ตํเหตุ ตํนิมิตฺตํ อตฺตานํ ปุตฺตทาราทีนิ โปเสนฺตา หุตฺวา ธนํ ปฏิลภนฺติฯ เอวํ อิมสฺมิํ โลเก โยนิโส ปยุตฺโต ปจฺจตฺตปุริสกาโร นาม สผโล สอุทโยฯ
ตตฺถ กิมหํ สีลสมฺปนฺนา, สตฺถุสาสนการิกาฯ นิพฺพานํ นาธิคจฺฉามิ, อกุสีตา อนุทฺธตาติ อหํ สุวิสุทฺธสีลา อารทฺธวีริยตาย อกุสีตา อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตจิตฺตตาย อนุทฺธตา จ หุตฺวา จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาวนาสงฺขาตํ สตฺถุ สาสนํ กโรนฺตี กสฺมา นิพฺพานํ นาธิคจฺฉามิ, อธิคมิสฺสามิ เอวาติฯ
เอวํ ปน จินฺเตตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี เอกทิวสํ ปาทโธวนอุทเก นิมิตฺตํ คณฺหิฯ เตนาห ‘‘ปาเท ปกฺขาลยิตฺวานา’’ติอาทิ ฯ ตสฺสตฺโถ – อหํ ปาเท โธวนฺตี ปาทปกฺขาลนเหตุ ติกฺขตฺตุํ อาสิตฺเตสุ อุทเกสุ ถลโต นินฺนมาคตํ ปาโททกํ ทิสฺวา นิมิตฺตํ กโรมิฯ
‘‘ยถา อิทํ อุทกํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ, เอวํ สตฺตานํ อายุสงฺขารา’’ติ เอวํ อนิจฺจลกฺขณํ, ตทนุสาเรน ทุกฺขลกฺขณํ, อนตฺตลกฺขณญฺจ อุปธาเรตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตี ตโต จิตฺตํ สมาเธสิํ, อสฺสํ ภทฺรํวชานิยนฺติ ยถา อสฺสํ ภทฺรํ อาชานิยํ กุสโล สารถิ สุเขน สาเรติ, เอวํ มยฺหํ จิตฺตํ สุเขเนว สมาเธสิํ, วิปสฺสนาสมาธินา สมาหิตํ อกาสิํฯ เอวํ ปน วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตี อุตุสปฺปายนิชิคิสาย โอวรกํ ปวิสนฺตี อนฺธการวิธมนตฺถํ ทีปํ คเหตฺวา คพฺภํ ปวิสิตฺวา ทีปํ ฐเปตฺวา มญฺจเก นิสินฺนมตฺตาว ทีปํ วิชฺฌาเปตุํ อคฺคฬสูจิยา ทีปวฏฺฏิํ อากฑฺฒิํ, ตาวเทว อุตุสปฺปายลาเภน ตสฺสา จิตฺตํ สมาหิตํ อโหสิ, วิปสฺสนาวีถิํ โอตริ, มคฺเคน ฆฏฺเฏสิฯ ตโต มคฺคปฏิปาฏิยา สพฺพโส อาสวานํ ขโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ตโต ทีปํ คเหตฺวาน…เป.… วิโมกฺโข อหุ เจตโส’’ติฯ ตตฺถ เสยฺยํ โอโลกยิตฺวานาติ ทีปาโลเกน เสยฺยํ ปสฺสิตฺวาฯ
สูจินฺติ อคฺคฬสูจิํฯ วฏฺฏิํ โอกสฺสยามีติ ทีปํ วิชฺฌาเปตุํ เตลาภิมุขํ ทีปวฏฺฏิํ อากฑฺเฒมิฯ วิโมกฺโขติ กิเลเสหิ วิโมกฺโขฯ โส ปน ยสฺมา ปรมตฺถโต จิตฺตสฺส สนฺตติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เจตโส’’ติฯ
ยถา ปน วฏฺฏิเตลาทิเก ปจฺจเย สติ อุปฺปชฺชนารโห ปทีโป ตทภาเว อนุปฺปชฺชนโต นิพฺพุโตติ วุจฺจติ, เอวํ กิเลสาทิปจฺจเย สติ อุปฺปชฺชนารหํ จิตฺตํ ตทภาเว อนุปฺปชฺชนโต วิมุตฺตนฺติ วุจฺจตีติ อาห – ‘‘ปทีปสฺเสว นิพฺพานํ, วิโมกฺโข อหุ เจตโส’’ติฯ
ปฏาจาราเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
11. ติํสมตฺตาเถรีคาถาวณฺณนา
มุสลานิ คเหตฺวานาติอาทิกา ติํสมตฺตานํ เถรีนํ คาถาฯ ตาปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺติโย อนุกฺกเมน อุปจิตวิโมกฺขสมฺภารา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สกกมฺมสญฺโจทิตา ตตฺถ ตตฺถ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา ปฏาจาราย เถริยา สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺธา ปพฺพชิตฺวา ปริสุทฺธสีลา วตฺตปฏิวตฺตํ ปริปูเรนฺติโย วิหรนฺติฯ อเถกทิวสํ ปฏาจาราเถรี ตาสํ โอวาทํ เทนฺตี –
[117]
‘‘มุสลานิ คเหตฺวาน, ธญฺญํ โกฏฺเฏนฺติ มาณวา;
ปุตฺตทารานิ โปเสนฺตา, ธนํ วินฺทนฺติ มาณวาฯ
[118]
‘‘กโรถ พุทฺธสาสนํ, ยํ กตฺวา นานุตปฺปติ;
ขิปฺปํ ปาทานิ โธวิตฺวา, เอกมนฺเต นิสีทถ;
เจโตสมถมนุยุตฺตา, กโรถ พุทฺธสาสน’’นฺติฯ – อิมา ทฺเว คาถา อภาสิ;
ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – อิเม สตฺตา ชีวิตเหตุ มุสลานิ คเหตฺวา ปเรสํ ธญฺญํ โกฏฺเฏนฺติ, อุทุกฺขลกมฺมํ กโรนฺติฯ อญฺญมฺปิ เอทิสํ นิหีนกมฺมํ กตฺวา ปุตฺตทารํ โปเสนฺตา ยถารหํ ธนมฺปิ สํหรนฺติฯ ตํ ปน เนสํ กมฺมํ นิหีนํ คมฺมํ โปถุชฺชนิกํ ทุกฺขํ อนตฺถสญฺหิตญฺจฯ ตสฺมา เอทิสํ สํกิเลสิกปปญฺจํ วชฺเชตฺวา กโรถ พุทฺธสาสนํ สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ กโรถ สมฺปาเทถ อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺเตถฯ
