ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ขุทฺทกนิกาเย

เถรีคาถา-อฏฺฐกถา

1. เอกกนิปาโต

1. อญฺญตราเถรีคาถาวณฺณนา

อิทานิ เถรีคาถานํ อตฺถสํวณฺณนาย โอกาโส อนุปฺปตฺโตฯ ตตฺถ ยสฺมา ภิกฺขุนีนํ อาทิโต ยถา ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ ปฏิลทฺธา, ตํ ปกาเสตฺวา อตฺถสํวณฺณนาย กรียมานาย ตตฺถ ตตฺถ คาถานํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ วิภาเวตุํ สุกรา โหติ สุปากฏา จ, ตสฺมา ตํ ปกาเสตุํ อาทิโต ปฏฺฐาย สงฺเขปโต อยํ อนุปุพฺพิกถา –

อยญฺหิ โลกนาโถ ‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺตี’’ตฺยาทินา วุตฺตานิ อฏฺฐงฺคานิ สโมธาเนตฺวา ทีปงฺกรสฺส ภควโต ปาทมูเล กตมหาภินีหาโร สมติํสปารมิโย ปูเรนฺโต จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรโณ อนุกฺกเมน ปารมิโย ปูเรตฺวา ญาตตฺถจริยาย โลกตฺถจริยาย พุทฺธตฺถจริยาย จ โกฏิํ ปตฺวา ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ พุทฺธภาวาย –

‘‘กาโล โข เต มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ;

สเทวกํ ตารยนฺโต, พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปท’’นฺติฯ (พุ. วํ. 1.67) –

อายาจิตมนุสฺสูปปตฺติโก ตาสํ เทวตานํ ปฏิญฺญํ ทตฺวา, กตปญฺจมหาวิโลกโน สกฺยราชกุเล สุทฺโธทนมหาราชสฺส เคเห สโต สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกนฺโต ทสมาเส สโต สมฺปชาโน ตตฺถ ฐตฺวา, สโต สมฺปชาโน ตโต นิกฺขนฺโต ลุมฺพินีวเน ลทฺธาภิชาติโก วิวิธา ธาติโย อาทิํ กตฺวา มหตา ปริหาเรน สมฺมเทว ปริหริยมาโน อนุกฺกเมน วุฑฺฒิปฺปตฺโต ตีสุ ปาสาเทสุ วิวิธนาฏกชนปริวุโต เทโว วิย สมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต ชิณฺณพฺยาธิมตทสฺสเนน ชาตสํเวโค ญาณสฺส ปริปากตํ คตตฺตา, กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ทิสฺวา, ราหุลกุมารสฺส ชาตทิวเส ฉนฺนสหาโย กณฺฑกํ อสฺสราชํ อารุยฺห , เทวตาหิ วิวเฏน ทฺวาเรน อฑฺฒรตฺติกสมเย มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา, เตเนว รตฺตาวเสเสน ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมิตฺวา อโนมานทีตีรํ ปตฺวา ฆฏิการมหาพฺรหฺมุนา อานีเต อรหตฺตทฺธเช คเหตฺวา ปพฺพชิโต, ตาวเทว วสฺสสฏฺฐิกตฺเถโร วิย อากปฺปสมฺปนฺโน หุตฺวา, ปาสาทิเกน อิริยาปเถน อนุกฺกเมน ราชคหํ ปตฺวา, ตตฺถ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปณฺฑวปพฺพตปพฺภาเร ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา, มาคธราเชน รชฺเชน นิมนฺติยมาโน ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา, ภคฺควสฺสารามํ คนฺตฺวา, ตสฺส สมยํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ตโต อาฬารุทกานํ สมยํ ปริคฺคณฺหิตฺวา, ตํ สพฺพํ อนลงฺกริตฺวา อนุกฺกเมน อุรุเวลํ คนฺตฺวา ตตฺถ ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กตฺวา, ตาย อริยธมฺมปฏิเวธสฺสาภาวํ ญตฺวา ‘‘นายํ มคฺโค โพธายา’’ติ โอฬาริกํ อาหารํ อาหรนฺโต กติปาเหน พลํ คาเหตฺวา วิสาขาปุณฺณมทิวเส สุชาตาย ทินฺนํ วรโภชนํ ภุญฺชิตฺวา, สุวณฺณปาติํ นทิยา ปฏิโสตํ ขิปิตฺวา, ‘‘อชฺช พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ กตสนฺนิฏฺฐาโน สายนฺหสมเย กาเฬน นาคราเชน อภิตฺถุติคุโณ โพธิมณฺฑํ อารุยฺห อจลฏฺฐาเน ปาจีนโลกธาตุอภิมุโข อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วีริยํ อธิฏฺฐาย, สูริเย อนตฺถงฺคเตเยว มารพลํ วิธมิตฺวา, ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา , มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา, ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ญาณํ โอตาเรตฺวา, อนุโลมปฏิโลมํ ปจฺจยาการํ สมฺมสนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สพฺพพุทฺเธหิ อธิคตํ อนญฺญสาธารณํ สมฺมาสมฺโพธิํ อธิคนฺตฺวา, นิพฺพานารมฺมณาย ผลสมาปตฺติยา ตตฺเถว สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา, เตเนว นเยน อิตรสตฺตาเหปิ โพธิมณฺเฑเยว วีตินาเมตฺวา, ราชายตนมูเล มธุปิณฺฑิกโภชนํ ภุญฺชิตฺวา, ปุน อชปาลนิคฺโรธมูเล นิสินฺโน ธมฺมตาย ธมฺมคมฺภีรตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺเต นมนฺเต มหาพฺรหฺมุนา อายาจิโต พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยาทิเภเท สตฺเต ทิสฺวา มหาพฺรหฺมุนา ธมฺมเทสนาย กตปฏิญฺโญ ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ อาวชฺเชนฺโต อาฬารุทกานํ กาลงฺกตภาวํ ญตฺวา, ‘‘พหุปการา โข เม ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู, เย มํ ปธานปหิตตฺตํ อุปฏฺฐหิํสุ, ยํนูนาหํ ปญฺจวคฺคิยานํ ภิกฺขูนํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ (มหาว. 10) จินฺเตตฺวา, อาสาฬฺหิปุณฺณมายํ มหาโพธิโต พาราณสิํ อุทฺทิสฺส อฏฺฐารสโยชนํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค อุปเกน อาชีวเกน สทฺธิํ มนฺเตตฺวา, อนุกฺกเมน อิสิปตนํ ปตฺวา ตตฺถ ปญฺจวคฺคิเย สญฺญาเปตฺวา ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพา’’ติอาทินา (มหาว. 13; สํ. นิ. 5.1081; ปฏิ. ม. 2.30) ธมฺมจกฺกปวตฺตนสุตฺตนฺตเทสนาย อญฺญาสิโกณฺฑญฺญปฺปมุขา อฏฺฐารสพฺรหฺมโกฏิโย ธมฺมามตํ ปาเยตฺวา ปาฏิปเท ภทฺทิยตฺเถรํ, ปกฺขสฺส ทุติยายํ วปฺปตฺเถรํ, ปกฺขสฺส ตติยายํ มหานามตฺเถรํ, จตุตฺถิยํ อสฺสชิตฺเถรํ, โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา, ปญฺจมิยํ ปน ปกฺขสฺส อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺตเทสนาย (มหาว. 20; สํ. นิ. 3.59) สพฺเพปิ อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา ตโต ปรํ ยสทารกปฺปมุเข ปญฺจปณฺณาสปุริเส, กปฺปาสิกวนสณฺเฑ ติํสมตฺเต ภทฺทวคฺคิเย, คยาสีเส ปิฏฺฐิปาสาเณ สหสฺสมตฺเต ปุราณชฏิเลติ เอวํ มหาชนํ อริยภูมิํ โอตาเรตฺวา พิมฺพิสารปฺปมุขานิ เอกาทสนหุตานิ โสตาปตฺติผเล นหุตํ สรณตฺตเย ปติฏฺฐาเปตฺวา เวฬุวนํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตตฺถ วิหรนฺโต อสฺสชิตฺเถรสฺส วาหสา อธิคตปฐมมคฺเค สญฺจยํ อาปุจฺฉิตฺวา, สทฺธิํ ปริสาย อตฺตโน สนฺติกํ อุปคเต สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน อคฺคผลํ สจฺฉิกตฺวา สาวกปารมิยา มตฺถกํ ปตฺเต อคฺคสาวกฏฺฐาเน ฐเปตฺวา กาฬุทายิตฺเถรสฺส อภิยาจนาย กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา, มานตฺถทฺเธ ญาตเก ยมกปาฏิหาริเยน ทเมตฺวา, ปิตรํ อนาคามิผเล, มหาปชาปติํ โสตาปตฺติผเล ปฏิฏฺฐาเปตฺวา , นนฺทกุมารํ ราหุลกุมารญฺจ ปพฺพาเชตฺวา, สตฺถา ปุนเทว ราชคหํ ปจฺจาคจฺฉิฯ

อถาปเรน สมเยน สตฺถริ เวสาลิํ อุปนิสฺสาย กูฏาคารสาลายํ วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐาว อรหตฺตํ สจฺฉิกตฺวา ปรินิพฺพายิฯ อถ มหาปชาปติยา โคตมิยา ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ อุปฺปชฺชิ, ตโต โรหินีนทีตีเร กลหวิวาทสุตฺตนฺตเทสนาย (สุ. นิ. 868 อาทโย) ปริโยสาเน นิกฺขมิตฺวา, ปพฺพชิตานํ ปญฺจนฺนํ กุมารสตานํ ปาทปริจาริกา เอกชฺฌาสยาว หุตฺวา มหาปชาปติยา สนฺติกํ คนฺตฺวา, สพฺพาว ‘‘สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามา’’ติ มหาปชาปติํ เชฏฺฐิกํ กตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตุกามา อเหสุํฯ อยญฺจ มหาปชาปติ ปุพฺเพปิ เอกวารํ สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา นาลตฺถ, ตสฺมา กปฺปกํ ปกฺโกสาเปตฺวา เกเส ฉินฺทาเปตฺวา กาสายานิ อจฺฉาเทตฺวา สพฺพา ตา สากิยานิโย อาทาย เวสาลิํ คนฺตฺวา อานนฺทตฺเถเรน ทสพลํ ยาจาเปตฺวา, อฏฺฐครุธมฺมปฏิคฺคหเณน ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทญฺจ อลตฺถฯ อิตรา ปน สพฺพาปิ เอกโต อุปสมฺปนฺนา อเหสุํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถารโต ปเนตํ วตฺถุ ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิยํ (จูฬว. 402) อาคตเมวฯ

เอวํ อุปสมฺปนฺนา ปน มหาปชาปติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อถสฺสา สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ สา สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เสสา จ ปญฺจสตภิกฺขุนิโย นนฺทโกวาทปริโยสาเน (ม. นิ. 3.398) อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ เอวํ ภิกฺขุนิสงฺเฆ สุปฺปติฏฺฐิเต ปุถุภูเต ตตฺถ ตตฺถ คามนิคมชนปทราชธานีสุ กุลิตฺถิโย กุลสุณฺหาโย กุลกุมาริกาโย พุทฺธสุพุทฺธตํ ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติตญฺจ สุตฺวา, สาสเน อภิปฺปสนฺนา สํสาเร จ ชาตสํเวคา อตฺตโน สามิเก มาตาปิตโร ญาตเก จ อนุชานาเปตฺวา, สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิํสุฯ ปพฺพชิตฺวา จ สีลาจารสมฺปนฺนา สตฺถุโน จ เตสํ เถรานญฺจ สนฺติเก โอวาทํ ลภิตฺวา ฆเฏนฺติโย วายมนฺติโย นจิรสฺเสว อรหตฺตํ สจฺฉากํสุฯ